МОНГОЛ УЛСЫН ХУУЛЬ
УЛС ТӨРИЙН НАМЫН ТУХАЙ ХУУЛЬ
/шинэчилсэн найруулга/
НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ
НИЙТЛЭГ ҮНДЭСЛЭЛ
1 дүгээр зүйл. Хуулийн зорилт
1.1.Энэ хуулиар иргэдийн эвлэлдэн нэгдэх эрхийг хангах зорилгоор улс төрийн нам /цаашид “нам” гэх/-ын үйл ажиллагааны эрх зүйн үндсийг тогтоох, намыг үүсгэн байгуулах, өөрчлөн байгуулах, үйл ажиллагааг дуусгавар болгох, намын удирдлага, зохион байгуулалт, хяналтын бүтэц, гишүүний эрх үүрэг, намын санхүүжилт, тэдгээртэй холбогдон үүсэх харилцааг зохицуулна.
2 дугаар зүйл. Намын тухай хууль тогтоомж
2.1.Намын тухай хууль тогтоомж нь Монгол Улсын Yндсэн хууль[1], энэ хууль, сонгуулийн хууль тогтоомж болон тэдгээртэй нийцүүлэн гаргасан хууль тогтоомжийн бусад актаас бүрдэнэ.
3 дугаар зүйл.Нэр томьёоны тодорхойлолт
3.1.Энэ хуульд хэрэглэсэн дараах нэр томьёог доор дурдсан утгаар ойлгоно:
3.1.1.”намын гишүүн” гэж намын зорилго, мөрийн хөтөлбөр, үзэл баримтлал, үндсэн дүрмийг хүлээн зөвшөөрч, үйл ажиллагааг нь дэмжин сайн дурын үндсэн дээр намд эвлэлдэн нэгдэж, элссэн иргэнийг;
3.1.2.”намын дэмжигч гишүүн” гэж намын зорилго, мөрийн хөтөлбөр, үзэл баримтлалыг дэмжиж, намд сайн дурын үндсэн дээр намд эвлэлдэн нэгдэж, элссэн, тухайн намын үйл ажиллагаанд саналын эрхгүйгээр оролцох иргэнийг;
3.1.3.”сонгуульт гишүүн” гэж намаас төрийн улс төрийн албан тушаалд нэр дэвшин сонгогдсон болон томилогдсон эсвэл намын бүх шатны эрх барих, төлөөллийн, гүйцэтгэх байгууллага, удирдах албан тушаалд сонгогдсон, томилогдсон намын гишүүнийг；
3.1.4.”намын мөрийн хөтөлбөр” гэж Монгол Улсын Үндсэн хууль, үндэсний эрх ашигт нийцүүлэн өөрийн намын үзэл баримтлал, үнэт зүйл, эрхэм зорилго, тэдгээрт тулгуурласан үйл ажиллагааны үндсэн чиглэл, зарчмыг тодорхойлсон баримт бичгийг;
3.1.5.”намын сонгуулийн мөрийн хөтөлбөр” гэж энэ хуулийн 3.1.4-д заасан хөтөлбөрт үндэслэсэн тухайн төлөөлөгчдийн байгууллага, албан тушаалтны бүрэн эрхийн хугацаанд хэрэгжүүлэх үндсэн бодлого, үйл ажиллагааны чиглэлийг тодорхойлсон баримт бичгийг;
3.1.7.“намын үйл ажиллагааны тайлан” гэж намын гүйцэтгэх байгууллагаас тухайн жилд хэрэгжүүлсэн үйл ажиллагааны талаарх мэдээллийн цогцыг;
3.1.8.”намын гишүүний зан байдал Монгол Улсын Үндсэн хуулийн үзэл санаа, суурь зарчмын эсрэг байх” гэж тухайн намын гишүүн намын нэрийн өмнөөс үйл ажиллагаа явуулах, олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр эсвэл жагсаал цуглааны үеэр олон нийтэд хандахдаа Монгол Улсын Үндсэн хуулийн үзэл санаа, суурь зарчмын эсрэг агуулгатай үзэл бодлыг илэрхийлсэн, үйлдэл хийсэн, үйл ажиллагааг зохион байгуулсан, санхүүжүүлснийг;
3.1.9.“хандив” гэж иргэн, хуулийн этгээдээс намын өмчлөлд хариу төлбөргүйгээр шилжүүлсэн мөнгөн хөрөнгө, биет болон биет бус хөрөнгө, төлбөрийн хөнгөлөлт, чөлөөлөлтийг;
3.1.10.”төрөөс үзүүлэх шууд бус дэмжлэг” гэж намд төрөөс мөнгөн хөрөнгөөс бусад хэлбэрээр үзүүлэх дэмжлэгийг;
3.1.11.”сонгуулийн хууль тогтоомж” гэж Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай, Аймаг, сум, дүүргийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын сонгуулийн тухай, Нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын сонгуулийн тухай, Сонгуулийн төв байгууллагын тухай хуулийг;
3.1.12.”намд ноцтой хохирол учруулсан” гэж тухайн гишүүний намын дүрэм, журмыг санаатай зөрчсөн үйлдэл, эс үйлдлийн улмаас намын ажил хэргийн нэр хүнд хохирсон, намд хохиролтой сонгуулийн үр дүн гарсан, Улсын Их Хурал дахь намын гишүүд бүрэлдэхүүнд нь орсон Засгийн газрыг огцроход нөлөөлсөн, намыг тараах эсэх талаар хэрэг үүсэх үндэслэл бий болсон байхыг;
3.1.13.”улс төрийн сан” гэж улсын төсвөөс улс төрийн намуудад олгох хэсэгчилсэн санхүүжилтийг төвлөрүүлэн хуваарилах, тухайн намын гишүүд, дэмжигчдээс татвар, хандивыг хүлээн авч төвлөрүүлэх чиг үүрэг бүхий тусгай санг;
3.1.14.”улс төрийн боловсролын сан” гэж чөлөөт ардчилсан тогтолцоо, үнэт зүйлс, тодорхой улс төрийн үзэл санааг хөгжүүлэн дэлгэрүүлэхийн төлөө иргэдийн нийгэм, улс төрийн болон ардчиллын боловсрол, улс төрийн бодлогын судалгаа, зөвлөгөө, мэдээллийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг төрийн бус байгууллагыг.
4 дүгээр зүйл. Монгол Улсын иргэний намд эвлэлдэн нэгдэх эрх
4.1. Монгол Улсын Үндсэн хууль, хууль тогтоомжид өөрөөр заагаагүй бол Монгол Улсын иргэн сайн дурын үндсэн дээр нам байгуулах, намын зорилго, мөрийн хөтөлбөрийг дэмжиж намд гишүүн, дэмжигч гишүүнээр элсэх, намаас гарах, улс төрийн үйл ажиллагаанд оролцох эрхтэй.
4.2.Монгол Улсын иргэн зөвхөн нэг намын, тухайн нам дотроо нэг анхан шатны салбар нэгжийн харьяалалтай байна.
4.3.Намын гишүүнчлэлийн энэ хуульд зааснаас өөр хэлбэрийг тухайн намын дүрмээр тогтоож болох бөгөөд аль нэг хэлбэрийг эвлэлдэн нэгдэж буй иргэн өөрөө сонгоно.
4.4.Намын гишүүн, дэмжигч гишүүнээр элсэх хүсэлтийг зөвхөн намын анхан шатны байгууллагад гаргах бөгөөд Сонгуулийн төв байгууллагаас баталсан үлгэрчилсэн загварын дагуу үйлдсэн маягтыг хүсэлт гаргагч биечлэн бөглөж, гарын үсгээр баталгаажуулна.
4.5.Нам энэ хуулийн 4.4-т заасан үлгэрчилсэн маягтад ороогүй нэмэлт мэдээллийг шаардах эсэхийг тухайн намын дүрмээр зохицуулж болно.
4.6.Монгол Улсын Yндсэн хуульд заасны дагуу аль нэг намыг дэмжсэн, элссэн, үүсгэн байгуулсны төлөө иргэн, түүний гэр бүлийн гишүүдийг ялгаварлан гадуурхах, мөшгөн хавчих, заналхийх, гүтгэх, доромжлох, дарамтлахыг хориглоно.
4.7.Хуульд заасны дагуу төрийн зарим албан хаагчийн намын гишүүнчлэлийг түдгэлзүүлж болно.
4.8.Намд албадан болон намын анхан шатны байгууллагаас өөр газарт зохион байгуулалттайгаар бөөнөөр[2] элсүүлэх, хуульд зааснаас бусад тохиолдолд намаас гарахыг шаардах, шахалт үзүүлэх, гишүүнээс хасахыг хориглоно.
4.9.Хуульд зааснаас бусад тохиолдолд намын гишүүн, дэмжигч гишүүн байх нь түүний эрх, эрх чөлөөг хязгаарлах, эсхүл түүнд давуу байдал олгох үндэслэл болохгүй.
4.10.Иргэний хувийн байдлыг тодорхойлсон аливаа албан ёсны баримт бичигт хуульд зааснаас бусад тохиолдолд тухайн иргэний зөвшөөрөлгүйгээр аль намын гишүүн, дэмжигч гишүүн болох талаар тодорхойлохыг хориглоно.
4.11.Намын гишүүн, дэмжигч гишүүний бүртгэл нь иргэний бүртгэл, мэдээллийн улсын сангийн бүрэлдэхүүн хэсэг байх бөгөөд түүнийг нягтлан шалгах, давхардлыг арилгах, бүртгэх зэрэг ажлыг Сонгуулийн төв байгууллагаас ирүүлсэн мэдээллийн дагуу улсын бүртгэлийн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны байгууллага улсын хэмжээнд зохион байгуулна.
4.12.Улсын бүртгэлийн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны байгууллага намын гишүүн, дэмжигч гишүүнийг энэ хуулийн 4.11-т заасан бүртгэлийн зөвхөн өөрт нь холбогдох мэдээлэлтэй танилцах боломжоор хангах бөгөөд хуульд заасан үндэслэлээр сонгуулийн төв байгууллагаас шаардснаас бусад тохиолдолд хувилж олшруулах, тараахыг хориглоно.
4.13. Сонгуулийн төв байгууллагын цахим хуудсанд иргэний овог, нэр, хүйс, аль намын аль анхан шатны салбар нэгжид харьяалалтай болох тухай, тухайн намд элссэн он, сар, өдөр, гишүүнчлэлийн хэлбэр гэсэн намын харьяаллын тухайн мэдээлэл нийтэд ил байршина.
4.14.Нам гишүүн, дэмжигч гишүүнээр элсүүлэхээс татгалзсан шийдвэрээ тухайн хүсэлт гаргагчид мэдэгдэх боловч, шийдвэрийн үндэслэлийг тайлбарлах шаардлагагүй.
4.15.Энэ хуулийн 4.2-т заасныг зөрчин намын давхардсан гишүүнчлэлтэй болсон бол сүүлд элссэн гишүүнчлэлийг, 4.8-д заасныг зөрчин албадан болон зохион байгуулалттайгаар бөөнөөр элсүүлсэн гишүүнчлэл бүрийг хүчингүйд тооцож, иргэнийг нэг сарын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг таваас арав дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр, намыг нэг сарын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг араваас хорь дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр тус тус торгоно.
4.16.Гадаадын иргэн, харьяалалгүй этгээд, энэ хуулийн 22.1.1-т заасан үндэслэлээр тараагдсан намын үүсгэн байгуулагчид, шүүхээр эрх зүйн чадамжгүйд тооцогдсон Монгол Улсын иргэн, авлига, албан тушаалын болон төрийн эсрэг гэмт хэрэг үйлдсэний улмаас хорих ял шийтгэгдсэн Монгол Улсын иргэн ял шийтгэлгүйд тооцогдох хүртэл намын гишүүн, дэмжигч гишүүн байхыг хориглоно.
4.17.Намын гишүүн нь доор дурдсан эрхтэй:
4.17.1.намын гишүүнчлэлээс татгалзах;
4.17.2.намын эрх барих, төлөөллийн, хяналтын, гүйцэтгэх, маргаан хянан шийдвэрлэх байгууллагын бүрэлдэхүүнд болон сонгуульт албан тушаалд сонгох, сонгогдох;
4.17.3.төрийн улс төрийн албан тушаалд намаас нэр дэвших;
4.17.4.намын бодлого, үйл ажиллагаа, дотоод зохион байгуулалтын асуудлаар санал, санаачилга гаргах;
4.17.5.намын эрх барих болон төлөөллийн байгууллагын хуралдаанд хууль болон дүрэмд заасан журмын дагуу оролцох, үг хэлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, санал өгөх, дүрэмд заасан бүтцийн нэгжийн үйл ажиллагаанд оролцох, нэгдэх;
4.17.6.тухайн намд эрхэлж байгаа албан тушаалын байдлыг үл харгалзан саналын адил тэгш эрхтэй байх;
4.17.7.намын дүрэмд заасан үндэслэл журмын дагуу намын эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтанд гомдол гаргах,
4.17.8.хууль болон дүрэмд заасан бусад эрх.
4.18.Намын гишүүний санал өгөх, намаас нэр дэвших эрхийг гишүүнчлэлийн татвараа төлсөн эсэхтэй нь холбогдуулан хязгаарлах асуудлыг намын дүрмээр зохицуулж болно.
4.19.Намын дүрэмд намын үзэл баримтлал, бодлого, зорилго, дүрэм, намын болон сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрт үл нийцэх үйл ажиллагаа явуулсан болох нь намын эрх бүхий байгууллагын шийдвэрээр тогтоогдсон гишүүний төрийн улс төрийн албан тушаалд намаас нэр дэвших эрхийг хязгаарлахаар зааж болно.
4.20.Нам энэ хуулийн 4.18-д заасны дагуу гишүүний төрийн улс төрийн албан тушаалд намаас нэр дэвших эрхийг хязгаарлах шийдвэр гаргасан бол уг шийдвэрээ гарсан даруй нийтэд зарлана.
4.21.Намын гишүүн нь доор дурдсан үүрэгтэй байна:
4.21.1.намын үзэл баримтлал, намын дүрэм, журам, ёс зүйн хэм хэмжээг дагаж мөрдөх;
4.21.2.намын гишүүний татвар төлөх;
4.21.3.намын үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцох.
