Тухайн нэг нэр төрлийн барааны зах зээл дээр томоохон хэдэн компаниуд хоорондоо үгсэн хуйвалдаж хэрэглэгчдэд өндөр үнэ тулгах явдал элбэг тохиолддог. Энэ нь монополи үзэгдэл бөгөөд зах зээлийн харилцааны нэг сөрөг тал нь юм.
Монополи гэдэг нь monos ба polein гэх хоршоо үгнээс бүтсэн грек үг бөгөөд орчуулах юм бол нэг худалдагч гэсэн санааг агуулах аж. Эдийн засгийн хэллэгт монополи нь тухайн зах зээл дээр ганцхан компани ямар ч өрсөлдөгчгүй дангаар ноёлох үзэгдлийг нэрлэдэг. Үүнээс гадна олигополи гэсэн ойлголт байдаг бөгөөд энэ нь цөөн хэдэн худалдагч гэсэн агуулгатай мөн л грек үг юм. Цөөн хэдхэн компани тухайн зах зээл дээр ноёрхохыг ингэж нэрлэдэг байна. Тухайн нэг төрлийн барааны зах зээл дээрх хамгийн том дөрвөн компанийн эзлэх хувийн жин 40 хувиас илүү байх юм бол энд олигополи ноёрхжээ гэж дүгнэдэг байна. Олигополи нилээд түгээмэл байдаг. Тухайлбал, Англи гэхэд супермаркетийн зах зээлийн 70 гаруй хувь нь том дөрвийн гарт байдаг байна. Америкт бол санхүү-аудитийн үйлчилгээ, тамхи, онгоц, автомашины үйлдвэрлэл, кино, хөгжим, программ хангамж зэрэг зах зээлүүд дээр олигополи ноёрхсон байдаг. Энэ бүгдийг ерөнхийд нь монополи илрэл буюу үзэгдэл гэж томъёолон нэрлэдэг гэхэд болно. Тухайн нэг нэр төрлийн барааны зах зээл дээр цөөн хэдэн том тоглогч байхыг буруу гэдэггүй. Харин төр тэднээс монополи тогтоох, хоорондоо үгсэн хуйвалдаж ард иргэдийг хохироохыг хориглон хууль ном гаргаж хянан зохицуулж арга хэмжээ авч байдаг юм. Соёлтой иргэншсэн зах зээлийн харилцаанд хэрэглэгчдийн эрх ашгийг хамгаалсан, сөрөг үр дагаврыг зохицуулсан олон арга механизмууд байдаг.
Орчин үеийн эдийн засгийн шинжлэх ухааныг үндэслэгч Адам Смит төрийн эдийн засгийн бодлого нь эдийн засаг дахь Засгийн газрын оролцоог багасгах болон монополи илэрлийн эсрэг Засгийн газраас тодорхой арга хэмжээ авах гэсэн хоёр гол хэсгээс бүрдэх ёстой гэж заасан байдаг.
Бизнесс эрхлэгчид нь өөр хоорондоо зарчмаа тохиролцон өөрсдийн бараа, үйлчилгээний үнийг хөөрөгдөх боломж ихтэй байдаг. Тухайн салбар дахь компанийн тоо цөөн, тэр цөөн хэд нь том компаниуд байх тусмаа хоорондоо үгсэн хуйвалдаж үнэ хөөрөгдөн олон нийтийг хохироох, хэрэглэгчдэд үнэ тулгах боломж төдийчинээ их байх болно. Тухайн нэг төрлийн барааны зах зээл дээр ноёрхсон цөөн хэдэн компани хоорондоо үгсэн нийлж бодлого явуулахыг картель гэж ойлгож болно. Олигополи зах зээлийн хувьд картель үүсэх хандлага илүүтэй. Үнэ тохирох, зах зээлээ хуваах, үйлдвэрлэлийн хэмжээгээ тогтоох, төсөл тендер авах, ашиг хуваах гээд цөөн хэдэн тоглогч юун дээр ч хоорондоо үгсэн нийлж болно шүү дээ. Зарим судалгаагаар сүүлийн 200 жилийн дунджаар авч үзэхэд картель тохиролцоо хийгдсэн тохиолдолд үнэ хамгийн багаар авч үзэхэд 25 хувь өсдөг байна.
