"Дээд боловсролын санхүүжилт, суралцагчдын цалин, тэтгэлэг, тэтгэмж, нийгмийн баталгааны тухай" хуулийн үзэл баримтлал
Та хуулийн төслийн саналаа tsagaan@president.mn, bayartsetseg@president.mn, хаягаар ирүүлнэ үү.
“ДЭЭД БОЛОВСРОЛЫН САНХҮҮЖИЛТ, СУРАЛЦАГЧДЫН ЦАЛИН,ТЭТГЭЛЭГ, ТЭТГЭМЖ, НИЙГМИЙН БАТАЛГААНЫТУХАЙ” ХУУЛИЙНТӨСЛИЙН ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛ
Нэг. Хуулийн төсөл боловсруулахүндэслэл, шаардлага
Дээд боловсролын санхүүжилтийг олон эх үүсвэртэй, сонголттой, хариуцлагатай болгож, боловсролын үр шимийг хүртэгч талууд зардлыг хуваалцах замаар оролцоо, хяналтаа хэрэгжүүлэх зарчим нь олон улсын хэмжээнд нийтлэг гарч буй хандлага юм. Өдгөө дэлхий дахинд дээд боловсролыг зардлаа олон дахин нөхөх хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн нэг салбар хэмээн үзэх хандлага өсөн нэмэгдэж байна. Европын холбооноос 2008 онд хэвлүүлсэн Брюгэлийн тайланд (BruegelPolicybrief, 2008), Европын орнуудад дээд боловсрол эзэмших оюутан жилд дунджаар 8,700 евро зарцуулж байхад АНУ-д 36,500 евро зардаг, америкийн сургуулиуд бие даасан өргөн эрх мэдэлтэй байгаа нь европын их сургуулиудын хоцрогдлын үндсэн шалтгаан хэмээн дүгнэжээ. Европод дээрх зардлын 84 хувийг, АНУ-д 47 хувийг нь Засгийн газрын эх үүсвэрээс санхүүжүүлжээ. Жилээс жилд өсөн нэмэгдэж байгаа сургалтын төлбөрийн дарамтыг бууруулахын тулд олон орон суралцагчдын ирээдүйн орлоготой холбосон зээлийн систем бий болгосон байна. Зээлийн оновчтой систем нь хүмүүсийг хариуцлагад сургаж, идэвхтэй амьдрахад хөтөлж боловсролын хэрэглээг нэмэгдүүлэх эерэг нөлөө үзүүлдэг нийгмийн ач холбогдолтой.
Олон улсын хэмжээнд ийнхүү өрнөж буй нийтлэг үйл явц манай орны дээд боловсролын салбарт баримталж буй бодлого, үйл ажиллагаанд баримжаа болж ирсэн. 1991 оноос хойш дээд боловсролын сургалтын байгууллагын бие даасан байдлыг өргөтгөх, санхүүжилтийн эх үүсвэрийг олшруулах, сургалтыг зэрэглэсэн боловсрол (academic degree) олгоход чиглэсэн кредит цагт суурилсан тогтолцоонд шилжүүлэн, чанарын хөндлөнгийн үнэлгээний механизм бүрдүүлэх зорилт тавьсан. Гэвч дээд боловсролын эдгээр шинэчлэлийг дэмжих санхүүжилт, хөрөнгө оруулалт, түүний дотор суралцагчдад үзүүлэх санхүүгийн дэмжлэгийн эрх зүйн үндэс бүрдээгүй хэвээр байна. Дээд боловсролыг төлбөртэй болгосон нь анхнаасаа суралцагчид төлбөрөөрөө чанартай үйлчилгээг сонгох замаар үр нөлөөтэй хяналт хэрэгжүүлэх чанарын өрсөлдөөнийг дэмжих зорилготой байв. Гэвч үүнийг хэрэгжүүлэх зээл тусламж нь нийгмийн зарим бүлгээс гаралтай суралцагчдыг халамжлах шинжтэй, суралцагчийн сонголтыг бус, сургуулийг санхүүжүүлэх хэлбэртэй болж өөрчлөгджээ. Мөн төрөөс зарах хөрөнгийн хэмжээг хорогдуулах хялбар дөт арга болж хувирсан байна. Дээд боловсролын санхүүжилтийн 80 хувийг сургалтын төлбөрөөс бүрдэж байгаа нөхцөлд судалгаа шинжилгээний ажил, сургалтыг дэмжих бүтэц, удирдлага, санхүүжилтийн тогтолцоог бий болгох боломжгүй байна.