4.22. Дэмжигч гишүүн нь доор дурдсан эрхтэй:
4.22.1.намын гишүүнээр элсэх;
4.22.2.дэмжигч гишүүнчлэлээс татгалзах;
4.22.3.намын бодлого, үйл ажиллагаа, дотоод зохион байгуулалтын асуудлаар санал, санаачилга гаргах;
4.22.4.намын эрх барих болон төлөөллийн байгууллагын хуралдаанд хууль болон дүрэмд заасан журмын дагуу оролцох, үг хэлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, намын бүтцийн нэгжийн үйл ажиллагаанд оролцох, эвлэлдэн нэгдэх.
4.23.Иргэн тухайн намын гишүүн, дэмжигч гишүүнээс татгалзан гарах хүсэлтээ намын анхан шатны байгууллагад бичгээр гаргаснаар тухайн нам дахь түүний гишүүнчлэлийг дуусгавар болсонд тооцно.
4.24.Гишүүн, дэмжигч гишүүнийг намын дүрэм, журмыг санаатай зөрчсөн үйлдлээрээ намд ноцтой хохирол учруулснаас бусад үндэслэлээр намын гишүүнчлэлээс хасахыг хориглоно.
4.25.Намын гишүүнээс хасах асуудлыг намын маргаан шийдвэрлэх журмын дагуу маргаан шийдвэрлэх байгууллага шийдвэрлэнэ.
4.26.Маргаан шийдвэрлэх байгууллагын шийдвэрт намын гишүүнээс хассан үндэслэлийг тодорхой тусгана.
4.27.Намын гишүүн, дэмжигч гишүүн нь сонгуулийн сурталчилгааны үеэр нам болон нэр дэвшигчийн үйл ажиллагааг дэмжин сурталчилсны төлөө аливаа хэлбэрээр цалин, урамшуулал авахыг хориглоно.
4.28.Энэ хуулийн 4.6, 4.8, 4.9,-д заасныг зөрчсөн үйлдэл, эс үйлдэлд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээргүй бол иргэнийг нэг сарын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг таваас арав дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр, нам болон хуулийн этгээдийг нэг сарын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг хориос тавь дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр тус тус торгоно.
4.30.Энэ хуулийн 4.27-д заасныг зөрчин намаас цалин, урамшуулал олгохыг шаардсан, авсан иргэнээс тухайн олсон орлогыг, намаас олгосон цалин урамшуулалтай тэнцэх хэмжээний мөнгөн хөрөнгийг гаргуулан авч улс төрийн сангийн орлого болгоно.
4.31.Энэ хуулийн 4.6, 4.10, 4.12-т заасныг зөрчсөн төрийн албан хаагчийн үйлдэл, эс үйлдэлд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээргүй бол түүнийг нэг сарын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг арваас хорь дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгож, уг зөрчлийг давтан гаргасан тохиолдолд төрийн албанд хоёр жилийн хугацаанд эргэж орох эрхгүйгээр хална.
5 дугаар зүйл. Төр ба намын харилцаа
5.1.Төрийн байгууллага, түүний албан тушаалтан намын үйл ажиллагаанд, нам нь төрийн байгууллага, тэдгээрийн албан тушаалтны үйл ажиллагаанд хөндлөнгөөс оролцохыг хориглоно.
5.2.Төрийн байгууллага болон тэдгээрийн албан тушаалтан хууль тогтоомжид заасан үндсэн чиг үүргийн дагуу үйл ажиллагаагаа хэрэгжүүлэх, ажил үүргээ гүйцэтгэхэд нь аливаа нам, түүний байгууллага, удирдах албан тушаалтны зүгээс чиглэл, заавар өгөх, тулган шаардах, эсвэл төрийн улс төрийн албан хаагчаас бусад албан хаагчийг ажлаас чөлөөлөх, албан тушаал бууруулах, өөр ажилд шилжүүлэх, ажилд шинээр томилоход хөндлөнгөөс оролцохыг хориглоно.
5.3.Төрийн жинхэнэ албан хаагч албан үүргээ гүйцэтгэхдээ албан тушаалынхаа эрх мэдлийг өөрийн гишүүнээр нь элссэн болон дэмждэг нам, түүний гишүүний ашиг сонирхолд нийцүүлэх, давуу байдал олгох зорилгоор ашиглахыг хориглоно.
5.4.Улс төрийн албан хаагчаас бусад төрийн албан хаагч өөрийн албан тушаалын хүрээнд хамаарах албан үүргээ гүйцэтгэж байх үедээ аль нэг намын эрх ашгийг хамгаалсан шийдвэр гаргах, үйл ажиллагаа явуулах, сурталчилгаа хийх, намын болон нэр дэвшигчийн сонгуулийн сурталчилгаанд оролцохыг хориглоно.
5.5.Төрийн албан хаагчийн энэ хуулийн 5.1-д заасныг зөрчиж, намын үйл ажиллагаанд хөндлөнгөөс оролцсон, заавар, чиглэл өгсөн, дарамт, шахалт үзүүлсэн үйлдэл, эс үйлдэлд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээргүй бол нэг сарын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг таваас арав дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгийн торгууль ногдуулна.
5.6.Энэ хуулийн 5.1, 5.2-д заасныг зөрчсөн намын удирдах албан тушаалтныг нэг сарын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг арваас хорь дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр, намыг нэг сарын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг хориос тавь дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр тус тус торгоно.
5.7.Энэ хуулийн 5.3, 5.4-т заасныг зөрчсөн төрийн албан хаагчийн үйлдэл, эс үйлдэлд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээргүй бол түүнийг төрийн албанд хоёр жилийн хугацаанд эргэж орох эрхгүйгээр хална.
6 дугаар зүйл. Улсын Их Хуралд суудал бүхий намын эрх
6.1.“Улсын Их Хуралд суудал бүхий нам” гэдэгт Улсын Их Хурлын сонгуульд тухайн намаас нэр дэвшсэн нэр дэвшигч Улсын Их Хурлын гишүүнээр сонгогдсон бөгөөд тухайн намын гишүүнчлэлийг хадгалж байгаа тохиолдолд түүнийг нэр дэвшүүлсэн, сонгуулийн саналын хуудсанд бичигдсэн намыг ойлгоно.
6.2.Намаас нэр дэвшсэн нэр дэвшигч Улсын Их Хурлын гишүүнээр сонгогдсон бөгөөд тухайн бүрэн эрхийн хугацаанд намаасаа гарч, өөр намын гишүүн болсон тохиолдолд түүний нэрийг дэвшүүлсэн намын Улсын Их Хурал дахь суудлын тоо хасагдах бөгөөд шинээр элссэн намд суудлын тоо нэмэгдэхгүй.
6.3.Аль нэг намын гишүүн бие даан нэрээ дэвшүүлж, Улсын Их Хурлын гишүүнээр сонгогдсон бөгөөд намын гишүүнчлэлээ хадгалсан, эсвэл өөр намын гишүүн болсон тохиолдолд түүний гишүүнчлэлээ хадгалж байгаа нам болон шинээр гишүүнээр элссэн намын алинд нь ч Улсын Их Хурал дахь суудлын тоо нэмэгдэхгүй.
6.4.Аль ч намын гишүүн биш бөгөөд бие даан нэр дэвшсэн нэр дэвшигч Улсын Их Хурлын гишүүнээр сонгогдсоны дараа аль нэг намын гишүүн болсон нь тухайн шинээр элссэн намын Улсын Их Хурал дахь суудлын тоог нэмэх үндэслэл болохгүй.
6.5.Улсын Их Хуралд суудал бүхий нам нь Улсын Их Хурал дахь намын бүлэг, түүний гишүүдээс Улсын Их Хурлын бүтцийн хувьд эрхлэх ажлаа намын эрх барих, төлөөллийн, гүйцэтгэх байгууллагын өмнө хариуцах, тайлагнахыг шаардах эрхгүй.
6.6.Ерөнхий сайдад нэр дэвшигчийг тодруулах, Улсын Их Хуралд суудал бүхий аль нэг намтай хамтран эвслийн Засгийн газар байгуулах эсэх асуудлыг Улсын Их Хурал дахь тухайн намын бүлэг хэлэлцэн шийдвэрлэнэ.
6.7.Намыг дараах тохиолдолд Улсын Их Хуралд суудал бүхий намд тооцохгүй:
6.7.1.Улсын Их Хуралд төлөөлөлгүй болсон;
6.7.2.Улсын Их Хуралд суудалгүй өөр намтай нийлэх замаар өөрчлөн байгуулагдсан;
6.7.3. Улсын Их Хуралд суудал бүхий нам үйл ажиллагаагаа зогсоож Улсын Их Хуралд суудалгүй өөр намд нэгдэх замаар өөрчлөн байгуулагдсан;
ХОЁРДУГААР БYЛЭГ
НАМЫН ЭРХ ЗҮЙН БАЙДАЛ
7 дугаар зүйл. Намын тухай ойлголт
7.1.Нам гэж ард түмний хүсэл зориг бүрдэхэд тогтвортой, урт хугацаанд нөлөөлөх, төлөөлөгчдийн байгууллагаар дамжуулан төрийн бодлогыг тодорхойлоход оролцох бодит зорилго, эрмэлзэлтэй, энэхүү зорилго, эрмэлзлээ биелүүлэх чадавхтай болох нь гишүүд, дэмжигчдийн тоо, зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны цар хүрээ, тогтвортой байдлаар тогтоогдсон, хамтын хариуцлага хүлээдэг, сайн дураараа эвлэлдэн нэгдсэн Монгол Улсын иргэдийн нэгдлийг ойлгоно.
7.2.Нам нь ашгийн төлөө бус хуулийн этгээд бөгөөд ашиг олох зорилгоор энэ хуулийн 37.1-д зааснаас өөр төрлийн аж ахуйн үйл ажиллагаа эрхлэхийг хориглоно.
7.3.Нам нь Монгол Улсын нутаг дэвгэр дээр үйл ажиллагаа явуулах нэг хуулийн этгээд байх бөгөөд намын салбар нэгж нь Иргэний хуулийн 29 дүгээр зүйлд заасан салбар, төлөөлөгчийн газрын хэлбэрээр байгуулагдана.
7.4.Нам нь зорилго, үйл ажиллагаа, гишүүдийнхээ зан байдлаар Монгол Улсын Үндсэн хуулийн үзэл санаа, суурь зарчмын эсрэг байхыг хориглоно.
7.5.Сонгуулийн төв байгууллага энэ хуулийн 7.2-т заасныг зөрчсөн намын хууль зөрчиж олсон орлогыг хурааж, уг хууль бус орлогын үнийн дүнг хоёр дахин өсгөсөн хэмжээгээр торгоно.
8 дугаар зүйл. Намын чиг үүрэг
8.1.Нам нь чөлөөт ардчилсан тогтолцооны зайлшгүй бүрэлдэхүүн хэсэг болохын хувьд дараах чиг үүргийг хэрэгжүүлнэ:
8.1.1.ард түмний хүсэл зориг, олон нийтийн үзэл бодол бүрэлдэхэд нөлөөлөх;
8.1.2.иргэдийн улс төрийн боловсролыг дээшлүүлэх;
8.1.3.иргэдийн идэвхтэй улс төрийн оролцоог хангах;
8.1.4.төрийн алба хаах, хариуцлага хүлээх чадавхтай иргэнийг бэлтгэх;
8.1.5.сонгуульд нэр дэвшүүлэн оролцох;
8.1.6.улс төрийн зорилт, мөрийн хөтөлбөрөө төрийн бодлого, шийдвэрт тусгах;
8.1.7.төр, ард түмний хооронд байнгын, тогтвортой, идэвхтэй холбоо үүсгэх.
9 дүгээр зүйл.Намын үйл ажиллагааны үндсэн зарчим
9.1.Нам үйл ажиллагаандаа ардчилсан ёс, шударга ёс, эрх чөлөө, тэгш байдал, үндэсний эв нэгдэл, тусгаар тогтнол, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдлыг хангах, нийгэм, төрийн аюулгүй байдлыг сахих, хууль дээдлэх зарчмыг баримтлахаас гадна дараах зарчмыг баримтална:
9.1.1.нам нь үйл ажиллагаагаа өөрийн үзэл баримтлал, үнэт зүйл, мөрийн хөтөлбөр дээр тулгуурлан явуулах;
9.1.2.дотоод асуудлаа ардчилсан зарчмыг баримтлан олонхийн саналаар шийдвэрлэх, цөөнхийг хүндэтгэх;
9.1.3.үйл ажиллагаагаа ил тод явуулах, намын тайланг нийтэд мэдээлэх, мэдээлэл авах боломжоор хангах;
9.1.5.гишүүдээ төрийн болон намын удирдах байгууллагын сонгуульд нэр дэвших, сонгогдоход үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэгээр ялгаварлахгүйгээр адил тэгш боломж олгох;
9.1.6.бусад намын үйл ажиллагаанд хүндэтгэлтэй хандах, дотоод хэрэгт нь хөндлөнгөөс үл оролцох, өөрийн үзэл баримтлалыг тулган шаардахгүй байх;
9.1.7.нам төрийн албаны үйл ажиллагаанд хөндлөнгөөс нөлөөлсөн аливаа шийдвэр гаргахгүй байх;
10 дугаар зүйл.Намын үйл ажиллагаанд хориглох зүйл
10.1.Нам дараах үйл ажиллагаа явуулахыг хориглоно:
10.1.1.3001-ээс доош хүн амтай сум, баг, хороонд намын салбар нэгж байгуулах;
10.1.2.сонгуульд нэр дэвших эрх олгохдоо гишүүнээсээ хандив, барьцаа, дэнчин, тусламж болон бусад аливаа хэлбэрээр мөнгөн болон мөнгөн бус хөрөнгө өгөхийг шаардах, авах;
10.1.3.харьяа төрийн бус байгууллага байгуулах, санхүүжүүлэх, давуу байдал олгох;
10.1.4.цэрэгжсэн болон хамгаалалтын байгууллагатай байх, гүйцэтгэх ажил явуулах;
10.1.5.шашны байгууллагын үйл ажиллагаа болон боловсролын байгууллагын сургалтын үйл ажиллагаанд оролцох, эсхүл хориглох, заавар, чиглэл өгөх, өөрийн ашиг сонирхолд ашиглах;
10.1.6.намын анхан, дунд шатны салбар нэгжийн төлөөллийн болон гүйцэтгэх байгууллагын гишүүдийн гуравны нэгээс дээш хувийг Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхлын зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хуулийн 3.1.5-д заасан хамаарал бүхий этгээдээс бүрдүүлэх;
10.1.7.бусад байгууллага, аж ахуйн нэгжид намын салбар нэгж байгуулах;
10.1.8.намын удирдах байгууллага болон намын салбар нэгж, бүтэцийн бусад нэгжийг гадаад улсын нутаг дэвсгэрт байршуулах.