Нэг хоёр жилийн өмнө Засгийн газраас цалин нэмэгдүүлэх тухай мэдэгдэл хиймэгц гурилын үнэ бараг 2 дахин өсч хаданд гарсан. Хэрэв үнэхээр чөлөөт зах зээл байсан бол, олон худалдагч хэнээс ч хамаарахгүй наймаагаа хийдэг бол нэг хэсэг нь үнээ нэмж байхад нөгөө хэсэг нь бушуухан бараагаа борлуулчихаад мөнгөө тоолоод суух байсан биш үү. Дэлхийн зах зээлийн үнэ нэмэгдлээ гэсэн тайлбар нилээд байдаг. Дэлхийн зах зээлийн үнэ дээш доош хэлбэлзэх нь ердийн л үзэгдэл. Дэлхийн зах зээлийн үнэ нэмэгдэхэд манай дотоодын үнэ нэмэгдэх хирнээ буух үед нь буурахгүй өндөр чигээрээ үлдчихдэг. Дараа нь дэлхийн зах зээлийн үнэ өсөхөөр өслөө гээд дахиад дотоодын үнээ нэмчихдэг. Товчхон хэлэхэд дэлхийн зах зээлийн үнэ өсөх бүрт манай дотоодын үнэ өссөөр байгаад өнөөдөр дэлхийн хамгийн өндөр үнийн хэмжээнд очиж байх шиг байна.
Сураг сонсоход манай дотоодын зах зээл дээр бензин шатахуун, гурил, элсэн чихэр, будаа гм өргөн хэрэглээний бараа хэдхэн том компанийн мэдэлд байдаг гэх юм билээ. Дээр бичсэнчилэн тэр том компаниуд одоо үнээ тэд гэе, эсвэл үнээ тэдээс доош байлгахгүй гээд л хоорондоо үгсэн хуйвалдангуут юмны үнэ эв найртайгаар нэгэн зэрэг, нэг өдөр, нэг хэмжээнд дээшээ хөөрөгдөнө. Монополи үнэ монополи ашиг авчирах учир тэдний хувьд дан дангаараа хөдөлж байснаас үгсэж тохиролцсон нь хамаагүй ашигтай, тэгээд ч баталгаатай.
Дэлхийн бараг бүх оронд монополи үзэгдлийн эсрэг хууль үйлчилдэг. Антитраст (antitrust) хууль гэж ерөнхийд нь нэрлэх юм.
Картелийн эсрэг, үгсэн хуйвалдаж үнэ тулгахын эсрэг тэмцэх, чөлөөт өрсөлдөөнийг дэмжих, хэрэглэгчдийн эрх ашгийг хамгаалах зорилгоор АНУ-д 1890 онд Шерманий антитраст хуулийг (Sherman Antitrust Law) баталсан нь энэ чиглэлээр гарсан анхны хууль юм. Одоогоос бараг 120-иод жилийн өмнө.
Шерманы хуулиас хойш түүнийг сайжруулсан, нэмсэн хэд хэдэн хууль АНУ-д гаргасан байдаг. Одоо ихэнх орнууд энэ чиглэлээр хууль тогтоомж гарган хэрэглэж байна. Европийн холбоо чөлөөт өрсөлдөөний хууль мөрдөн монополи үзэгдэлтэй тэмцэж байна. Өнгөрсөн онд л гэхэд Европийн холбоо программ хангамжийн Европийн зах зээл дээр ноёрхол тогтоож байна хэмээн алдарт Майкрософт компанийг 1 тэрбум доллараар торголоо. Хэдэн жилийн өмнө Америкт АТ&Т хэмээх агуу том компанийг монополи болж байна хэмээн үзэж шүүхийн шийдвэрээр олон жижиг хэсэг болгон задалж байлаа. Хоорондоо үгсэн хуйвалдлаа гэсэн үндэслэлээр олон ч компаниуд торгуулж, удирдлага нь дээлээ нөмрөх нь бас л нилээд түгээмэл. Нэг салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг компаниуд хоорондоо нийлэхэд нь Төр засгаас монополи эсвэл олигополи болох эсэхийг магадлан хянаж нийлж нэгдэж болох болохгүйгийг нь шийддэг нь тогтсон практик.
