М.БАТЧИМЭГ: ЗАСАГЛАЛЫН МАРГААНД ҮНДЭСНИЙ АЮУЛГҮЙ БАЙДЛЫН ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛ ЦЭГ ТАВЬЛАА
Ерөнхийлөгчийн Үндэсний аюулгүй байдлын бодлогын зөвлөх М.Батчимэгтэй ярилцлаа. Үндэсний аюулгүй байдал хэмээх хамрах хүрээ өргөн, онцлох шалтгаан олонтой ойлголтыг шинэ үеийн төвшинд авчрахын тулд нэгийг бодож, хоёрыг амжуулж яваа энэ бүсгүй Стратеги судлалын хүрээлэнд 10 жил ахлах судлаачаар ажиллан, тодорхой туршлага хуримтлуулсан нэгэн. Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалыг шинэчлэн боловсруулж, УИХ-аар батлуулж амжсан түүнтэй энэ талаар хөөрөлдөв.
-Ерөнхийлөгчийн удирдлагын дор Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал шинээр батлагдлаа. Хуучин үзэл баримтлалын юу нь болохоо болиод энэ ойлголтыг шинээр тодорхойлох болов?
-Анхны үзэл баримтлал 1994 онд батлагдаж байсан түүхтэй. Түүнээс хойш 16 жил хүчин төгөлдөр үйлчиллээ. Манай ахмад дипломатууд, мэргэжлийн судлаачид, эрдэмтэд оролцож бүтээсэн, ер нь бол Ардчилсан хувьсгалаас хойшхи шинэ цаг үед Монгол Улсын Аюулгүй байдал, батлан хамгаалах бодлогын үндсийг тодорхойлсон чухал баримт бичиг.
Гэхдээ нэгэнт 16 жил өнгөрчээ. Эргээд харахад манай аюулгүй байдлын гадаад орчин нөхцөл бүхэлдээ өөр болсон. Дотооддоо мөн олон салбарт эрс өөр нөхцөл байдал бий боллоо. Аюул гэж юу юм бэ гэдэг асуултыг тавъя л даа. Энэ ойлголт бас өөрчлөгджээ. Тийм учраас Монгол Улс шинэ орчин нөхцөлд зохицон аюулгүй байдлаа хангахын тулд үзэл баримтлалаа шинээр тодорхойлох шаардлага тулгарсан.
-Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалд шинэ цагийн Монгол Улсад шаардлагатай байгаа хүчин зүйлүүдийг тусгасан гэж ойлгож болох уу?
-Хуучин тогтолцооноосоо салаад дөрөвхөн жил болж байхад батлагдсан гэдэг утгаараа 1994 оны үзэл баримтлал өмнөх цагийн энерцийг тээсэн байдаг. Төр төвтэй гэж хэлж болно. Гэтэл өнөөдрийн өндөрлөгөөс харахад аюулгүй байдал цогц шинжтэй болсон. Экологи, эдийн засаг, эрүүл мэнд гээд бүхий л салбарт үндэсний аюулгүй байдал хөндөгдөж байна. Ийм өргөн хүрээнд, цогц байдлаар хөндөгдөж байгаа аюулгүй байдлаа төр, иргэн хоёр хамтарч хамгаалах хэрэгтэй нь харагдсан. Төрийн анхдагч үүрэг хэвээрээ боловч аюулгүй байдлаа хангахын тулд иргэдтэйгээ хамтрах шаардлагатайг хүлээн зөвшөөрсөн үзэл баримтлал боллоо. Хууль эрх зүй талаас нь иргэддээ ийм боломжийг олгох, зохион байгуулах, тэднийг татан оролцуулах үүргийг төр хүлээж байгаа. Төр, иргэний хамтын ажиллагааг холбож, уяж өгснөөр аюулгүй байдлаа бүрэн хангаж чадна. Үүнийг гүнзгий суулгаж өгсөн нь Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалын дэвшилтэт тал. Өмнөх баримт бичиг тунхаг талдаа дөхүү байсан бол хаврын чуулганаар батлагдсан үзэл баримтлал бодит байдалтай уялдаж, аюулгүй байдлаа хамгаалах бүх боломжийг хууль эрх зүйн талаас нь хангасан гэж үнэлж болно.