10.1.9.одон, медаль, тэмдэг, бусад хэлбэрийн шагналтай байх,
10.2.Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт гадаад улсын нам, түүний зохион байгуулалтын бүтцийг байгуулах, үйл ажиллагаа явуулахыг хориглоно.
10.3.Энэ хуулийн 10.1.1, 10.1.3, 10.1.4, 10.1.6-10.1.8-д заасныг зөрчин байгуулсан тухайн салбар нэгж, харьяа байгууллагыг татан буулгах шаардлагыг намд хугацаа заан хүргүүлж, шаардлагыг заасан хугацаанд биелүүлээгүй тохиолдолд уг зөрчлийг арилгах хүртэл намын сонгуульд нэр дэвшүүлэн оролцох эрхийг хасна.
10.4.Энэ хуулийн 10.3-т заасан шаардлагыг биелүүлсэн, түүнчлэн эс биелүүлсний улмаас эрхээ хасуулсан нам уг зөрчлийг дахин гаргасан нь тухайн намыг тараах үндэслэл болно.
10.5.Энэ хуулийн 10.1.2-т заасныг зөрчиж сонгуульд нэр дэвших эрхийн төлөө хандив, барьцаа, дэнчин, мөнгөн тусламж авсан бол Сонгуулийн төв байгууллага тэдгээрийг улсын орлогод хурааж, дараа жил уг намд төрөөс олгох санхүүжилтийг хориос тавь хүртэл хувиар бууруулах шийдвэр гаргана.
10.6.Энэ хуулийн 10.1.5-д заасныг зөрчсөн намын удирдах албан тушаалтныг нэг сарын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг таваас арав дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр, намыг нэг сарын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг хориос тавь дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр тус тус торгоно.
11 дүгээр зүйл.Намын нэр, бэлгэдэл, далбаа
11.1.Нам нь оноосон нэртэй байх бөгөөд түүний төгсгөлд “нам” гэсэн ерөнхий нэрийг заавал хэрэглэнэ.
11.2.Намын нэр, товчилсон нэр, бэлгэдэл, далбаа нь байгууллага, аж ахуйн нэгж, бусад намын нэр, товчилсон нэр, бэлгэдэл, далбаанаас илт ялгаатай байна.
11.3.Сонгуулийн сурталчилгаа болон сонгуулийн үйл ажиллагаанд зөвхөн дүрэмд заасан нэр болон товчилсон нэрийг ашиглана.
11.4.Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, орон нутаг, үндэстэн, угсаатан, шашны урсгал, шашны болон төрийн байгууллага, аж ахуйн нэгж, бусад нам, төрийн бус байгууллага, хүний нэрийг намын нэрийн бүрэлдэхүүн хэсэг болгон ашиглахыг хориглоно.
11.5.Нам энэ хуулийн 22.1.1-д заасан үндэслэлээр тараагдсан намын нэр, бэлгэдлийг хэрэглэх, Монгол Улсын Үндсэн хуулийн үзэл санаа, суурь зарчмын эсрэг агуулгыг илэрхийлсэн нэр хэрэглэхийг хориглоно.
11.6.Намын бэлгэдэл, далбаанд төрийн бэлгэ тэмдгийг ашиглахыг хориглоно.
11.7.Намын нэр, бэлгэдэл нь Барааны тэмдэг, газар зүйн заалтын тухай хууль, Зохиогчийн эрх болон түүнд хамаарах эрхийн тухай Монгол Улсын хуульд нийцсэн байна.
11.8.Намаас бусад хуулийн этгээд өөрийн нэрэнд “нам” гэсэн үг хэрэглэхийг хориглоно.
11.9.Намын бэлгэдэл нь төрийн бэлгэ тэмдэг, төрийн туг, далбаа, төрийн байгууллага болон нутгийн өөрөө удирдах байгууллага, бусад нам, хуулийн этгээд, гадаад улсын төрийн бэлгэ тэмдэгтэй адил байх, түүнчлэн тэдгээрийг доромжлон гутаасан байхыг хориглоно.
12 дугаар зүйл. Намын тэгш боломжийг хангах
12.1.Хуульд өөрөөр заагаагүй бол төрийн байгууллага, албан тушаалтан намууд үйл ажиллагаагаа явуулахад нь тэгш боломжоор хангах үүрэгтэй.
12.2.Сонгуультай холбогдуулан төрөөс намд үзүүлэх дэмжлэгийг сонгуулийн тухай хууль тогтоомжоор зохицуулна.
12.3.Төрийн албан хаагчийн энэ хуулийн 12.1-д заасныг зөрчсөн үйлдэл, эс үйлдэлд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээргүй бол түүнийг төрийн албанд хоёр жилийн хугацаанд эргэж орох эрхгүйгээр хална.
ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ
Нам байгуулах
13 дугаар зүйл. Нам үүсгэн байгуулах
13.1.Монгол Улсын иргэд Монгол Улсын Үндсэн хуулиар олгогдсон эрх, эрх чөлөө, хууль ёсны ашиг сонирхлоо хэрэгжүүлэх, хамгаалах, улс төрийн шийдвэр гаргах үйл явцад оролцох зорилгоор энэ хуульд заасан журмын дагуу нам үүсгэн байгуулж болно.
13.2.Гадаадын иргэн, харьяалалгүй этгээд, энэ хуулийн 22.1.1-т заасан үндэслэлээр тараагдсан намын үүсгэн байгуулагчид, шүүхээр эрх зүйн чадамжгүйд тооцогдсон Монгол Улсын иргэн, авлига, албан тушаалын болон төрийн эсрэг гэмт хэрэг үйлдсэний улмаас хорих ял шийтгэгдсэн Монгол Улсын иргэн ял шийтгэлгүйд тооцогдох хүртэл нам үүсгэн байгуулахыг хориглоно.
14 дүгээр зүйл. Нам үүсгэн байгуулах хурал
14.1.Намыг үүсгэн байгуулах Их хурал /цаашид “үүсгэн байгуулах хурал” гэх/-аар үүсгэн байгуулах ба энэхүү Их хурлаар намын дүрэм, мөрийн хөтөлбөрийг баталж, намын удирдах ба хяналтын байгууллагыг байгуулсан өдрөөр тухайн намыг үүсгэн байгуулагдсан өдрийг тооцно.
14.2. Нам үүсгэн байгуулах хуралд 31-ээс доошгүй гишүүд биечлэн оролцсон байна.
14.3.Үүсгэн байгуулах хуралд оролцсон төлөөлөгчдийг намын үүсгэн байгуулагчид тооцно.
14.4.Нам үүсгэн байгуулах хурлаар дараах асуудлыг хэлэлцэн шийдвэрлэнэ:
14.4.1.намын үзэл баримтлал, үнэт зүйлийг тодорхойлж, энэ хуулийн 24 дүгээр зүйлд заасан мөрийн хөтөлбөрт тусгах;
14.4.2.намын бүтэн болон товчилсон нэр, бэлгэдэл, далбааны загварыг батлах;
14.4.3.намын мөрийн хөтөлбөр, дүрмийг батлах;
14.4.4.намын гүйцэтгэх болон хяналтын байгууллагыг сонгох;
14.4.5.намын дарга, санхүүгийн асуудал эрхэлсэн удирдах ажилтанг сонгох;
14.4.6.нам үүсгэн байгуулсан тухай шийдвэрийг батлах;
14.5. Нам энэ хуулийн 14.1-т заасны дагуу үүсгэн байгуулагдсанаар үйл ажиллагаагаа Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт явуулах эрх үүснэ.
14.6.Нам байгуулах тухай шийдвэрт намын нэр, бэлгэдэл, намыг бүртгүүлэх эрх бүхий этгээдийн овог, эцэг /эх/-ийн болон өөрийн нэр, байршлын хууль ёсны хаяг, энэ хуулийн 14.5.-т заасан гишүүдийн овог, эцэг /эх/-ийн болон өөрийн нэр, байнга оршин суух хаяг, регистрийн дугаар зэргийг тусгана.
14.7.Монгол Улсын иргэд нам үүсгэн байгуулахад аливаа байгууллага, албан тушаалтны зүгээс дарамт, шахалт үзүүлэх, хөндлөнгөөс оролцохыг хориглоно.
14.8.Энэ хуулийн 14.1-д заасан үүсгэн байгуулах хурлыг зохион байгуулаагүй байхад намыг үүсгэн байгуулсан тухай зарлахыг хориглоно.
14.9. Энэ хуулийн 14.7-д заасныг зөрчсөн үйлдэл, эс үйлдэлд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээргүй бол албан тушаалтныг нэг сарын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг арваас хорь дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгож, уг зөрчлийг давтан гаргасан тохиолдолд төрийн албанд хоёр жилийн хугацаанд эргэж орох эрхгүйгээр халах ба хуулийн этгээдийг нэг сарын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг хориос тавь дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр тус тус торгоно.
15 дугаар зүйл. Намыг бүртгүүлэх хүсэлт
15.1. Намыг үүсгэн байгуулах шийдвэр гарснаас хойш ажлын 3 өдрийн дотор энэ тухай өдөр тутмын хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр нийтэд мэдээлнэ.
15.2.Намын дарга буюу намыг бүртгүүлэх эрх бүхий этгээд хүсэлтээ нам байгуулагдсан өдрөөс хойш ажлын 21 хоногт багтаан батлагдсан маягтын дагуу сонгуулийн төв байгууллагад гаргана.
15.3.Нам нь бүртгүүлэхдээ дараах баримт бичгийг бүрдүүлж, сонгуулийн төв байгууллагад хүргүүлнэ:
15.3.1.намыг бүртгүүлэх эрх бүхий этгээдийн гарын үсэг бүхий өргөдөл; 15.3.2.намын нэр, бэлгэдэл, далбааны зургийг дэлгэрэнгүй тайлбарын хамт, намын нэр товчлогдох бол хэлбэр, бичвэр;
15.3.3.нам үүсгэн байгуулах хурлын шийдвэр, дэлгэрэнгүй тэмдэглэл, санал хураалтын дүн, намын дүрэм, мөрийн хөтөлбөрийг баталсан, намын гүйцэтгэх байгууллага, намын дарга, санхүүгийн асуудал эрхэлсэн удирдах ажилтанг сонгосон шийдвэрийн хувь;
15.3.4.намын дүрэм, мөрийн хөтөлбөрийн албан ёсоор баталгаажсан хувь;
15.3.5.нам үйл ажиллагаа явуулах байршлын албан ёсны хаяг;
15.3.6.нам үүсгэн байгуулсан тухай олон нийтэд зарлан мэдээлсэн сонин, сэтгүүл /цахим хуудас/ болон нэвтрүүлгийн хуулбар;
15.3.7.намын үл хөдлөх болон хөдлөх эд хөрөнгийн жагсаалт, тус намын гишүүд, дэмжигчдээс өгсөн хандивын жагсаалт, намыг үүсгэн байгуулахтай холбогдон гарсан зардлын эх үүсвэр зэргийг тусгасан намын хөрөнгийн мэдээ;
15.3.8.бүртгэлийн хураамж төлсөн маягт.
15.4.Энэ хуулийн 15.3.1-д заасан өргөдлийг сонгуулийн төв байгууллагаас баталсан загварын дагуу гаргаж, намын дарга гарын үсэг зурсан байна.
15.5.Энэ хуулийн 15.3.7-д заасан намын хөрөнгийн мэдээнд намыг улсын бүртгэлд бүртгэхээс өмнө тухайн намын аль нэг үүсгэн байгуулагчийн нэр дээр банкны түр данс нээсэн бол түүнийг тусгана.
16 дугаар зүйл.Намыг бүртгэх
16.1.Сонгуулийн төв байгууллага нь намыг бүртгүүлэх хүсэлтийг хүлээн авснаас хойш ажлын 30 хоногийн дотор хүсэлт болон дагалдах баримт бичиг энэ хуульд заасан нөхцөл, шаардлагыг хангасан эсэхийг нягтлан шалгаж, тухайн намыг улсын бүртгэлд бүртгэх боломжтой эсэх талаар дүгнэлт гаргаж, ажлын нэг өдрийн дотор тухайн намд мэдэгдэнэ.
16.2.Сонгуулийн төв байгууллага нь тухайн намыг бүртгэх боломжтой тухай дүгнэлтийг ажлын 5 хоногийн дотор хуулийн этгээдийн бүртгэлийн асуудал хариуцсан төрийн захиргааны байгууллагад хүргүүлнэ.
16.3.Хуулийн этгээдийн бүртгэлийн асуудал хариуцсан төрийн захиргааны байгууллага тухайн намыг ажлын 5 өдрийн дотор бүртгэж, гэрчилгээ олгоно.
16.4.Сонгуулийн төв байгууллага болон хуулийн этгээдийн бүртгэлийн асуудал хариуцсан төрийн захиргааны байгууллага, тэдгээрийн албан хаагч намыг бүртгэх, гэрчилгээ олгохдоо энэ хуулийн 15.3-т болон холбогдох хуульд зааснаас бусад баримт бичиг шаардахыг хориглоно.
16.5.Энэ хуулийн 16.2-16.4-т заасныг зөрчсөн төрийн албан хаагчийг үйлдлийн шинж байдлаас хамааруулан нэг сарын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 5-аас 10 дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох эсвэл төрийн албанд нэг жилийн хугацаанд эргэж орох эрхгүйгээр хална.