Өнгөрсөн хичээлийн жилийн мэдээгээр дээд боловсрол эзэмшихээр суралцсан 161 мянган оюутны 71.4% нь хувийн зардлаараа суралцаж, 24.6% нь төрөөс ямар нэг хэлбэрээр санхүүгийн дэмжлэг авчээ. Төрөөс санхүүгийн дэмжлэг авч байгаа хамгийн том бүлэг нь төрийн албан хаагчдын хүүхэд (17 мянган суралцагч буюу төрөөс дэмжлэг авагчдын 43%) байна.2008 онд дээд боловсролын нэг суралцагч сургалтын төлбөртөө дунджаар 505.8 мянган төгрөгийг өөрөө төлж, төсвөөс 148.8 мянган төгрөгийн (29.4%) дэмжлэг авсан гэж тооцож болохоор байна. Манай оронд нэг хүн дээд боловсрол эзэмшихэд зарцуулж буй хөрөнгийн хэмжээ сурч буй сургууль, мэргэжлийн чиглэлээс хамааран 6 – 11 сая төгрөг болж байна. Хөдөлмөр эрхэлж, амьжиргаагаа босгож, баялаг бүтээх насныхаа эрчимтэй он жилүүд, гэр бүлийнхээ хуримтлалыг зарцуулан байж эзэмших боловсрол нь хүсч тэмүүлсэн зорилгод нь хүргэх хөрөнгө оруулалт болж хувирахын нэгэн гол нөхцөл бол дээд боловсролын санхүүжилтийн механизм зохистой, эх үүсвэр нь баталгаатай, хүрэлцээтэй байж чанартай сургалтын найдвартай ажиллагааг хангахад оршино.
Дээд боловсрол нь эдийн засгийн өсөлт, нийгмийн хөгжлийн эх үүсвэр, нийтийн баялгийг бүтээгч болохын нь хувьд төрөөс тодорхой хэмжээний санхүүжилт, хөрөнгө оруулалтыг нийлүүлэх нь зүй ёсны үүрэг болохыг олон улсын туршлага нотолж байна. Зах зээлийн загвар болох орнуудад хүртэл нийтлэг тогтсон энэ жишгийг манай оронд үл ойшоож, суралцагчдын төлбөрийн чадвар боломжоор хязгаарлагдсан сургуулиуд хямд төлбөрөөр олон оюутан элсүүлж, оршин тогтнох төдий байгаа нь дээд боловсролын нэр хүнд, сургалт, судалгааны ажлын чанар, өгөөжийг улам бүр доройтуулахын хамт суралцагчдын ар гэрт санхүүгийн томоохон дарамт учруулж, үүнээс улбаалан Монгол орны оюун санааны амьдрал, эдийн засаг, нийгмийн хөгжилд сөрөг нөлөөтэй болж байна.Сургалтын төлбөр нь өрхийн ядууралд нөлөөлж буй нэг хүчин зүйл болоод байна.