-Ерөнхийлөгчийн үндэсний аюулгүй байдлын бодлогын зөвлөх энэ баримт бичиг дээр гардан ажиллажээ. Гэтэл энэ нь ганцхан Батчимэгийн бүтээл юм уу, Элбэгдорж Ерөнхийлөгчийн үзэл бодол байв уу, ер нь хэдэн хүний санал бодол тусгалаа олсон бэ. Үүгээр нь баримт бичгийг үнэлдэг шүү дээ?
-Боловсруулах, хэлэлцэх ажилд үнэхээр олон хүний хөдөлмөр, сэтгэл, туршлага шингэсэн гэдгийг хэлмээр байна. Иргэдийн оролцоог зарчим болгон ажилласан. Монгол Улс иргэдээрээ, ард түмнээрээ бахархах ёстой. Тийм ч учраас нийгмийн салбар бүрийн дуу хоолойг сонссон, шингээсэн. Холбогдох төрийн байгууллагууд, ахмад дипломатууд, мэргэжилтнүүд, судлаачдын бүрэлдэхүүнтэй 70 гаруй хүнтэй том ажлын хэсэг ажилласан. Баримт бичгийн төсөл дээр хэдэн сар ажиллаад, бэлэн болсны дараа өргөн хүрээтэй хэлэлцүүлгүүд явагдсан. Хэлэлцүүлэгт 200 орчим хүн оролцсон баримт бий. Холбогдох байгууллагуудаас саналыг нь авсан. УИХ-д өргөн барьсны дараа намын бүлгүүд дээр яригдсан. Түүнээс гадна аюулгүй байдалтай холбоотой социологийн судалгааг бас дурдах хэрэгтэй. “Сантмарал”, “Азийн сан” судалгааны төвүүд болон Стратеги судалгааны хүрээлэнгээс зориуд хийсэн судалгааг хамруулсан. Дээрээс нь нэг онцлох зүйл бол хоёр намын оролцоотойгоор батлагдсан гэдэг утгаараа үндэсний зөвшилцлийн баримт бичиг. Үндэсний ашиг сонирхлоо хөндсөн асуудлууд дээр манай улс төрийн намууд улстөржилтөөс ангид байж чадсаныг дурдмаар байна.
-Үндэсний аюулгүй байдал гэдэг нэг талаар маш өргөн хүрээнд ярих учиртай, нөгөө талаар юм болгоныг хамаатуулаад баймааргүй чухал асуудал санагддаг юм. Үзэл баримтлалд чухам юуг онцлов?
-Хэрэв бид бүх асуудлыг үндэсний аюулгүй байдал гэдэг сагс руу аваачиж чихээд байх юм бол эдийн засгийн бүрэн эрхт байдал, гадаад аюулгүй байдал зэрэг энэ олон асуудлыг шийдэхэд хүнд болно. Өнөөдөр улс оронд шийдлээ хүлээж байгаа гол гол асуудлуудыг эрэмбэлье гэдэг бодлогыг барьсан. Үүний тулд зургаан гол чиглэлийг тодорхойлсон. Оршин тогтнохын аюулгүй байдал нэгдүгээрт байх ёстой. Төр болон хил хязгаарын аюулгүй байдал, хүн ам, соёл уламжлалын аюулгүй байдал энэ хүрээнд тусгагдсан. Хоёрдугаарт, сүүлийн үед маш хүчтэй тавигдаж байгаа эдийн засгийн аюулгүй байдал жагссан. Гуравдугаарт дотоод аюулгүй байдал байх ёстой. Аливаа хөгжингүй ардчилсан орны хувьд нутаг дэвсгэрийнхээ хүрээнд дотоод аюулгүй байдлаа хангах нь чухал асуудал болоод байна. Нэгэнт шаардлага нь тулгарчихаад байхад өнөөдөр 10 жилийн өмнөх До яам гэдэг үгнээс цэрвэх биш, харин дотоод аюулгүй