17 дугаар зүйл. Намыг бүртгэсэн тухай нийтэд мэдээлэх
17.1.Сонгуулийн төв байгууллага нь намыг бүртгэсэн тухай шийдвэрийг төрийн албан ёсны болон өдөр тутмын хэвлэлээр нийтэд мэдээлж, бүртгэлийн байгууллагын цахим хуудсанд байршуулна.
17.2.Нам бүртгэсэн тухай мэдээлэлд намын зорилго, үйл ажиллагааны чиглэл, гүйцэтгэх байгууллага, албан тушаалтны мэдээлэл, намын албан ёсны хаяг болон бүртгэсэн тухай шийдвэрийн талаар хэвлэн нийтлэнэ.
18 дугаар зүйл. Намыг бүртгэхээс татгалзах
18.1.Сонгуулийн төв байгууллага нь намыг бүртгэх тухай хүсэлтийг хянан үзэж, дараах үндэслэлээр бүртгэх боломжгүй тухай дүгнэлтийг гаргана:
18.1.1.намын дүрэм, мөрийн хөтөлбөр нь энэ хуулийн 23, 24 дүгээр зүйлд заасан шаардлагыг хангаагүй;
18.1.2.энэ хуулийн 15.3-т заасан баримт бичгийг энэ хуулийн 15.1-д заасан хугацаанд ирүүлээгүй;
18.1.3.энэ хуулийн 15.3-т заасан баримт бичгийн бүрдэл дутуу;
18.1.4.энэ хуулийн 11-д заасныг зөрчсөн нэр, бэлгэдэл хэрэглэсэн;
18.1.5.нам үүсгэн байгуулах хөрөнгийн эх үүсвэр нь энэ хуульд заасныг зөрчсөн;
18.1.6.гишүүдийн тоо нь энэ хуулийн 14.2-т заасан тоонд хүрээгүй буюу бүртгэлд орсон гишүүн нь өөр намын харьяалалтай, эсвэл төлөөлөх эрхгүй этгээдээр төлөөлүүлсэн;
18.1.7.намын дүрэм, мөрийн хөтөлбөрийг батлах, намын гүйцэтгэх байгууллага, намын дарга, санхүүгийн асуудал эрхэлсэн удирдах ажилтанг сонгохдоо хууль тогтоомжоор тогтоосон журмыг зөрчсөн;
18.1.8.хуульд заасан бусад үндэслэл.
18.2.Сонгуулийн төв байгууллага тухайн намыг бүртгэх боломжгүй тухай дүгнэлтийг энэ хуулийн 16.1-д заасан хугацаанд гаргах бөгөөд уг шийдвэрт татгалзсан үндэслэлээ тодорхой заана.
18.3.Энэ хуулийн 18.1.3-18.1.5-д заасан үндэслэлээр намыг бүртгэх боломжгүй тухай дүгнэлт гаргасан бол нам тухайн дүгнэлтээр тогтоогдсон зөрчлийг арилгасны дараа бүртгүүлэхээр дахин хүсэлт гаргаж болно.
18.4. Энэ хуулийн 18.1.2, 18.1.6-д заасан үндэслэлээр намыг бүртгэх боломжгүй тухай дүгнэлт гаргасан бол намыг үүсгэн байгуулах хурлыг дахин хуралдуулж зөрчлийг арилгасны үндсэн дээр нам бүртгүүлэхээр дахин хүсэлт гаргаж болно.
18.5. Энэ хуулийн 18.1.1-д заасан үндэслэлээр намыг бүртгэх боломжгүй тухай дүгнэлт гарсан бол намыг төлөөлөх эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтан Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцэд өргөдөл гаргаж болно.
18.6.Нам энэ хуулийн 16.3-т заасны дагуу бүртгүүлсэн нь тухайн нам сонгуульд оролцох эрх үүсэх үндэслэл болохгүй.
19 дүгээр зүйл. Шинээр үүсгэн байгуулагдсан нам анх удаа сонгуульд оролцох эрхийн бүртгэл
19.1.Шинээр үүсгэн байгуулагдсан нам анх удаа сонгуульд оролцох хүсэлтээ илэрхийлэхдээ Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулийн 23.4, Аймаг, сум, дүүргийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын сонгуулийн тухай хуулийн 22.4.1, Нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын сонгуулийн тухай хуулийн 21.2-т зааснаас гадна доор дурдсан баримт бичгийг Сонгуулийн төв байгууллагад нэг удаа гаргаж өгнө:
19.1.1.намын 3001-ээс доошгүй гишүүн, дэмжигч гишүүнтэй болохыг нотолсон тэдгээрийн овог, эцэг /эх/-ийн болон өөрийн нэр, регистрийн дугаар, оршин суугаа газрын хаяг, гарын үсэг бүхий бүртгэлийн жагсаалт;
19.1.2.намын үйл ажиллагаа явуулах байршил, гүйцэтгэх байгууллагын албан ёсны хаяг;
19.1.3.энэ хуулийн 14.4.4, 14.4.5-д зааснаас бусад хууль болон намын дүрэмд заасан эрх барих дээд, төлөөллийн, маргаан хянан шийдвэрлэх байгууллага, зохион байгуулалтын бусад бүтцээ бүрэн байгуулсан, сонгосон талаарх дэлгэрэнгүй мэдээлэл, шийдвэрийн хувь;
19.1.4.салбар нэгжтэй бол тэдгээрийн тоо, байршил, хаяг, удирдлагын мэдээлэл;
19.1.5.нам үүсгэн байгуулснаас хойшхи үйл ажиллагааны дэлгэрэнгүй тайлан.
19.2.Энэ хуулийн 19.1.5-д заасан тайланд түүнийг нотлох баримт, мэдээллийн хуулбарыг хавсаргана.
19.3.Энэ хуулийн 19.1-д заасан хүсэлтийг энэ хууль болон Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулийн 25.2, Аймаг, сум, дүүргийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын сонгуулийн тухай хуулийн 24.1, Нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын сонгуулийн тухай хуулийн 23.1-т заасан журмаар шийдвэрлэнэ.
ДӨРӨВДҮГЭЭР БҮЛЭГ
НАМЫГ ӨӨРЧЛӨН БАЙГУУЛАХ, ҮЙЛ АЖИЛЛАГААГ ДУУСГАВАР БОЛГОХ,
20 дугаар зүйл.Намыг өөрчлөн байгуулах
20.1.Нам хуульд заасан үндэслэл журмын дагуу нийлэх, нэгдэх замаар өөрчлөн байгуулагдаж болно.
20.2.Намыг өөрчлөн байгуулах шийдвэрийг намын эрх барих дээд байгууллага гаргах бөгөөд уг шийдвэрийг бүх гишүүдийн санал асуулга явуулж, нийт санал өгсөн гишүүдийн олонхийн саналаар гаргана.
20.3.Нийлсэн намуудын эрх, үүрэг, хариуцлага, эд хөрөнгө нь нийлэх замаар өөрчлөн зохион байгуулагдсан намд шилжих бөгөөд уг нам энэ хуульд заасны дагуу шинээр бүртгүүлнэ.
20.4.Нийлэх замаар өөрчлөн байгуулагдаж байгаа намууд нь аль нэг намынхаа нэрийг шинээр байгуулсан намын нэр болгон хэрэглэж болно.
20.5.Нийлэх замаар өөрчлөн байгуулагдсан намуудаас хамгийн эхэнд байгуулагдсан намын өдрөөр төлөөлүүлэн уг намын үүсгэн байгуулагдсан өдрийг тодорхойлно.
20.6.Нэг нам үйл ажиллагаагаа зогсоож өөр намтай нэгдсэн бол тэр намын эрх, үүрэг, хариуцлага, эд хөрөнгө нэгтгэн авсан намд шилжинэ.
20.7.Нам энэ хуульд заасны дагуу өөрчлөн байгуулагдсан болон нэрээ өөрчилсөн тохиолдолд түүний өмч, хөрөнгө, тамга, тэмдэг, нэр, бэлэгдэл, далбааг дээрх шийдвэртэй санал нийлээгүй тус намын гишүүн болон бусад иргэн, хуулийн этгээд аливаа хэлбэрээр өмчлөх, үргэлжлүүлэн хэрэглэхийг хориглоно.
20.8.Сонгуулийн төв байгууллага өөрчлөн байгуулагдах замаар үйл ажиллагаагаа дуусгавар болгосон намын гэрчилгээг хүчингүй болгох шийдвэрийг хуулийн этгээдийн бүртгэлийн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны байгууллагад хүргүүлж, уг нам улсын бүртгэлээс хасагдсаныг төрийн албан ёсны болон өдөр тутмын хэвлэлээр нийтэд мэдээлж, Сонгуулийн төв байгууллагын цахим хуудсанд байршуулна.
20.9.Намыг өөрчлөн байгуулахтай холбогдсон бусад харилцааг Иргэний хуулийн[3] холбогдох заалтаар зохицуулна.
21 дүгээр зүйл. Намын үйл ажиллагааг дуусгавар болгох
21.1.Намын үйл ажиллагааг намын эрх бүхий байгууллагын шийдвэрээр үйл ажиллагааг зогсоох, хуульд заасан үндэслэл, журмын дагуу төрийн байгууллагын шийдвэрээр тараах гэсэн хэлбэрээр дуусгавар болгоно.
21.2.Намын үйл ажиллагааг зогсоох талаарх намын эрх барих дээд байгууллагын гаргасан шийдвэрийг бүх гишүүдийн санал асуулга явуулж, нийт санал өгсөн гишүүдийн олонхийн саналаар баталгаажуулна.
21.3.Намын үйл ажиллагааг зогсоох тухай шийдвэрийг Сонгуулийн төв байгууллагад нэн даруй хүргүүлнэ.
21.4.Сонгуулийн төв байгууллага нам үйл ажиллагаагаа зогсоосон тухай шийдвэрийг хүлээн авсны дараа уг шийдвэрийг хуулийн этгээдийн бүртгэлийн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны байгууллагад хүргүүлж, уг нам улсын бүртгэлээс хасагдсаныг төрийн албан ёсны болон өдөр тутмын хэвлэлээр нийтэд мэдээлж, Сонгуулийн төв байгууллагын цахим хуудсанд байршуулна.
21.5.Үйл ажиллагаагаа зогсоосон намын хөрөнгийг гишүүдэд хуваарилахыг хориглоно.
21.6.Үйл ажиллагаагаа зогсоосон намын өр төлбөрийг барагдуулж дууссаны дараа үлдсэн хөрөнгийг улс төрийн сангийн орлого болгоно.
21.7.Намыг татан буулгах, намын үйл ажиллагааг зогсоохтой холбогдсон бусад харилцааг Иргэний хуулийн[4] холбогдох заалтаар зохицуулна.
21.8.Энэ хуулийн 20.7-д заасныг зөрчиж өөрчлөн байгуулагдсан болон нэрээ өөрчилсөн намын өмч, хөрөнгийг эзэмшилдээ байлгасан, өмчилсөн, 21.5-д заасныг зөрчин гишүүддээ хуваарилсан тохиолдолд хуульд өөрөөр заагаагүй бол хураан авч, улс төрийн сангийн орлого болгоно.
22 дугаар зүйл. Бүртгэлийн байгуулагаас намыг тараах
22.1.Сонгуулийн төв байгууллага дараах тохиолдолд намыг тарааж, бүртгэлээс хасах шийдвэр гаргана:
22.1.1.тухайн нам зорилго, үйл ажиллагаа, гишүүдийнхээ зан байдлаар Монгол Улсын Үндсэн хуулийн үзэл санаа, суурь зарчмын эсрэг болох нь тогтоогдсон;
22.1.2.дараалсан 6 жилийн хугацаанд аливаа сонгуульд нэр дэвшүүлэн оролцоогүй;
22.1.3.энэ хуулийн 47.4 заасан зөрчлийг 3 болон түүнээс дээш удаа гаргаж, захиргааны хариуцлага хүлээсэн;
22.1.4.Нам энэ хуулийн 44.1-д заасан тайланг дарааллан гурван удаа алдаатай, буруу гаргасан.
22.2.Гишүүн нь зан байдлаараа энэ хуулийн 22.1.1-д заасныг зөрчсөн гэдгийг Сонгуулийн төв байгууллага тогтоосон бол олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр залруулах, тухайн гишүүнд хариуцлага тооцох, энэ талаар хариу мэдэгдэхийг тухайн намд даалгах шийдвэр гаргах бөгөөд уг шийдвэрийг тогтоосон хугацаанд биелүүлээгүй бол тухайн намыг тараах шийдвэрийг гаргана.
22.3.Энэ хуулийн 22.1, 22.2-т заасан шийдвэрийг Сонгуулийн төв байгууллага нийт гишүүдийн дөрөвний гурвын саналаар гаргана.
22.4.Энэ хуулийн 22.1-т заасны дагуу Сонгуулийн төв байгууллага намыг тараах тухай шийдвэр гаргасан бол Иргэний хуулийн 32 дугаар зүйлийн 32.2-т заасны дагуу татан буулгах комиссыг томилно.
22.5.Сонгуулийн төв байгууллага намыг тараасан бол намыг бүртгэлийн жагсаалтаас хасч, энэ тухай төрийн албан ёсны болон өдөр тутмын хэвлэлээр нийтэд мэдээлж, бүртгэлийн байгууллагын цахим хуудсанд байршуулна.
22.6.Сонгуулийн жил эхэлснээс хойш санал хураалт явагдаж дуусах хүртэл намыг тараах асуудлыг сонгуулийн төв байгууллага хянан шийдвэрлэхийг хориглоно.
22.7.Тухайн нам энэ хуулийн 22.3-т заасан шийдвэрийг үл зөвшөөрвөл Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцэд хандаж болно.
22.8.Энэ хуулийн 22.1.1-т заасан үндэслэлээр намыг тараасан бол тухайн намын нэрийг өөр нам, төрийн бус байгууллага ашиглахыг хориглох бөгөөд үүсгэн байгуулагч нар нь цаашид нам, төрийн бус байгууллага байгуулах, нийтэд хандсан үйл ажиллагаа явуулахыг хориглоно.
22.9.Энэ хуулийн 22.8-д заасныг зөрчсөн үйлдэл, эс үйлдэлд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээргүй бол иргэнийг нэг сарын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг арваас хорь дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгоно.