Мэргэжлийнбайгууллагаас оюутны сургалтын тэтгэлгийн асуудлаар олон нийтийн дунд хийсэн социологийн судалгаанаас үзэхэд манай орны нийт өрхийн 65.5 хувь нь их, дээд сургуульд сурдаг оюутантай, үүний 20.7 хувь нь хоёр оюутан бүхий гэр бүл байна. Судалгаанд оролцогчдын 60 хувь нь “дээд боловсролын үр шимийг нийгэм бүхэлдээ хүртдэг”, иймээс “төр, засаг дээд боловсрол олгохтой холбогдох зардлаас хуваалцах ёстой” гэсэн бол 82.6 хувь нь “их, дээд сургуулийн оюутанд төрөөс сургалтын тэтгэлэг өгөх шаардлагатай” хэмээн үзжээ. Гэхдээ тэдний олонх нь “төрөөс олгох тэтгэлгийн хэмжээг сургалтын төлбөрийн 50 хувиар тогтооход зохимжтой, үлдсэн хувийг суралцагч өөрөө хариуцах нь зүйтэй” гэж үзсэн байна.
Дээд боловсролын чиг үүрэг өргөжин баяжиж, дээд боловсролын байгууллагын эрхэлдэг судалгаа, сургалтын ажил нь нэг орны хүрээнээс хальж хил дамнасан, насан туршийн боловсролын төвүүд болон хувьсан өөрчлөгдөж байна. Ийнхүү манай дээд боловсрол хил хязгааргүй өрсөлдөх шинэ орчинд өртөг зардал нь улам бүр өсөн нэмэгдэж байгаа нөхцөлд өргөжин тэлж байгаа олон талт үүргээ нэр хүндтэй хэрэгжүүлэх нь төрөөс хөрөнгө, санхүүгийн дэмжлэг авахгүйгээр боломжгүй юм. Дээд боловсролыг үйлдвэрлэл, бизнестэй ойртуулан холбож, шинээр бүтээсэн мэдлэгийг өрсөлдөх чадвартай бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээ болгох мөчлөг, үйл явц хурдасч байна. Энэ шинэ нөхцөлд төрөөс болон бусад эх үүсвэрээс санхүүжүүлэх хувь хэмжээг нэмэгдүүлэхийн хамт илүү сайн чанарын төлөө шударга өрсөлдөөнийг урамшуулан дэмжих үр дүнтэй механизмыг улс орнууд өөрсдийн хүрсэн хөгжлийн түвшнээсээ үл хамааран нэгэн адил эрэлхийлж байна. Энэ бол өнөөгийн дээд боловсролын шинэчлэлийн нийтлэг дүр зураг юм.
Манай орны дээд боловсролын байгууллага нь төсвийн байгууллагатай шууд адилтгашгүй онцлогуудтай бөгөөд энэ нь түүний өргөжин тэлж байгаа нийгэм, соёл, эдийн засгийн олон талт үндсэн чиг үүргээр илэрч байна. Анх үүсгэн байгуулах үед төрийн, хувийн, эсвэл холимог өмчид түшиглэсэн байх боловч үйл ажиллагааныхаа явцад нийтийн өмчит субьект болж хараат бусаар ажиллах шаардлагатай. Үүнийг хангах үндсэн нөхцөл нь түүний өмч хөрөнгө, санхүүжилтийн бие даасан, хараат бус байдал юм. Энэ нь дээд боловсролын санхүүжилтийн зарчим, үүнтэй холбогдох өвөрмөц харилцааг зохицуулсан тусгай хуулийг батлан хэрэгжүүлэх үндэслэл болно.
Хоёр. Хуулийн төслийн бүтэц, зохицуулаххарилцаа, хамрах хүрээ
Хуулийн зорилго: Энэхүү хууль нь дээд боловсролыг олон улсын нийтлэг жишигт хүргэхэд шаардагдах санхүүжилтийн эх үүсвэрийг бүрдүүлэх, суралцагчдын тэтгэлэг, сонголт, оролцоогоор дамжуулан хуваарилалт, зарцуулалтын үр ашгийг дээшлүүлэх, иргэд дээд боловсролыг чанартай эзэмших эрхийг баталгаажуулахад холбогдох харилцааг зохицуулна. Суралцагчдын сурах боломжийг нэмэгдүүлэх, дэмжихдээ сурлагын амжилт, авъяас, чадварыг урамшуулах, хөгжүүлэх, хөгжлийн бэрхшээлтэй, орлого багатай элсэгчдийг тэгш хамрах, санхүүгийн тусламж дэмжлэг үзүүлэх эх үүсвэрийг олшруулах, суралцагч нь өөрийн сонирхол хэрэгцээнд нийцсэн хичээл, хөтөлбөрийг сонгоход төлбөрөө хуваарилах замаар чанарын хяналтанд оролцох боломжийг нэмэгдүүлнэ.