байдал талаас нь өөрөөр харах цаг болсон. Дөрөвдүгээрт хүний аюулгүй байдлыг онцолсон. Ер нь хүний аюулгүй байдал гэж юу юм бэ гэдэг нь өнөөг хүртэл ойлгомжгүй явж ирсэн. Ямар нэгэн баримт бичигт тусгагдаагүй. Тэгэхээр үүнийг шинэ цагийн шаардлагаар голчилж үзэхээс аргагүй. Хүнийхээ аюулгүй байдлыг хангаж байж улс орны аюулгүй байдлын тухай ярих учиртай. Удаад нь хүрээлэн байгаа орчны аюулгүй байдал яригдана. Өнөөдрийнх шиг усны аюул, цөлжилт ингэж хурцаар тавигдаж байсангүй. Зургадугаарт мэдээллийн аюулгүй байдал. Энэ тухай 1994 оны баримт бичигт тусгагдсан боловч мөн л одоогийнхтой адил мэдээллийн дайны төвшинд асуудал дэгдээгүй байсан. Тиймээс мэдээлэл өөрөө үндэсний аюулгүй байдалд шууд нөлөөлөх нөлөөлөл бага байсан. Дээрээс нь манайд мэдээллийн хандлага, түрэмгийлэл ноцтой болчихоод байхад энэ талын ямар ч бичиг баримт байхгүй.
Ийм зургаан чиглэлээр багцлаад, үүндээ хамгийн гол асуудлуудыг тусгасан Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалтай боллоо.
Үргэлжлэл нь A5 нүүрт
Төгсгөл. Түрүүч нь А2 нүүрт
-Ийм бичиг баримттай болсон нь таатай хэрэг. Хуулиуд батлагдаж л байдаг, тэгээд тэр нь тоосонд дарагдаад архивт үлдэх тохиолдол цөөнгүй. Нэгэнт бодлогын төвшинд батлаад гаргасан юм, хэрэгжүүлэх, ажил хэрэг болгох тал дээр хэрхэн анхаарах бэ. Монголын нийгэм, амьдрал, бодит байдалтай яаж холбож амьдруулах бэ?
-Улс орны өмнө тулгамдаж байгаа асуудлуудад хариулт өгсөн, маш шинэлэг баримт бичиг болсон талаар гадаад, дотоодын шинжээчид ярьж байсан. Хамгийн гол нь үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал маань өнөөгийн бодит шаардлага, амьдралаас ургасан юм. Энэ талаар ч цөөнгүй гишүүн хэлсэн байсан. Зарим талаар биелүүлэхэд амаргүй байж болох асуудлуудыг дэвшүүлэн тавьсан. Гэхдээ нэгэнт үндэсний аюулгүй байдлаа хамгаалъя л гэж байгаа юм бол хичнээн хэцүү байсан ч гэсэн бид Алтангадас од гэдэгтэй адил зүг чиг болгох учиртай. Тэгж байж үр дүнг нь харна. Би энд Арвин гишүүний хэлсэн үгийг эргэн сануулмаар байна л даа. “УИХ өөрөө энэ баримт бичигт дүн тавьлаа. Сайн баримт бичиг болжээ. Гэхдээ Парламент өөрөөсөө эхлэх хэрэгтэй. Гарч байгаа хууль болгоныг үзэл баримтлалын баримт бичгээрээ шүүн хэлэлцэж байж батлах ёстой. Тэгж байж ажил хэрэг болно. Аюулгүй байдлын байнгын хороо нь байж байна. УИХ-ын гишүүд өөрсдөө Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалынхаа манаач нь байх шаардлагатай” гэж хэлсэн. Үүнтэй санал нэг байна.
-Энэ шүүлтүүрээр орох олон хууль байгаа юу?