ТАВДУГААР БҮЛЭГ
НАМЫН УДИРДЛАГА, ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТ
23 дүгээр зүйл.Намын дүрэм
23.1.Намын дотоод зохион байгуулалт, удирдлагын тогтолцоог намын дүрмээр зохицуулна.
23.2.Намын дүрэмд дараах нийтлэг зүйлийг тусгана:
23.2.1.намын үзэл баримтлал, үнэт зүйл, зорилго, зарчим;
23.2.2.намын бүтэн болон товчилсон нэр, байршлын хууль ёсны хаяг, бэлгэдэл, далбаа;
23.2.3.намын гишүүнчлэлийн хэлбэр, гишүүнээр элсэх, гишүүнчлэлээс гарах, хасах журам, гишүүний эрх, үүрэг, гишүүнд авах сахилгын арга хэмжээ；
23.2.4.намын анхан, дунд, дээд шатны байгууллагуудын хоорондын харилцааны журам；
23.2.5.намын эрх барих, төлөөллийн, гүйцэтгэх төв болон бусад байгууллагыг байгуулах, татан буулгах журам, бүрэлдэхүүн, намын даргыг сонгох, тэдгээрийн эрх хэмжээ, бүрэн эрхийн хугацаа, шийдвэр гаргах журам;
23.2.6.намын эрх барих болон төлөөллийн байгууллагад төлөөлөгч сонгох, оролцуулах, эгүүлэн татах үндэслэл журам;
23.2.7.намын эрх барих, төлөөллийн болон бусад байгууллагын хуралдааныг зарлан хуралдуулах урьдчилсан нөхцөл, хэлбэр, хугацаа, шийдвэрийг баталгаажуулах журам;
23.2.8.намын үйл ажиллагааг зогсоох болон намыг өөрчлөн байгуулах асуудлаар бүх гишүүдийн санал асуулга явуулах, санал асуулгыг зохион байгуулах комиссыг томилох журам;
23.2.9.намын дүрэм, мөрийн хөтөлбөрт нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журам;
23.2.10.намын бүтцийн нэгж байгуулах журам, тэдгээрийн эрх хэмжээ;
23.2.11.сонгуульд нэр дэвшүүлэх журам, сонгуульд нэр дэвших боловсон хүчнийг шилж сонгох, хүйсийн тэгш байдлыг хангах зарчим;
23.2.12.намын санхүүжилт, хөрөнгийн байдал, түүнийг захиран зарцуулах, тайлагнах журам;
23.2.13.намын дотоод асуудлаар маргаан шийдвэрлэх журам;
23.2.14.намын салбар нэгжийг байгуулах, татан буулгах үндэслэл, журам.
23.3.Намын дүрэм нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн үзэл санаа, суурь зарчмын эсрэг агуулгатай байхыг хориглоно.
23.4.Нам дүрэм, мөрийн хөтөлбөрт оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтийг ийнхүү нэмэлт, өөрчлөлт оруулснаас хойш ажлын 10 хоногийн дотор Сонгуулийн төв байгууллагад мэдэгдэнэ.
23.5.Сонгуулийн төв байгууллага намын дүрмийн загвар төслийг батлана.
23.6.Энэ хуулийн 15.1, 23.4, 24.2-т заасан хугацаанд намыг үүсгэн байгуулсан шийдвэр, дүрэм, мөрийн хөтөлбөрийн өөрчлөлтийг нийтэд болон сонгуулийн төв байгууллагад мэдэгдээгүй бол сонгуулийн төв байгууллага тухайн шийдвэр, дүрэм, мөрийн хөтөлбөрийн өөрчлөлтийг хүчингүйд тооцож, нийтэд мэдээлнэ.
24 дүгээр зүйл.Намын мөрийн хөтөлбөр
24.1.Намыг үүсгэн байгуулах хурлаар намын мөрийн хөтөлбөрийг батлах ба намын Их Хурлаар нэмэлт, өөрчлөлт оруулж болно.
24.2.Нам мөрийн хөтөлбөрт оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтийг ийнхүү нэмэлт, өөрчлөлт оруулснаас хойш ажлын 10 хоногийн дотор Сонгуулийн төв байгууллагад мэдэгдэнэ.
24.3.Намын мөрийн хөтөлбөр нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн үзэл санаа, суурь зарчмын эсрэг агуулгатай байхыг хориглоно.
24.4.Нам нь намын мөрийн хөтөлбөрөөс гадна түүнд нийцсэн сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрийг батлах ба түүнд тавигдах шаардлагыг сонгуулийн хууль тогтоомжоор зохицуулна.
25 дугаар зүйл.Намын байгууллага
25.1.Нам нь энэ хуулийн 10.1.1-т зааснаас бусад засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж болон хэд хэдэн засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийг хамааруулан үйл ажиллагаа явуулах салбар нэгж байгуулж болно.
25.2.Нам нь эрх барих дээд, гүйцэтгэх, хяналтын болон маргаан шийдвэрлэх байгууллагатай байна. Хэрэв орон нутагт салбар нэгжтэй бол тухайн салбар нэгж бүрт гүйцэтгэх, хяналтын болон маргаан шийдвэрлэх байгууллагыг байгуулна.
25.3.Нам дүрмээрээ төлөөллийн төв болон орон нутгийн байгууллагыг эрх барих дээд болон орон нутгийн анхан шатны байгууллагаас сонгон байгуулахаар зохицуулж болно.
25.4.Намын эрх барих дээд байгууллага нь 3001-ээс дээш гишүүнтэй намын хувьд намын Их Хурал байх бөгөөд 3000-аас доош гишүүнтэй намын хувьд бүх гишүүдийн хурал байж болно.
26 дугаар зүйл. Намын эрх барих дээд байгууллага
26.1.Намын Их Хурал нь 90-ээс доошгүй гишүүнтэй байна.
26.2.Намын бүх гишүүдийн хурал нь нийт гишүүдийн 30 хувийн төлөөлөл оролцсон бол хүчинтэйд тооцно.
26.3.Нам төлөөллийн төв байгууллагатай бол намын Их Хурал эсвэл бүх гишүүдийн хурлыг хоёр жил тутам, төлөөллийн төв байгууллагагүй бол жил бүр нэгээс доошгүй удаа хуралдуулна.
26.4.Намын нийт гишүүдийн гуравны нэгийн санаачлагаар эсхүл намын төлөөллийн төв байгууллагын дийлэнх олонхийн шийдвэрээр намын эрх барих дээд байгууллагын ээлжит бус хурлыг зарлан хуралдуулж болно.
26.5.Намын эрх барих дээд байгууллага дараах онцгой бүрэн эрхтэй:
26.5.1.намын төлөөллийн төв байгууллагын гишүүдийг дүрэмд заасны дагуу сонгох, эгүүлэн татах, нөхөн сонгох;
26.5.2.намын гүйцэтгэх төв байгууллагын гишүүдийг сонгох;
26.5.3.намын даргыг сонгох;
26.5.4.намын хяналтын байгууллагын гишүүдийг сонгох;
26.5.5.намын маргаан шийдвэрлэх байгууллагын гишүүдийг сонгох;
26.5.6.нам төлөөллийн төв байгууллагагүй бол намын ерөнхий нарийн бичгийн даргыг томилох;
26.5.7.намын үйл ажиллагааг зогсоох, намыг өөрчлөн байгуулах талаар бүх гишүүдийн санал асуулга явуулах тухай шийдвэр гаргах;
26.5.8.намын дүрэм, мөрийн хөтөлбөр, сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрийг батлах, нэмэлт, өөрчлөлт оруулах;
26.5.9.намын төлөөллийн төв болон хяналтын төв байгууллагын үйл ажиллагааны тайланг хэлэлцэх, дүгнэлт гаргах;
26.5.10.нам төлөөллийн төв байгууллагагүй бол тухайн жилийн санхүүгийн тайланг хэлэлцэх, нийтэд мэдээлэх;
26.5.11.энэ хуулийн 23.2.11-23.2.13-т заасан болон гишүүний ёс зүйн асуудлыг нарийвчлан зохицуулах тусгайлсан журмыг сонгуулийн төв байгууллагаас баталсан үлгэрчилсэн загварыг харгалзан өөрийн намын дүрэм, онцлогт нийцүүлэн боловсруулж батлах;
26.5.12.тухайн Их Хурлын хуралдаанд оролцогчдын олонхийн саналаар дэмжин хэлэлцүүлэхээр оруулсан асуудлыг шийдвэрлэх.
26.6.Нам энэ хуулийн 26.3, 27.7-д заасан хугацаанд намын Их Хурал эсвэл бүх гишүүдийн хурал, төлөөллийн төв байгууллагын хурлыг хуралдуулаагүй бол уг зөрчлийг арилгах шаардлага хүргүүлснээс хойш зөрчлийг арилгах хүртэл сонгуульд нэр дэвшүүлэн оролцох эрхийг хязгаарлах бөгөөд улсын төсвөөс санхүүгийн дэмжлэг авах эрхтэй намын санхүүгийн дэмжлэгийг түр зогсооно.
26.7.Энэ хуулийн 26.5.3-т заасны дагуу намын даргыг сонгохдоо тодорхой асуудал эрхэлсэн хэд хэдэн намын даргатай байх эсэх асуудлыг намын дүрмээр зохицуулж болох бөгөөд хэд хэдэн намын даргатай байхаар тогтоосон бол намын дүрэмд заасны дагуу намын нэрийн өмнөөс гаргасан шийдвэрт тухайн намын бүх дарга гарын үсэг зурна.
27 дугаар зүйл. Намын төлөөллийн төв байгууллага
27.1.Намын эрх барих дээд байгууллагын чөлөөт цагт намын удирдлагыг төлөөллийн төв байгууллага эсвэл тухайн нам төлөөллийн төв байгууллагагүй байхаар дүрмээрээ зохицуулсан бол гүйцэтгэх төв байгууллага хэрэгжүүлнэ.
27.2.Намын төлөөллийн төв байгууллагыг намын Их хурлаар нууц санал хураалтаар сонгон байгуулна.
27.3.Намын төлөөллийн төв байгууллага доор дурдсан бүрэн эрхийг хэрэгжүүлнэ:
27.3.1.намын Их хурлын шийдвэрийг хэрэгжүүлэхэд чиглэсэн шийдвэр гаргах;
27.3.2.энэ хуулийн 26.5-д заасан онцгой бүрэн эрхэд хамаарах асуудлаар намын Их Хуралд санал оруулах;
27.3.3.намын бодлого, улс орны хөгжлийн болон нийгэм эдийн засгийн тодорхой асуудлыг сонсох, хэлэлцэх, зөвлөмж, шийдвэр гаргах, гүйцэтгэх төв байгууллагад чиглэл өгөх;
27.3.4.намын гүйцэтгэх төв байгуулага бусад намтай байгуулсан хамтын ажиллагааны гэрээг батламжлах;
27.3.5.Улсын Их Хурлын сонгуулийн үр дүнд эвслийн Засгийн газар байгуулах шаардлага гарвал энэ тухай хэлэлцэж шийдвэр гаргах;
27.3.6.намын сүүлийн Их хурлын хуралдаанаас хойш нэг жилийн дотор гүйцэтгэх төв байгууллага, хяналтын байгууллагын гишүүний орон гарсан тохиолдолд түүнийг намын Их хурлаар дараа батламжлуухаар нөхөн сонгох;
27.3.7.намын ажлын албаны дотоод зохион байгуулалтын бүтцийг батлах, удирдах албан тушаалтныг томилох;
27.3.8.төлөөллийн төв байгууллагын гишүүдийн гуравны хоёрын саналаар намын дүрэмд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах санал гаргаж, намын Их хуралд оруулах;
27.3.9.намын санхүүгийн тайлан баланс, жилийн төсвийг батлах;
27.3.10.энэ хуулийн 23.2.11-т заасан журмын дагуу тодруулсан сонгуульд нэр дэвшигчийг батлах;
27.3.11.ээлжит болон ээлжит бус Их хурал хуралдуулах тов, хэлэлцэх асуудлыг тогтоох;
27.3.12.намын дүрэмд заасан намын даргыг огцруулах, чөлөөлөх үндэслэл үүссэн бол намын ээлжит болон ээлжит бус Их хурал хуралдуулах тов тогтоон, намын даргын бүрэн эрхийг түдгэлдзүүлэх;
27.3.13.Энэ хуулийн 26.5.11-т зааснаас бусад намын дотоод зохион байгуулалт, үйл ажиллагаанд холбогдох журмуудыг баталж мөрдүүлэх.
27.4.Намын төлөөллийн төв байгууллага нь энэ хуулийн 27.3.12-т заасны дагуу намын даргын бүрэн эрхийг түдгэлзүүлсэн бол намын ээлжит болон ээлжит бус Их хурал хуралдаж, дараагийн намын даргыг сонгох хүртэл түүний бүрэн эрхийг намын удирдах зөвлөлийн аль нэг гишүүнээр түр орлон гүйцэтгүүлэхээр томилно.
27.5.Намын даргын бүрэн эрхийг дүрэмд заасан үндэслэлээр түдгэлзүүлэх асуудлыг төлөөллийн төв байгууллагын нийт гишүүдийн олонхийн саналаар шийдвэрлэнэ.
27.6.Төлөөллийн төв байгууллагагүй намын энэ хуулийн 27.3, 27.4-т заасан бүрэн эрхийг намын гүйцэтгэх төв байгууллага хэрэгжүүлнэ.
27.7.Төлөөллийн төв байгууллагыг жилд хоёроос доошгүй удаа хуралдуулна.
28 дугаар зүйл.Намын гүйцэтгэх төв байгууллага
28.1.Намын өдөр тутмын ажлыг эрхлэх чиг үүрэг бүхий 9-өөс доошгүй гишүүнтэй гүйцэтгэх төв байгууллагыг намын Их хурлаас хоёр жилийн хугацаатай сонгон ажиллуулна.
28.3.Намын гүйцэтгэх төв байгууллагын бүрэлдэхүүнд намын дарга, ерөнхий нарийн бичгийн дарга, санхүүгийн асуудал эрхэлсэн удирдах ажилтан орно.
28.4.Намыг намын гүйцэтгэх төв байгууллага, орон нутгийн салбар нэгжийг тухайн салбар нэгжийн гүйцэтгэх байгууллага намын дүрэм, итгэмжлэлийн үндсэн дээр төлөөлнө.