Олон улсын практикт картель үзэгдлүүд бас бий. Тухайлбал, газрын тос олборлогч орнуудын ОПЕК гээд картель байна. Иймэрхүү картелийг олон улсын зах зээлийг тогтвортой байлгах, хангамжийг тасралтгүй явуулах сайн талтай хэмээн үзэж нэг их буруутгадаггүй юм билээ. Тэгээд ч олон улсын институцийг аль нэг орны дотоодын хууль тогтоомжоор зохицуулах боломжгүй байдаг байх.
Адам Смит монополи үзэгдэл нь дараахь дөрвөн хор нөлөөтэй гэжээ. Үүнд: Нэгдүгээрт, хэрэглэгчдийн нуруун дээр өндөр үнэ тохно, ингэснээрээ ард иргэдийг хохироодог. Хоёрдугаарт, монополи үзэгдэл нь сайн менежментийн хамгийн хорсолтой дайсан. Монополи эрхэндээ дулдуйдсан дотоодын компаниуд өртөг зардал, үр ашгаа бодитой харахаа больж улмаар өрсөлдөх чадвараа алдана. Гуравдугаарт, өрсөлдөх чадвар сайтай компаниудыг бодвол монополиуд нь өөрсдийн байр сууриа авч үлдэхийн тулд Засгийн газраас янз бүрийн дэмжлэг нэхэн дарамтлах хандлагатай бөгөөд энэдээ ч амжилт олох нь элбэг байдаг. Дөрөвдүгээрт, уулаасаа хязгаарлагдмал эх үүсвэрийг монополиуд буруу замаар оруулдаг. Өндөр үнэ шахаж чадаж байгаа тул тэд ашиг орлого ч өндөртэй байж болно. Энэ нь үйлдвэрлэлийн талаархи мэдээллийг гажуудуулна. Өртөг зардал бууруулах боломж байгаа эсэхээс үл хамааран зөвхөн монополи ноёрхож байгаа нь цаанаасаа хомс эх үүсвэрийг монополийн гарт өгөх үндэслэл болдог.
Эцэст нь тухайн барааны зах зээлийг гартаа атгаж хяналтандаа оруулсан цөөн бүлэг этгээд өндөр үнэ тулган ард олныг бухимдуулах замаар улс төрийн тогтворгүй байдал үүсгэж болох бөгөөд үүнийгээ Төр засгийг байнгын дарамтад байлган өөрсдийн бохир бодлогоо дураараа гүйцэлдүүлэх хөшүүрэг болгож болно. Энэ нь улс орны үндэсний аюулгүй байдалд харш.
Ардчилал, чөлөөт өрсөлдөөн, улс орны эдийн засгийн хөгжил цэцэглэлт, хүн амын аж амьдралыг сайжуулахад хориг саад болж буй нэг гол дайсан нь яахын аргагүй монополи үзэгдэл мөн.
Сүүлийн үеийн үнийн огцом өсөлтүүд нь зохиомол хөөрөгдөл бөгөөд үүний цаана аалзны тор шиг хэрсэн хээл хахууль, рекет, албан тушаал, зохион байгуулалттай гэмт хэргийн асар том сүлжээнүүд байна гэж дүгнэхэд нэг их зөрөхгүй болов уу.
Төр засгаас чөлөөт өрсөлдөөнийг дэмжсэн, бизнесс эрхлэгчид үгсэн хуйвалдах замаар ард олонд зохиомол өндөр үнэ тулгахын эсрэг хууль тогтоомж гарган зохиомол үнийн өсөлттэй бодитой тэмцэл хийх цаг болжээ.