-Ер нь бол хамарч байгаа цар хүрээ, шийдэх асуудлыг нь харах юм бол үнэхээр Үндсэн хуулийн дараа орох баримт бичиг болсон. Нийгмийн бүхий л салбарыг хөндөж байгаа. Тийм учраас хуулиар дамжуулж хэрэгжүүлэх нь зүй ёсны асуудал. ХЗДХ-ийн яамнаас хийсэн судалгаагаар эхний ээлжинд 70 орчим хуульд өөрчлөлт оруулах шаардлагатай. энэ бол эхний судалгаа. Ажлын хэсэг цаашдаа ч ажиллана. 100 орчим хууль хөндөгдөнө гэж үзэж байна. Үндэсний аюулгүй байдлын тухай хууль, Зэвсэгт хүчин батлан хамгаалахын тухай хууль гэхчлэн гол гол хуулиудад нэлээд томоохон өөрчлөлт орно. Эдийн засгийн аюулгүй байдалтай холбоотойгоор энэ чиглэлийн зарчмын хуулиудад мөн өөрчлөлт орох байх. Үзэл баримтлалтай холбоотойгоор өргөн хэмжээний хуулийн шинэчлэлийг хийхээс аргагүй.
-Дээр та үндэсний аюулгүй байдлын хамгийн чухал зургаан асуудлын талаар ярьсан. Хамгийн чухал нь юу юм бэ?
-Монголын төр, ард түмэн чухам юугаа хамгийн гол, язгуур ашиг сонирхол гэж үзэж байгаа вэ? Тэр язгуур ашиг сонирхлыг хөндөөд байгаа аюулын аль нь хамгийн чухал юм бэ гэдгийг бид мөн тусгаж өгсөн. Зургаан чиглэлийг тус бүрд нь хэд хэдэн үндэслэлээр эрэмбэлсэн. Эдийн засгийн аюулгүй байдлыг гэхэд таван гол асуудал болгон задалсан. Энэ мэтээр том эрх ашгаа тойрон харьцангуй таатай хамгаалалт бий болгох хүчин зүйлүүдийг дэс дараалалд оруулсан. Үзэл баримтлал маань хэрэгжээд эхлэх юм бол том, жижиг бөмбөг болгоныг үндэсний аюулгүй байдлын сагсанд хийх гэж хөөцөлдөөд байх хэрэггүй болно.
-Зургаан гол чиглэл дотроос зөвхөн нэг онцгой тулгамдсан асуудлыг судлаачийн хувьд нэрлээч гэвэл?
-Оршин тогтнохын болон эдийн засгийн аюулгүй байдал тулгамдсан асуудлуудын нэг нь үнэн. Гэхдээ дотоод аюулгүй байдал энэ эрэмбийн эхэнд жагсана гэж бодож байна. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж тангараг өргөх ёслолынхоо үеэр хэлж байсан. “Дотроосоо мөхөж, сүйдсэн улс орон олон байдаг. Манайд өнөөдөр тийм аюул бий болчихоод байна шүү” гэж онцлон хөндсөн. Тэгэхээр дотоод аюулгүй байдал гэдэг бол улс орны оршин тогтнохын үндэс юм.
-Дотоод аюулгүй байдал гэхээр зарим хүн буруугаар ойлгож магадгүй л дээ. Бид бие бие рүүгээ буу шагайгаагүй, эдийн засгийн зориудын хямралыг нэг нэг рүүгээ шидээгүй. Тэгээд юунаас хамгаалах юм бэ?