28.5.Намын гүйцэтгэх төв байгууллага нь төлөөллийн төв байгууллагатай намын хувьд түүний өмнө, төлөөллийн төв байгууллагагүй намын хувьд намын Их Хурлын өмнө ажлаа хариуцан тайлагнана.
29 дүгээр зүйл. Намын хяналтын байгууллага
29.1.Намын гүйцэтгэх байгууллага, намын даргын шийдвэр, үйл ажиллагаанд хяналт тавих, энэ талаар гаргасан намын гишүүдийн өргөдөл, гомдлыг шийдвэрлэх чиг үүрэг бүхий хяналтын төв байгууллагыг намын Их хурлаас, орон нутгийн салбар нэгжийн хяналтын байгууллагыг тухайн салбар нэгжийг төлөөллийн байгууллага эсвэл бүх гишүүдийн хурлаас 5-аас доошгүй гишүүнтэйгээр хоёр жилийн хугацаатай сонгон байгуулна.
29.2.Намын хяналтын байгууллагын гишүүнээр намын төлөөллийн болон гүйцэтгэх байгуулагын гишүүд, намын ажлын албаны ажилтанг сонгохыг хориглоно.
29.3.Хяналтын байгууллагын гишүүдээс намын санхүүгийн тайланг хянан шалгах дотоод аудиторыг томилно.
29.4.Намын хяналтын байгууллага түүнийг сонгон байгуулсан намын байгууллагын өмнө ажлаа хариуцан тайлагнана.
29.5.Намын гүйцэтгэх байгууллагын болон даргын гаргасан шийдвэр намын дүрэмд харшилсан гэж хяналтын байгууллага үзвэл тухайн шийдвэрийг хүчингүй болгоно.
30 дугаар зүйл. Намын маргаан хянан шийдвэрлэх байгууллага
30.1.Нам маргаан хянан шийдвэрлэх чиг үүрэг бүхий байгууллагыг намын Их хурлаас, орон нутгийн салбар нэгжийн маргаан хянан шийдвэрлэх байгууллагыг тухайн салбар нэгжийн төлөөллийн байгууллага эсвэл бүх гишүүдийн хурлаас 7-оос доошгүй гишүүнтэйгээр дөрвөн жилийн хугацаатай сонгон байгуулна.
30.2.Намын маргаан хянан шийдэрлэх байгууллагын гишүүнээр намын төлөөллийн, гүйцэтгэх, хяналтын байгуулагын гишүүн бус, намын ажлын албаны ажилтан бус, хууль зүйн дээд боловсролтой, 30-аас дээш настай гишүүнийг сонгох бөгөөд нэг удаа улируулан сонгож болно.
30.3.Намын маргаан хянан шийдвэрлэх байгууллагын хараат бус, төвийг сахисан үйл ажиллагаанд хөндлөнгөөс нөлөөлөхийг хориглоно.
30.4.Намын маргаан хянан шийдвэрлэх байгууллагын үйл ажиллагааны төсвийг тухайн намд төрөөс олгох санхүүжилтэд зориулалтыг заан тусгана.
30.5.Энэ хуулийн 30.1-д заасан байгууллага нь доор дурдсан маргааныг хянан шийдвэрлэнэ:
30.5.1.намын гишүүн, нам, салбар нэгж хооронд үүссэн маргаан;
30.5.2.намын дүрмийг тайлбарлах, хэрэглэхтэй холбогдон үүссэн маргаан
30.5.3.намын дотоод сонгуультай холбогдон үүссэн маргаан
30.6.Энэ хуулийн 30.3-т заасныг зөрчсөн эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтаныг нэг сарын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг арваас хорь дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, төрийн улс төрийн албан хаагчаас бусад албан хаагчыг төрийн албанд хоёр жилийн хугацаанд эргэн орох эрхгүйгээр халах шийтгэл ногдуулна.
30.7.Энэ хуулийн 30.6-т заасан асуудлыг хянан шийдвэрлэх журмын үлгэрчилсэн загварыг сонгуулийн төв байгууллага батлана.
30.8.Энэ хуулийн 30.7-д заасан журам нь маргагч талуудын доор дурдсан эрхийг заавал хангасан байна:
30.8.1.маргагч талуудын тайлбар, мэдүүлэг өгөх эрх；
30.8.2.уг хэргийг шударгаар шийдвэрлэж чадах эсэх талаар үндэслэл бүхий эргэлзээ байвал маргаан хянан шийдвэрлэх байгууллагын гишүүн болон бүрэлдэхүүнийг татгалзан гаргах эрх；
30.8.3.маргаанаа шударгаар хянан шийдвэрлүүлэх эрх；
30.8.4.талуудын давж заалдах эрх.
30.9.Энэ хуулийн 30.8.4-т заасан эрхийг хэрэв тухайн нам салбар нэгжтэй бол тухайн намын төв болон салбар нэгжийн дэргэд маргаан хянан шийдвэрлэх байгууллагыг тус бүр байгуулах, салбар нэгжгүй намын хувьд маргаан хянан шийдвэрлэх байгууллага дотор холбогдох бүтцийг бий болгох замаар хангана.
30.9.Намын маргаан хянан шийдвэрлэх байгууллагын гишүүд энэ хуулийн 30.3-т заасныг зөрсөн үйлдлийн талаар сонгуулийн төв байгууллагад мэдэгдэх үүрэгтэй бөгөөд энэхүү мэдээлэл үндэслэлтэй болох нь тогтоогдсон бол тухайн иргэн, албан тушаалтныг нэг сарын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг арваас хорь дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгоно.
31 дүгээр зүйл.Намын бусад байгууллага
31.1.Нам нь энэ хуульд заасан намын удирдлага, зохион байгуулалтын бүтцээс гадна нийгэм, эдийн засгийн салбарын бодлогын асуудлаар зөвлөлдөх, бодлого боловсруулах, судалгаа, шинжилгээний үйл ажиллагаа явуулах, нийгэм дэх сонирхлын бүлгүүдийн эрх ашгийг хамгаалах зэрэг чиг үүрэгтэй бүтцийн нэгж байгуулах эсэхийг намын дүрмээр зохицуулж болно.
31.2.Намын гишүүд намын улс төрийн зорилт, мөрийн хөтөлбөр дэх тодорхой асуудлыг төрийн бодлого, шийдвэрт тусгах зорилгоор нөлөөллийн бүлэг байгуулж болох бөгөөд тухайн асуудал шийдвэрлэгдснээр тухайн бүлгийн үйл ажиллагаа дуусгавар болно. Энэ хуульд заасан нөлөөллийн бүлэг намын үндсэн бүтцэд хамаарахгүй.
31.3.Энэ хуулийн 31.2-т заасан нөлөөллийн бүлэг энэ хуулийн 26.3, 27.3, 28, 29, 30 дугаар зүйлд заасан намын байгууллагын бүрэн эрхийг хэрэгжүүлэхгүй.
31.4.Хэрэв энэ хуулийн 31.3-т заасныг зөрчин намын эрх бүхий байгууллагын бүрэн эрхийг хэрэгжүүлэх, хэрэгжүүлэхийг шаардсан тохиолдолд тухайн нөлөөллийн бүлгийн үйл ажиллагааг дуусгавар болсонд тооцох бөгөөд нөлөөллийн бүлгийг байгуулсан намын гишүүдийн дахин өөр асуудлаар нөлөөллийн бүлэг байгуулах эрхийг хязгаарлах, хариуцлага ногдуулах эсэх асуудлыг намын дүрмээр зохицуулна.
32 дугаар зүйл. Намын байгууллагын шийдвэр гаргах үйл явц
32.1.Хуульд болон намын дүрэмд өөрөөр заагаагүй бол намын байгууллага шийдвэрээ ердийн олонхийн саналаар гаргана.
32.2.Намын дотоод сонгуулийн болон төрийн улс төрийн албан тушаалд намаас нэр дэвшигчийг тодруулах асуудлыг нууц санал хураалтаар шийдвэрлэнэ.
32.3.Төрийн улс төрийн албан тушаалд намаас нэр дэвшигчийг тодруулахад намын анхан шатны байгууллагын санал, оролцоог хангана.
32.3.Нам дотоод сонгууль болон санал хураалтын дүнд нөлөөлөх бусад байгууллагын гаргасан аливаа шийдвэрийг баримтлахгүй.
32.4.Намын анхан шатны байгууллагын хурлын тов, газар, хэлэлцэх асуудлыг тухайн анхан шатны намын нийт гишүүдэд 14-өөс доошгүй хоногийн өмнө зарлан мэдэгдэнэ.
32.5.Хэрэв 32.4-т заасан зарыг мэдээгүй шалтгаанаар тухайн анхан шатны намын нийт гишүүдийн гуравны нэг нь гомдол гаргасан тохиолдолд дээд шатны намын төлөөллийн байгууллага тухайн хурлын шийдвэрийг хүчингүйд тооцож болно.
ЗУРГАДУГААР БҮЛЭГ
УЛС ТӨРИЙН САНХҮҮЖИЛТ
33 дугаар зүйл.Улс төрийн санхүүжилт
33.1.Улс төрийн санхүүжилт нь дараах төрөлтэй байна:
33.1.1.намын санхүүжилт;
33.1.2.улс төрийн боловсролын сангийн санхүүжилт;
33.1.3.Улсын Их Хуралд суудал бүхий намын бүлгийн санхүүжилт;
33.2. Улс төрийн боловсролын сан нь улс төрийн намаас хараат бус төрийн бус байгууллагын хэлбэрээр чөлөөт ардчилсан тогтолцоо, үнэт зүйлс, тодорхой улс төрийн үзэл санааг хөгжүүлэн дэлгэрүүлэхийн төлөө иргэдийн нийгэм, улс төрийн болон ардчиллын боловсрол, улс төрийн бодлогын судалгаа, зөвлөгөө, мэдээллийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулна.
33.3.Улс төрийн боловсролын санд улсын төсвөөс олгох санхүүжилт нь улс төрийн намд улсын төсвөөс олгох хэсэгчилсэн санхүүжилтээс тусдаа байх бөгөөд тухайлсан нэг улс төрийн боловсролын санд олгох санхүүжилтийн хэмжээг дэмжин хөгжүүлж буй улс төрийн үзэл санааг баримтлагч намын Улсын Их Хурлын сонгуульд үзүүлсэн амжилтыг харгалзан жил бүр Улсын Их Хурлаас тогтооно.
33.4.Улс төрийн боловсролын сангийн санхүүжилт, үйл ажиллагаатай холбогдон үүсэх харилцааг тусгайлсан хуулиар зохицуулна.
33.5.Улсын Их Хуралд суудал бүхий намын бүлгийн санхүүжилтэй холбоотой харилцааг Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуулиар зохицуулна.
34 дүгээр зүйл.Намын санхүүжилтийн эх үүсвэр
34.1.Намын санхүүжилт нь дараах эх үүсвэрээс бүрдэнэ:
34.1.1.гишүүний татвар;
34.1.2.хандив;
34.1.3.улсын төсвөөс олгох хэсэгчилсэн санхүүжилт;
34.2.Намын салбар нэгжийн энэ хуулийн 34.1.1, 34.1.2, 34.1.4, 34.1.5-т заасан орлогыг тухайн салбар нэгжийн үйл ажиллагаанд зарцуулна.
35 дугаар зүйл.Гишүүний татвар
35.4.Сонгуульт гишүүний сарын татварын хэмжээ нь тухайн гишүүний эрхэлж буй ажил, албан тушаалын сарын үндсэн цалингийн 10 хувиас хэтрэхгүй байна.
35.5.Нам дэмжигч гишүүнээс татвар авах эсэхийг намын дүрмээр зохицуулна.
35.10.Нам гишүүний татварын хэмжээг энэ хуулийн 35.3, 35.4-д зааснаас илүү хэмжээгээр тогтоосон, энэ хуулийн 35.6, 35.7-д заасныг зөрчин намын гишүүн нь өөрийн орлогоос төлөөгүй эсвэл бусад гишүүний өмнөөс гишүүний татвар төлснийг Сонгуулийн төв байгууллага тогтоосон бол илүү төлсөн болон бусдын өмнөөс төлсөн, хураасан татварын орлогыг улс төрийн сангийн орлого болгон хураан авч, уг зөрчлөө арилгахыг тухайн намд хугацаа заан даалгана.
35.11.Нам энэ хуулийн 35.10-т заасан хугацаанд зөрчлийг арилгаагүй, уг зөрчлийг дахин гаргасан бол тухайн намд улсын төсвөөс олгох хэсэгчилсэн санхүүжилтийг гурваас тав хүртэл хувиар бууруулна.
36 дугаар зүйл. Хандив
36.1.Монгол Улсын иргэн, хуулийн этгээд нам эсвэл намын аль нэг салбар нэгж, бүтцийн нэгжид жилд нэг удаа хандив өгч болно.
36.2.Хандивлагч намын салбар нэгж, бүтцийн нэгжид нэр заан хандивласан хөрөнгийг тухайн зориулалтын дагуу захиран зарцуулна.
36.3.Нам дараах этгээдээс хандив авахыг хориглоно:
36.3.2.гадаад улс буюу гадаад улсын төрийн байгууллага, нам, хуулийн этгээд, олон улсын байгууллага;
36.3.4.үйлдвэрчний эвлэл, сүм хийд болон бусад төрийн бус байгууллага;
36.3.5.төрийн болон орон нутгийн өмчит, төрийн болон орон нутгийн өмчийн оролцоотой аж ахуйн нэгж;
36.3.6.арван найман нас хүрээгүй Монгол Улсын иргэн;
36.3.7.парламентын бүлэг, улс төрийн боловсролын сан;
36.3.8.тодорхой нэр хаяггүй этгээд;
36.3.9.хуулиар хориглосон бусад этгээд.
36.4.Олон улсын байгууллага болон гадаад улсын улс төрийн боловсролын сантай хамтран зохион байгуулах арга хэмжээ, хэрэгжүүлэх төслийн санхүүжилт энэ хуулийн 36.3.2-т хамаарахгүй.