Суралцагчдыг дэмжсэн дээрх зохицуулалтын зэрэгцээ сургуулийг санхүүжүүлэх олон эх үүсвэрийг баталгаажуулан, суралцагчдад шаардлагатай үйлчилгээг нийлүүлэхэд хувийн хэвшлийн оролцоог урамшуулж сургалтын орчныг сайжруулснаар дээд боловсролын нийгэм, эдийн засгийн өгөөжийг нэмэгдүүлэх, нийгмийн үнэт зүйлсийг бэхжүүлэх нөхцлийг бүрдүүлнэ.
Мөн дээд боловсролын сургалтын байгууллагын үйл ажиллагаанд тавих шаардлагыг тодотгон, хариуцлагыг нь нэмэгдүүлэхдээ бие даасан байдал, ялангуяа хөрөнгө, нөөцөө захиран зарцуулах эрх мэдлийг нь өргөтгөн баталгаажуулна. Үүний дүнд нийтийн өмчид түшиглэсэн хуулийн этгээд болгох эрх зүйн үндэс бүрдэнэ.
Эдгээр зорилгыг хэрэгжүүлэхийн тулд энэ хуулиар төрөөс дээд боловсролын байгууллагыг санхүүжүүлэх, суралцагчдад санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэх, ийнхүү санхүүжүүлэх, дэмжлэг үзүүлэхэд бусад талын оролцоог урамшуулахтай холбогдсон дараах харилцааг зохицуулна. Үүнд:
1. Хуулийн зохицуулах хүрээнд хамаарах үндсэн субъектүүд
Энэхүү хууль нь нэн түрүүнд дараах нийгмийн бүлэг, байгууллагын хоорондын болон бусад талтай харилцах харилцааг хамарна. Үүнд: (1) Монгол Улсын дээд боловсролын байгууллагад суралцаж буй Монгол Улсын иргэд, (2) гадаадад суралцаж буй болон суралцаж төгсгөсөн Монгол Улсын иргэд, (3) Монгол Улсад гадаадаас ирж суралцагчид, (4) Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаа явуулж буй дээд боловсролын сургалтын байгууллага, (5) дээд боловсролыг санхүүжүүлэх ажлыг эрхлэх, зохицуулах, зуучлах, сурталчлах чиг үүрэг бүхий байгууллага, (6) дээд боловсролыг санхүүжилт, хөрөнгө оруулалтаар дэмжих, суралцагчдад үйлчилгээ үзүүлэх байгууллага, иргэд.
2. Дээд боловсролыг санхүүжүүлэх, суралцагчдад санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэхэд дараах зарчмыг баримтална:
· Дээд боловсролын үр шимийг хүртэгчид нь тэнцвэртэй хариуцлага хүлээж, зардлыг хуваалцах,
· Санхүүжилтийн механизм нь сургалтын чанар, шударга өрсөлдөөнийг дэмжиж байх,
· Төрөөс суралцагчдад үзүүлэх санхүүгийн дэмжлэг нь улс орны хөгжлийн эрэлт хэрэгцээнд нийцүүлэн тодорхой чиглэлийн мэргэжлээр суралцагчдыг урамшуулах,
· Тэтгэлэгтэй, цалинтай болсноор сонголтоо бодитой хийх чадвартай болсон суралцагчдаар дамжуулан хариуцлагатай, чанартай боловсролын тогтолцоог бүрдүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх,
· Санхүүгийн дэмжлэг нь түүнийг хүртэгчийн хяналтанд байж, сонголт хийх эрхийг баталгаажуулах,
· Санхүүгийн дэмжлэг нь түүнийг хүртэгчийн сурах, эзэмшсэн мэдлэг чадвараа үр дүнтэй хэрэглэх боломж чадвартай нийцэж байх,
· Суралцагчдад зориулсан зээлийн нөхцөл нь хамгийн бага дарамттай, нийгмийн үр өгөөжийг дээшлүүлэхэд чиглэсэн байх.