-Дотоод аюулгүй байдал гэдгийг эхлээд томьёолох хэрэгтэй юм. Дөрвөн зүйлийг би тодорхой хэлмээр байна. Монгол улс төрийн тогтолцоогоо хадгалах нь эн тэргүүний хамгаалалт юм. Манайх сайн Үндсэн хуультай. Энэ хуулиа лоозон болгочихмооргүй байна. Үндсэн хуулийн дагуу байгуулагдсан засаг төр маань засаг төр шиг байх хэрэгтэй байна. Төр хуулиа дээдэлдэг, хариуцлагатай, үндэсний ашиг сонирхлоо чухалчилдаг баймаар байна. Яагаад төрд ийм өндөр шаардлага тавиад байна гэхээр Монгол Улс хөгжлийнхөө хамгийн ээдрээтэй үеийг туулж байна. Эдийн засаг маш хурдтай өсөх гэж байна, гаднын хөрөнгө оруулалт Монголыг чиглэж байна, шийдвэр гаргагчид урьдахаасаа хэд дахин их хэмжээний баялгийг захиран зарцуулах эрхтэй болж байна. Ийм болж байхад хэрэв төр маань саяны хэлдэг сайн засаглалын хэмжүүрүүдээр байж чадах юм бол магадгүй 10, 15 жилийн дараа улс орон маань хөгжилд хүрнэ. Ард түмний маань амьдрал ч сайжирна. Төр засаг сая энд дурдсан хэмжүүрүүдийг хангаж чадахгүй, хэн мөнгөтэйд нь улс орныхоо эрх ашгийг очиж үнэлдэг болох юм бол энэ үнэхээр сүйрэл. Тиймээс сайн засаглалыг бэхжүүлье төрөө тунгалаг болгоё гэдэг асуудлыг маш өргөн хүрээнд ярьж байна.
-Үндсэн хуулиар баталгаажуулсан төрийн тогтолцоогоо хадгалж үлдэх талаар хөндөж байна л даа. Энэ бол засаглалтай холбоотой асуудал. Засаглалын маргаан үе үе дэгддэг. Ерөнхийлөгчийн засаглалд ил, далд дурлагсад ч бий. Тэдэнд боломж үлдсэн үү?
-Энэ маргаанд Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал хариулт өгч чадсан. Үүнийг нийгэм анхаарч хүлээж аваасай гэж бодож байна. Ерөнхийлөгчийн засаглалтай байх ёстой юм уу, парламентын засаглалтай хэвээр үлдэх үү гэсэн 20 жилийн маргаанд УИХ хариулт өгсөн. Ардчилсан тогтолцоотой байх нь үндэсний аюулгүй байдлын баталгаа мөн гэж энэ баримт бичигт тодорхой заасан байгаа. Парламентын засаглалыг сонгох үндэсний маш том ашиг сонирхол бидэнд байсан. Одоо ч байгаа. Их гүрнүүдийн сонирхлын уулзвар дээр байдаг Монгол Улс гаднаас ирэх улс төрийн дарамтыг тэсвэрлэж, тусгаар тогтнолоо хадгалж үлдэхийн тулд ардчилсан төртэй, олуулаа нийлж төрөө барьдаг, ард түмнээсээ сонгодог байх нь хамгийн оновчтой гарц юм. Олонхиороо шийдвэр гаргах нь нийгэмд байгаа ашиг сонирхлыг тэнцвэржүүлж, үндэсний ашиг сонирхлоо хадгалах боломжийг хангадаг. Тэгэхээр парламентын засаглал бол Монгол Улсын бие даасан байдлын баталгаа юм.
-Судлаачийн тань хувьд асууя л даа. Сүүлийн 20 жилийн туршид монголчуудын үндэсний аюулгүй байдалдаа хандах хандлага хэрхэн өөрчлөгдсөн бэ?
-Үндэсний ухамсар сэргэж байна. Үндэсний аюулгүй байдал, соёл иргэншил, тусгаар тогтнолоо хадгалах асуудал улам өргөн хүрээтэй яригдах болсон. Үндэсний аюулгүй байдалтай холбоотой судалгаанд оролцсон хүмүүсийн 80 хувь нь “Иргэд аюулгүй байдлаа хангахад оролцох ёстой” гэсэн хариулт өгсөн байдаг. Энэ бол иргэд эл асуудалд идэвхтэй ханддагийг харуулж буй том нотолгоо.