36.5.Нэг жилд нэг иргэнээс авах хандивын дээд хэмжээ нь нэг сарын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг арван хоёр дахин нэмэгдүүлсэн үнийн дүнгээс илүү байхыг хориглоно.
36.6.Нэг жилд нэг хуулийн этгээдээс авах хандивын дээд хэмжээ нь нэг сарын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг тавь дахин нэмэгдүүлсэн үнийн дүнгээс илүү байхыг хориглоно.
36.7.Хандивыг мөнгөн бус хэлбэрээр авах тохиолдолд түүнийг үнэлэн бүртгэж, мөнгөн дүнгээр илэрхийлэн санхүүгийн тайланд тусгах бөгөөд энэ хуулийн 36.5, 36.6-д заасан хандивын дүнд оруулан тооцно.
36.8.Мөнгөн хандивыг зөвхөн Сонгуулийн төв байгууллага дахь улс төрийн санд байрших тухайн намын дансаар хүлээн авна.
36.9.Нэг сарын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг гурав дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээнээс давсан үнийн дүнтэй мөнгөн бус хандивыг намын тухайн улирлын санхүүгийн тайланд хандивлагчийн мэдээллийн хамт тусгана.
36.10.Намд хандив өгснийхөө төлөө хандивлагч нь өөртөө болон бусдад аливаа давуу байдал олгохыг болон намын дотоод асуудлыг ардчилсан бус зарчмаар шийдвэрлэхийг шаардах, шахалт үзүүүлэхийг хориглоно.
36.12. Иргэний намд өгсөн хандивыг хүн амын орлогын албан татвар ногдох орлогоос хасч тооцохтой холбогдон үүсэх харилцааг холбогдох татварын хууль тогтоомжоор зохицуулна.
36.13.1.хандивлагч хандив өгөх эрхтэй эсэхийг хуулийн дагуу тодорхойлох;
36.13.2.хандивлагчийн нэр, хаягын талаар бүртгэл хөтлөх;
36.13.3.энэ хуульд заасан хандив өгөх эрхгүй хандивлагчаас хандив өгсөн бол энэ тухай хандивыг хүлээн авснаас хойш ажлын таван өдрийн дотор тухайн хандивлагч болон сонгуулийн төв байгууллдагад мэдэгдэж, хандивыг буцаан олгох;
36.13.4.нэр хаяг нь тодорхойгүй, буцаах боломжгүй хандивыг хүлээн авснаас хойш 10 хоногийн дотор сонгуулийн төв байгууллагад мэдэгдэж, улс төрийн сангийн орлого болгох;
36.13.5.хандив болон хандивлагчийн мэдээллийг санхүүгийн тайланд тусгаж, сонгуулийн төв байгууллагад мэдэгдэх, сонгуулийн төв байгууллагын шаардсан нэмэлт мэдээллийг тухай бүр гаргаж өгөх;
36.14.Хандивлагч нь намд хандив өгөхдөө бусад этгээдийн нэр, хаяг, мэдээллийг ашиглахыг хориглоно.
36.17.Нам энэ хуулийн 36.8-д заасныг зөрчиж бэлэн мөнгөөр эсвэл өөр дансаар дамжуулан хандив авсныг Сонгуулийн төв байгууллага тогтоосон бол хууль бус хандивын орлогыг хоёр дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгоно.
36.19.Энэ хуулийн 36.10-т заасныг зөрчсөн үйлдэлд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээргүй бол иргэнийг нэг сарын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг таваас арав дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр, хуулийн этгээдийг өгсөн хандивын үнийн дүнг гурав дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, уг зөрчлийг дахин үйлдсэн иргэнийг 7-14 хоногийн хугацаагаар баривчлах, хуулийн этгээдийг өгсөн хандивын үнийн дүнг тав дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох шийтгэлийг тус тус ногдуулна.
36.20.Энэ хуулийн 36.13-т заасан үүргийг биелүүлээгүй намын улсын төсвөөс олгох санхүүжилтийг гурваас тав хүртэл хувиар бууруулах, улсын төсвөөс санхүүжилт авах эрхгүй намыг нэг сарын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг арваас хорь дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгоно.
36.21.Энэ хуулийн 36.16-д заасныг зөрчин бусад этгээдийн нэр, хаяг, мэдээллийг ашиглан намд хандив өгснийг баримттайгаар Сонгуулийн төв байгууллагад мэдэгдсэн бөгөөд уг мэдээлэл үндэслэлтэй болох нь тогтоогдсон тохиолдолд Сонгуулийн төв байгууллага тухайн мэдэгдсэн иргэнд хууль бус хандивын үнийн дүнг хоёр дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний мөнгөн урамшууллыг олгож, тухайн хууль бус хандивыг бусад этгээдийн нэр, хаяг, мэдээллийг ашиглан өгсөн, нэр, хаяг, мэдээллээ ашиглуулсан боловч өөрөө сайн дураар сонгуулийн төв байгууллагад мэдээлээгүй иргэн, хуулийн этгээдийг хууль бус хандивын үнийн дүнг гурав дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний, тухайн хандив хууль бус болохыг мэдсээр байж энэ тухай хүлээн авснаас хойш арав хоногийн дотор Сонгуулийн төв байгууллагад мэдээлээгүй нам, түүний албан тушаалтаныг хууль бус хандивын үнийн дүнг гурав дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгоно.
36.22.Энэ хуулийн 36.15-д заасныг зөрчин намын үйл ажиллагаанд зарцуулах зорилгоор намын санхүүгийн бүртгэлд тусгалгүй бусдаас хандив, дэмжлэг авсан, зарцуулсан бол иргэнийг тухайн хууль бус хандивын үнийн дүнг хоёр дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгоно.
36.23.Энэ хуулийн 36.15-д заасныг зөрчин сонгуулийн сурталчилгааны бус цагт олон нийтэд хандсан үйл ажиллагааг намын нэрийн өмнөөс явуулахдаа өөрийн хөрөнгө, бусдын хандиваар санхүүжүүлсэн, намын нэрээр бусдад хандив өгсөн, дэмжлэг үзүүлсэн иргэний сонгуульд нэр дэвших эрхийг хасна.
36.24.Нам энэ хуулийн 36.16-т заасныг зөрчин хууль бус хандив авсан тухай хуурамч мэдээлэл тараан нам, түүний албан тушаалтныг гүтгэсэн үйлдэлд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээргүй бол иргэнийг тухайн хууль бус хандивын үнийн дүнг хоёр дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгоно.
37 дугаар зүйл. Намын эрхлэх аж ахуйн үйл ажиллагааны орлого;
37.1.Намын энэ хуулийн 34.1.4-т заасан орлогын эх үүсвэр нь дараах төрөлтэй байна:
37.1.1.мэдээлэл, сурталчилгаа, шинжлэх ухааны бүтээлийг худалдан борлуулсны;
37.1.2.намын бэлгэдэл болон намын нэртэй дурсгалын эд зүйл, хэвлэлийн бүтээгдэхүүн худалдан борлуулсны;
37.1.3.намын өмчлөлд байгаа хөдлөх болон үл хөдлөх эд хөрөнгө худалдан борлуулсан, түрээслүүлсний.
37.2.Нам нь энэ хуулийн 37.1.-т заасан аж ахуй үйл ажиллагаа эрхэлсний улмаас олсон орлогыг зөвхөн намын мөрийн хөтөлбөр, дүрэмд тусгагдсан үйл ажиллагаа явуулахад зарцуулна.
37.3.Намын хөрөнгө, орлогыг хууль болон намын дүрэмд зааснаас өөр зорилгод зарцуулах, гишүүдэд хуваарилахыг хориглоно.
37.4.Энэ хуулийн 37.1.3-т заасан орлого нь тухайн намын татвар, хандиваас бүрдэх орлогын 10 хувиас хэтэрч болохгүй.
37.5.Нам, түүний салбар нэгжид хөдөлмөрийн гэрээ /контракт/-ээр ажиллаж байгаа ажилтанд хөдөлмөрийн болон нийгмийн даатгалын тухай хууль тогтоомж хамаарна.
37.6.Нам, түүний салбар нэгжийн ажлын албаны ажилтантай байгуулах хөдөлмөрийн гэрээ/ контракт/-г нам, түүний салбар нэгжийн удирдах байгууллагын тухайн бүрэн эрхийн хугацаагаар байгуулж болно.
37.7.Нам энэ хуулийн 7.2-т заасныг зөрчин орлого олсон бол хууль бус орлогын үнийн дүнг гурав дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгоно.
37.8. Намын хөрөнгө, орлогыг энэ хуулийн 37.2, 37.3-т заасныг зөрчин зарцуулсан бол хууль бусаар зарцуулсан хөрөнгө, орлогын үнийн дүнг гурав дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгоно.
37.9. Нам энэ хуулийн 37.4-д заасан хэмжээг хэтрүүлэн орлого олсон бол илүү олсон орлогыг сонгуулийн төв байгууллагын улс төрийн сангийн орлого болгох бөгөөд намыг нэг сарын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг хориос тавь дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгоно.
ДОЛДУГААР БҮЛЭГ
Улсын төсвөөс олгох хэсэгчилсэн санхүүжилт
38 дугаар зүйл.Улсын төсвөөс олгох хэсэгчилсэн санхүүжилт
38.1.Иргэдийн улс төрийн боловсролыг дээшлүүлэх, улс төрийн оролцооны эрхийг хангах, судалгаанд тулгуурласан төрийн бодлого боловсруулах зорилгоор тухайн намын Улсын Их Хурлын сонгуульд үзүүлсэн амжилт, гишүүд, дэмжигчдээс төвлөрүүлсэн орлогыг харгалзан намыг улсын төсвөөс хэсэгчилэн санхүүжүүлнэ.
38.2.Хэсэгчилсэн санхүүжилтийг энэ хуульд заасны дагуу улсын төсвөөс хөрөнгө хуваарилах замаар зөвхөн улс төрийн сангаар дамжуулан олгоно.
38.3.Намын санхүүжилтэд зориулан улсын төсвөөс гаргах хөрөнгийг жил бүрийн төсвийн тухай хуульд заасан хэмжээгээр гурав болон есдүгээр сард багтаан Сонгуулийн төв байгууллага дахь улс төрийн сангийн дансанд байршуулна.
38.4.Намыг орон нутгийн төсвөөс болон энэ хуулийн 38.2-т зааснаас өөр хэлбэрээр улсын төсвөөс санхүүжүүлэхийг хориглоно.
38.5.Улсын төсвөөс нэг намд олгох санхүүжилтийн нийт хэмжээ нь тухайн намын энэ хуулийн 34.1.1, 34.1.2, 34.1.4, 34.1.5-т заасан санхүүжилтийн эх үүсвэрийн нийлбэрээс илүүгүй байна. /харьцангуй дээд хязгаар/
38.5.Улсын төсвөөс олгох хэсэгжилсэн санхүүжилт авах эрх бүхий нийт намуудад тухайн төсвийн жилд олгох санхүүжилтийн дээд хэмжээ нь тухайн жилийн улсын төсвийн 0.03 хувиас илүүгүй байна. /үнэмлэхүй дээд хязгаар/
39 дүгээр зүйл. Улсын төсвөөс олгох хэсэгчилсэн санхүүжилтийг хуваарилах
39.1.Улсын Их Хурлын сонгуулиар тухайн намын жагсаалтад өгсөн сонгогчдын санал нийт хүчинтэй саналын 1-ээс доошгүй хувьд хүрсэн эсвэл намын жагсаалт гаргаагүй, зөвхөн тойрогт нэр дэвшүүлсэн намын нэр дэвшигчдэд өгсөн сонгогчдын санал нийт хүчинтэй саналын 1-ээс доошгүй хувьд хүрсэн тохиолдолд тухайн намд улсын төсвөөс хэсэгчилсэн санхүүжилт авах эрх үүснэ.
39.2.Улсын төсвөөс олгох санхүүжилтийн хувь хэмжээг тогтооход дараах зарчмыг баримтална:
39.2.1.Улсын Их Хурлын сонгуулиар тухайн намын жагсаалтад эсвэл намын жагсаалт гаргаагүй, зөвхөн тойрогт нэр дэвшүүлсэн намын нэр дэвшигчдэд санал өгсөн сонгогчдын 90000 хүртэлх хүчинтэй нэг санал тутамд 2000 төгрөг, 90001-ээс дээших хүчинтэй нэг санал тутамд 1500 төгрөг олгох;
39.2.2.тухайн намын энэ хуулийн 34.1.1, 34.1.2, 34.1.4, 34.1.5-т заасан санхүүжилтийн эх үүсвэрээс олсон орлогын нэг төгрөг тутамд 0.30 төгрөг олгох.
39.3.Нам энэ хуулийн 39.1-д заасны дагуу үүссэн эрхээсээ татгалзах эрхтэй бөгөөд ийнхүү татгалзсан тохиолдолд тухайн намд олговол зохих санхүүжилт улсын төсөвт үлдэнэ.
39.4.Дараах тохиолдолд намд улсын төсвөөс санхүүжилтийг бүрэн болон хэсэгчлэн олгохоос татгалзана:
39.4.1.намын санхүүгийн тайланг энэ хуулийн 44.1-д заасан хугацаанд ирүүлээгүй;
39.4.2.энэ хуульд заасан журмыг зөрчсөн.
39.5.Энэ хуулийн 34.1.1, 34.1.2, 34.1.4, 34.1.5-т заасан орлогын хэмжээг буруу тооцож гаргасны улмаас улсын төсвөөс олгох санхүүжилтийн хувь хэмжээг илүү тогтоосон бол илүү олгогдсон мөнгөн хөрөнгийг улс төрийн санд буцаан төлүүлнэ.
39.6.Энэ хуулийн 39.5-д заасан алдаа, зөрчлийг ирэх жилийн тайланд зөвтгөн тусгахаар тохирсон бол санхүүжилтийг буцаан төлүүлэх шаардлагагүй.
39.7.Энэ хуулийн 34.1.1, 34.1.2, 34.1.4, 34.1.5-т заасан орлогын хэмжээг сонгуулийн төв байгууллагын албан хаагч буруу тооцож гаргасны улмаас улсын төсвөөс олгох санхүүжилтийн хувь хэмжээг дутуу тогтоосон бол нам энэ тухай гомдлыг сонгуулийн төв байгууллагад гарган шийдвэрлүүлсний үндсэн дээр дутуу олгогдсон санхүүжилтийг нөхөн авах эрхтэй.