3. Зохицуулах үндсэн асуудал
- Олон улсын хэмжээнд нийтлэг тогтсон эрдмийн эрх чөлөө, их сургуулийн бие даасан байдлыг хангах хэм хэмжээг зарчим болгон дээд боловсролын байгууллага (сургууль)-ын үйл ажиллагаанд шаардлагатай өмч хөрөнгө, санхүүжилтийг сургууль бие даан захиран зарцуулах эрх мэдлийг дараах байдлаар өргөжүүлнэ. Үүнд: Сургууль нь түүнд шилжүүлсэн өмч хөрөнгө, санхүүгийн эх үүсвэрийг чиг үүргийнхээ дагуу хуулийн хүрээнд бие даан захиран зарцуулна. Сургуулийн мэдэлд шилжүүлсэн газар, үл хөдлөх болон бусад хөрөнгө нь халдашгүй бөгөөд түүнийг хураан авах, зориулалтыг өөрчлөхийг хориглоно. Сургууль нь өөрийн үндсэн үйл ажиллагааг дэмжих зорилгоор аж ахуйн үйл ажиллагаа эрхэлж, хөрөнгө босгох, ашигтай хувьцааг эзэмших хөрөнгө оруулалт хийх эрхтэй байна.
- Сургуулийн санхүүжилт нь олон эх үүсвэртэй байна. Төрөөс тогтоосон шаардлага хангасан сургуулийн урсгал зардлын тодорхой хувийг улсын төсвөөс шууд болон өрсөлдөөнт шалгаруулалтын дүнг үндэслэн санхүүжүүлнэ. Шууд санхүүжилт нь төрийн өмчийн сургуулийн тогтмол зардалтай холбоотой бол өрсөлдөөнт санхүүжилт нь өмчийн хэлбэрийг ялгаварлалгүй чанартай, ач холбогдолтой хөтөлбөр, төслийг дэмжихэд чиглэнэ. Ийнхүү санхүүжүүлэхэд зориулан улсын төсвөөс олгох хөрөнгийн хэмжээ нь дээд боловсролын салбарын нийт орлогын 20-иос багагүй хувьтай тэнцэхээр байна. Бусад эх үүсвэр нь гэрээт судалгааны ажил, туршилт, зөвлөгөө, сургалтын төлбөр, үйлчилгээний хураамж, эзэмшсэн хувьцааны ногдол ашиг, бэлэг, хандив, хөрөнгө оруулалтын орлого зэргээс бүрдэнэ. Аж ахуйн нэгжээс сургуулиудад орлого олох эх үүсвэр болгон эдийн засгийн сонирхолгүйгээр шилжүүлсэн хөрөнгө (endowment)-ийг сургуулийн ашиглаж байх хугацаанд татвараас чөлөөлнө.