-Иргэд идэвхтэй байж болно. Гэхдээ үндэсний аюулгүй байдал, стратегийн бодлого гэдэг чинь нарийн мэргэжил шаарддаг асуудал. Ард түмэнд энэ ойлголт, томьёоллыг энгийн талаас нь хүргэж, үндэсний аюлгүй байдлын чиглэлээр боловсрол олгох шаардлага байдаг. Огт ойлгодоггүй, эсвэл хэтэрхий олон юманд нялзаадаг, нэг бол хэт үндсэрхэг үзлээр тайлбарладаг тал түлхүү ажиглагддаг. Иргэдээ боловсруулах талаар төрийн зүгээс юу хийх вэ?
-Иргэн болоод төрийн хамтын ажиллагааг үндэсний аюулгүй байдлын анхдагч зарчим гэж үзэл баримтлалд тунхагласан байгаа. Үнэт зүйлээрээ бахархаж, эх орноо хөгжүүлэх гэсэн иргэдийн эрмэлзлэл нь үндэсний аюулгүй байдлын анхдагч цэг, тулгуур юм. Үүнийг бодит үр дүнтэй болгон хэрэгжүүлэхийн тулд иргэдээ боловсруулах шаардлагатай. Хэвлэл мэдээлэл, иргэний нийгмийн байгууллагуудтай хамтраад хуулиар хориглоогүй л бол үндэсний аюулгүй байдалтай холбоотой мэдлэг, мэдээллийг аль болох шуурхай иргэддээ хүргэж байх хэрэгтэй. Мэдээлэлтэй хүн гэдэг чинь мэдлэгтэй хүн. Тэгэхээр иргэдээ аль болох мэдээлэлжүүлэх шаардлагатай.
-Таатай сонсогдож байна. “Энэ бол үндэсний аюулгүй байдалтай холбоотой нууц” гэдэг хатуу үгийг ялангуяа сэтгүүлч бид олон сонсдог, тэр хатуу ханыг олон мөргөдөг. Гэтэл үндэсний аюулгүй байдал гэдэг маань хүн бүрт хамаатай асуудал шүү дээ?
-Ялангуяа аюулгүй байдлын салбарын хүмүүсийн тогтсон сэтгэлгээг өөрчлөх хэцүү. Тэгэхээр маргааш гэхэд хуулийн хүрээнд бүх юм нээлттэй болно гэж хэлж чадахгүй. Гэхдээ нээлттэй болгох тогтолцоог шинэ үед нийцүүлэн боловсронгуй болгох шаардлага байгаа. Энэ асуудал үзэл баримтлалд тусгай бүлэг болж орсон. Аюулгүй байдлын үйл ажиллагаа мэдлэг, мэдээлэлд суурилсан байх ёстой гэдгийг тодорхой тусгасан.
-Үндэсний аюулгүй байдал гэдэг маань ганцхан төрийн өмч биш, иргэн бүр санаж, сэрж явах учиртай зүйл гэдгийг энэ үзэл баримтлалаар хуульчилжээ?
-Тусгаар тогтнол, нутаг дэвсгэр, хүний эрх, эрх чөлөө, эдийн засгийн бие даасан байдал гэдэг маань ганцхан төрийн өмч биш. Тэр тусмаа Монгол Улсын 2.7 сая иргэний өмч. Хамтарч хамгаалах ёстой үнэт зүйл маань энэ юм. Гэхдээ үүний нөгөө талд иргэдээ хамгаалахын төлөө авч үлдэх ёстой төрийн нууц гэж байдаг. Төрийн нууцыг хуулиар хамгаалдаг. Ийм нууцад хуулиар багтаагүй л бол мэдээлэл авахыг шаардах эрх хүн бүрт бий. Ингэж байж үндэсний аюулгүй байдал эзэнтэй, хамгаалалттай болно.
-Үндэсний аюулгүй байдал 2.7 сая манаачтай болжээ?
-Тийм ээ. Улс орныхоо үндэсний аюулгүй байдлын манаач гэдгээ иргэн бүр ухамсарлаж, санаж сэрж явах үүрэгтэй.
Р.ЭМҮЖИН
М.БАТЧИМЭГ: ЗАСАГЛАЛЫН МАРГААНД ҮНДЭСНИЙ АЮУЛГҮЙ БАЙДЛЫН ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛ ЦЭГ ТАВЬЛАА