39.8.Улсын төсвөөс тухайн намд олгосон нийт санхүүжилт болон энэ хуулийн 39.5-д зааснаас бусад орлогын нийт үнийн дүнгийн 70-аас доошгүй хувийг дунд шатны салбар нэгжид, хэрэв дунд шатны салбар нэгжгүй бол анхан шатны салбар нэгжид хуваарилна.
39.9.Намын дунд шатны салбар нэгж нь тухайн нэгжид хуваарилагдсан орлогын үнийн дүнгийн 70-аас доошгүй хувийг намын анхан шатны салбар нэгжид хуваарилна.
39.10.Нам анхан болон дунд шатны салбар нэгжүүддээ, намын дунд шатны салбар нэгж анхан шатны салбар нэгжүүддээ улсын төсвөөс олгогдсон санхүүжилтийг хуваарилахдаа тухайн салбар нэгж үйл ажиллагаа явуулдаг Улсын Их Хурлын сонгуулийн тойргийн сонгогчдоос тухайн намд өгсөн хүчинтэй саналын тоо, тухайн салбар нэгжийн 34.1.1, 34.1.2, 34.1.4, 34.1.5-т заасан орлогын үнийн дүнд хувь тэнцүүлэн хуваарилна.
40 дүгээр зүйл. Улсын төсвөөс санхүүжилт олгох шийдвэр
40.1.1.энэ хуулийн 39.2.1-д заасан хувь хэмжээг Улсын Их Хурлын ээлжит сонгуулийн дүн гарсны дараах гурван сард багтаан;
40.1.2.энэ хуулийн 39.2.2-т заасан хувь хэмжээг намын тухайн жилийн үйл ажиллагааны болон санхүүгийн тайланг үндэслэн жил бүрийн 4 дүгээр сарын 1-ний дотор.
40.3.Намын дарга намын санхүү, төсвийн үйл ажиллагаанд захиран зарцуулах эрхтэйгээр оролцохыг хориглоно.
40.4.Намын санхүүгийн үйл ажиллагаанд сонгуулийн төв байгууллага болон тухайн намын хяналтын байгууллага хяналт тавина.
41 дүгээр зүйл. Улс төрийн сан
41.2. Улс төрийн сангийн хөрөнгө дараах эх үүсвэрээс бүрдэнэ:
41.3. Улс төрийн сангийн хөрөнгийг төрийн сангийн тусгай дансанд байршуулна.
41.4. Улс төрийн сангийн хөрөнгийг зориулалтын бусаар ашиглах, зарцуулах, удирдахыг хориглоно.
42 дугаар зүйл. Улс төрийн сангийн удирдлага ба хяналт
42.2.1.санхүүгийн жилийн улс төрийн сангийн үйл ажиллагаа ба удирдлага;
42.2.2.улс төрийн сангийн орлогын эх үүсвэр;
42.2.3.намд хуваарилсан санхүүжилт;
42.2.4.нам тус бүрийн зарцуулсан мөнгө ба санхүүгийн сахилга бат;
42.2.5.улс төрийн сангийн үйл ажиллагаанд зарцуулагдсан хөрөнгө, баланс ба үлдэгдэл.
43 дугаар зүйл. Улс төрийн сангаас олгосон санхүүжилтийг зарцуулах зориулалт
43.1.Нам нь улс төрийн сангаас олгосон санхүүжилтийг дараах зориулалтаар зарцуулна:
43.1.1.намын мөрийн хөтөлбөр, бодлогыг боловсруулахад иргэдийн оролцоог хангах;
43.1.2.тухайн намын үзэл баримтлал, үнэт зүйлийг олон нийтэд таниулах;
43.1.3.намын мөрийн хөтөлбөр, бодлогыг боловсруулахад чиглэсэн судалгаа хийх, төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэх;
43.1.4.иргэдийн улс төрийн боловсролыг дээшлүүлэх, иргэдийн улс төрийн оролцооны эрхийг хангах;
43.1.5.гишүүдийнхээ мэдлэг, боловсролыг дээшлүүлэх;
43.1.6.намын дотоод ардчиллыг хөгжүүлэх, гишүүдийн бүртгэлийг боловсронгуй болгох;
НАЙМДУГААР БҮЛЭГ
НАМЫН ТАЙЛАН
44 дүгээр зүйл.Намын тайлан
44.1.Нам жилд хоёр удаа үйл ажиллагааны болон санхүүгийн тайланг нэгдсэн байдлаар гаргах бөгөөд эхний хагас жилийн тайланг жил бүрийн 7 дугаар сарын 30-ны дотор, жилийн эцсийн тайланг сонгуулийн төв байгууллагаас магадлан итгэжлэн үүсгэсэн жагсаалтад орсон аудитын байгууллагаар баталгаажуулан санхүүгийн жил дууссанаас хойш хоёр сарын дотор сонгуулийн төв байгууллагад хүргүүлнэ.
45 дугаар зүйл. Намын тайлан
45.1.1.тайлангийн хугацаанд дансанд нь хуримтлагдсан мөнгөн хөрөнгийн хэмжээ, түүний эх үүсвэр;
45.1.2.намын аж ахуйн үйл ажиллагаанаас олсон орлого;
45.1.3.зарлагын ангилал, гүйцэтгэл;
45.1.4.үлдэгдлийн хэмжээ, байршил;
45.1.5.хандивын тайлан;
45.4. Намын тайланг Сонгуулийн төв байгууллагад хүргүүлэхээс өмнө намын гүйцэтгэх төв байгууллагын хуралдаанаар хэлэлцүүлж, намын дарга болон санхүүгийн асуудал хариуцсан удирдах ажилтан үнэн бодит байдалд нийцсэн болохыг гарын үсэг зуран баталгаажуулна.
46 дугаар зүйл. Намын хандивын тайлан
46.2. Намын хандивын тайланг дараах үзүүлэлтээр гаргана:
46.2.1.улс төрийн сан дахь намуудын дансанд төвлөрүүлсэн нийт хандивын хэмжээ, хандивлагчдын тоо;
46.2.2.хандивлагч иргэний эцэг /эх/-ийн нэр, өөрийн нэр, оршин суугаа газрын хаяг, хандивын хэмжээ, хэлбэр, мөнгөн бус хандивын хөрөнгийн үнэлгээ;
46.2.3.хандивлагч хуулийн этгээдийн нэр, оршин байгаа газрын хаяг, гүйцэтгэх удирдлагын эцэг /эх/-ийн нэр, өөрийн нэр, хандивын хэмжээ, хэлбэр, мөнгөн бус хандивын хөрөнгийн үнэлгээ;
46.4.Нам хандивыг сонгуулийн төв байгууллагаас баталсан бүртгэлийн хуудсанд бүртгэнэ.
47 дугаар зүйл. Намын санхүүгийн тайланд тавих хяналт
47.1. Сонгуулийн төв байгууллага намын санхүүгийн үйл ажиллагаанд тогтмол хяналт тавих бөгөөд эргэлзээтэй гэж үзвэл өөрийн санаачилгаар аудитын байгууллага томилон намын санхүүгийн тайлангийн үнэн, бодит эсэхэд дүгнэлт гаргуулах эрхтэй.
47.2.Хэрэв намын тайланд байгаа мэдээлэл үнэн, бодит эсэхэд эргэлзэх тодорхой үндэслэл байвал Сонгуулийн төв байгууллага тухайн намд хугацаа заан мэдэгдэж, тайлбар хийх, залруулах боломж олгоно.
47.2. Нам санхүүгийн тайланд энэ хуулийн 45.1-д заасан мэдээллийг бүрэн тусгаагүй, санхүүгийн тайланг хуульд заасан хугацаанд ирүүлээгүй, эсвэл мэдээллийн үнэн, бодит эсэх нь эргэлзээтэй бол сонгуулийн төв байгууллага энэ хуульд заасан үндэслэл, журмын дагуу улсын төсвөөс олгох хэсэгчилсэн санхүүжилтыг түр болон бүр зогсоох, бүрэн болон хэсэгчлэн хасах хариуцлага ногдуулна.
47.3.Намын санхүүгийн үйл ажиллагааны энэ хуульд заасан тодорхой зөрчил нь түүнд төрөөс үзүүлэх санхүүгийн дэмжлэгийг энэ хуульд заасны дагуу бууруулах, зогсоох үндэслэл болно.
47.4.Нам энэ хуулийн 47.2-д заасан хугацаанд тайлбар хийж, залруулаагүй, энэ хуулийн 44.1-д заасан тайланг санаатайгаар алдаатай, буруу гаргасан бол улсын төсвөөс олгох дараагийн хагас жилийн санхүүжилтийг хасна.
48 дугаар зүйл. Тайланг аудитын байгууллагаар баталгаажуулах
48.1.Нам жилийн эцсийн санхүүгийн тайланд аудит хийлгэж, дүгнэлт гаргуулсан байна.
48.2.Аудитын байгууллага намын санхүүгийн тайланг хянаад зөрчил илэрвэл тайланг баталгаажуулахаас татгалзах эрхтэй бөгөөд энэ талаар Сонгуулийн төв байгууллагад бичгээр нэн даруй мэдэгдэнэ.
49 дүгээр зүйл. Аудитор
49.1.Дараах иргэн намын санхүүгийн тайланг хянан шалгах аудитороор ажиллахыг хориглоно:
49.1.1.тухайн намд болон тухайн намын улс төр, эдийн засгийн ашиг сонирхолыг хангахад чиглэсэн ажил, албан тушаал хашиж буй эсвэл сүүлийн 3 жилийн хугацаанд хашиж байсан;
49.1.2.намын нягтлан бодох бүртгэлийг хөтлөхөд эсвэл намын тайланг гаргахад оролцсон;
50 дугаар зүйл. Намын тайлантай холбоотой гомдол хүлээн авах
50.1.Сонгуулийн төв байгууллага намын тайланг хүлээн авснаас хойш 14 хоногийн дотор өөрийн албан ёсны цахим хуудсанд байршуулж, тухайн намын санхүүгийн тайлантай холбоотой гомдол, мэдээллийг нэг сарын хугацаанд иргэн, хуулийн этгээд, бусад намын зүгээс хүлээн авах тухайгаа нийтэд зарлана.
50.2.Төрийн байгууллага, албан тушаалтан энэ хуулийг зөрчсөн тухай мэдээллийг өөрийн ажил үүргийг гүйцэтгэх явцад олж мэдсэн бол сонгуулийн төв байгууллагад мэдэгдэх үүрэгтэй.
50.3.Энэ хуульд өөрөөр заагаагүй бол намын хууль бус санхүүжилтийн талаар гаргасан иргэний мэдээлэл үндэслэлтэй болох нь тогтоогдсон тохиолдолд тухайн иргэнд Сонгуулийн төв байгууллага хууль бус санхүүжилтийн таваас хорь хүртэл хувьтай тэнцэх хэмжээний мөнгөн урамшууллыг олгоно.
51 дүгээр зүйл. Тайланг нийтэд мэдээллэх
51.3. Энэ хуулийн 51.2-т заасны дагуу цахим хуудсанд байршуулсан тайланг намын үйл ажиллагаа дуусгавар болсноос бусад тохиолдолд дөрвөн жилийн хугацаанд устгахыг хориглоно.
51.4.Намын тайланг энэ хуулийн 50.1, 51.2-т заасны дагуу нийтэд мэдээлсний дараа санхүүгийн тайланд зөрчил илэрсэн бол залруулгыг сонгуулийн төв байгууллагад хүргүүлэх, өөрийн цахим хуудсанд байршуулах, хэвлэн нийтлэх 14 хоногийн хугацааг сонгуулийн төв байгууллагаас тухайн намд өгнө.
51.5.Энэ хуулийн 51.3-т заасныг зөрчсөн намыг нэг сарын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг хориос тавь дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгоно.
51.6.Энэ хуулийн 51.4-т заасан хугацаанд зөрчлийг арилгаагүй улсын төсвөөс санхүүжилт авах эрхтэй намын дараагийн санхүүжилтийг таваас арван хувиар бууруулж, улсын төсвөөс санхүүжилт авах эрхгүй намыг хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг хориос тавь дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгоно.
ЕСДҮГЭЭР БҮЛЭГ
ХАРИУЦЛАГА
52.1.Намын тухай хууль тогтоомж зөрчсөн этгээдэд энэ хуульд заасан захиргааны хариуцлага хүлээлгэнэ.
52.2.Энэ хуульд заасан захиргааны зөрчлийг сонгуулийн төв байгууллагын эрх бүхий албан тушаалтан хянан шийдвэрлэнэ.
52.3.Намын тухай хууль тогтоомж зөрчсөн үйлдэл, эс үйлдэхүй нь гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнтэй бол гэм буруутай этгээдэд Эрүүгийн хуульд заасан хариуцлага хүлээлгэнэ.
52.4.Энэ хуульд заасан торгох шийтгэл оногдуулахаар заасан нэг зөрчлийг байнга үйлдсэн бол тухайн торгуулийн хэмжээг 3 дахин нэмэгдүүлж болно.
53 дугаар зүйл. Хууль хүчин төгөлдөр болох
53.1. Энэ хуулийг 2015 оны 7 дугаар сарын 1-ний өдрөөс эхлэн дагаж мөрдөнө.
Гарын үсэг
[1]Монгол Улсын Yндсэн хууль-“Тєрийн мэдээлэл” эмхтгэлийн 1992 оны 1 дүгээрт нийтлэгдсэн.
[2] Тайлбар: Нэг газар, нэг цаг хугацаанд, нэг намд 20-оос дээш иргэнийг зохион байгуулалттайгаар элсүүлэхийг ойлгоно.
[3] Иргэний хууль-“Тєрийн мэдээлэл” эмхтгэлийн 2002 оны 7 дугаарт нийтлэгдсэн.
[4] Иргэний хууль-“Тєрийн мэдээлэл” эмхтгэлийн 2002 оны 7 дугаарт нийтлэгдсэн.
[5] Архивын тухай хууль-“Тєрийн мэдээлэл” эмхтгэлийн 1998 оны 1 дүгээрт нийтлэгдсэн.