- Төрөөс шууд санхүүжилт авах сургууль нь энэхүү хөрөнгийг үр ашигтай зарцуулах чадавхи, боломжоо илтгэн харуулсан байна. Тухайлбал, үйл ажиллагаандаа чанарын хөндлөнгийн үнэлгээ (олон улсын нэр хүндтэй байгууллагын болон хөтөлбөрийн магадлан итгэмжлэл) хийлгэсэн байна. Төгсгөгчдийнх нь ажил эрхлэлт өсөн нэмэгдсэн байна. Суралцагчдын сурлагын үнэлгээний бодитой байдал, шийдвэр гаргах үйл явцын ил тунгалаг байдлыг хангасан байх ёстой. Суралцагчдад санхүүгийн дэмжлэг тусламж, ажлын байр, хөдөлмөр эрхлэлтийн талаар мэдээлэл хүргэх, сурталчлах, зуучлах ажлыг хариуцан гүйцэтгэх чиг үүрэг бүхий алба, нэгжийн үйл ажиллагаа нь тогтворжсон, удирдлага-бүртгэлийн найдвартай систем бүрдүүлсэн, сургуулиасаа оюутандаа тэтгэлэг тусламж үзүүлэх тогтсон системтэй байвал зохино.Төрөөс санхүүжилт авах сургууль нь сургалтын төлбөрийн хэмжээг аль болох тогтвортой байлгах, зайлшгүй нэмэгдүүлэх тохиолдолд инфляцийн төвшнөөс хэтрүүлэхгүй байх үүрэг хүлээнэ.
- Төрөөс дээд боловсролын тодорхой хөтөлбөр, төслийг өрсөлдөөнөөр шалгаруулан санхүүжүүлэх хөрөнгийн эх үүсвэрийг бүрдүүлнэ. Энэ хөрөнгөөр улс орны хөгжлийн стратегид нийцсэн, дээд боловсролын шинэчлэлийн загвар болох санаачилга, эдийн засаг, нийгмийн хөгжилд онцгой эрэлт үүсгэж буй мэргэжлийн чиглэлийг хөгжүүлэх, төлөвлөсөн үр дүнд хүрэх баталгаа бүрдүүлсэн төсөл, үйл ажиллагааг санхүүжүүлнэ. Үүний дүнд өмчийн хэлбэрээс хамааралгүй, чанарын өрсөлдөөнийг дэмжиж, сургуулиуд өрсөлдөх чадвараа нэмэгдүүлэхийн тулд зохистойгоор хамтран ажиллахад түлхэц болно
- Энэ хуулийн дагуу санхүүжилт, санхүүгийн дэмжлэг авсан бүх сургууль төсвийн зарцуулалтын дэлгэрэнгүй тайланг нийтэд ил байлгана.
- Дээд боловсролын суралцагчдад төрөөс үзүүлэх санхүүгийн дэмжлэг нь тэдний сурлагын амжилт, авъяас чадвар, нийтийн эрх ашгийн төлөө зориулсан хүчин зүтгэлийг үнэлж, урамшуулсан, хөгжлийн бэрхшээл, орлогын байдлыг харгалзсан, сургалтын төлбөр, суралцах хугацааны амьжиргааны зардлыг санхүүжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэхэд чиглэсэн байна. Мөн улс орны хөгжилд эрэлт өндөртэй мэргэжлээр тодорхой болзол нөхцлийн дагуу ажиллах гэрээ байгуулсан суралцагчдад төрөөс санхүүгийн дэмжлэг үзүүлнэ. Төрөөс суралцагчдад үзүүлэх санхүүгийн дэмжлэг нь (а)цалин (сургалтын зардлын тодорхой хувийг санхүүжүүлэх), (б)нэрэмжит тэтгэлэг (сургалтын болон амьжиргааны нийт зардлаас гадна эрдэм шинжилгээний ажилд оролцох, шинжлэх ухааны мэдээлэл авах хэрэгцээг хангах зориулалттай), (в)урамшууллын тэтгэлэг (сургалтын болон амьжиргааны зарим зардлыг санхүүжүүлэх), (г)тэтгэмж (орлого багатай, хөгжлийн бэрхшээлтэй суралцагчдын амьжиргааны зардлын тодорхой хувийг санхүүжүүлэх), (д)сургалтын зээл (эх үүсвэр, суралцах хугацааны хүүг төрөөс баталгаажуулсан), (е)нэг удаагийн шагнал, урамшуулал (гадаадын нэр хүндтэй сургуульд суралцаж төгсгөөд үр бүтээлтэй ажиллаж буй иргэн, онцгой амжилт гаргасан суралцагчид) зэрэг төрөлтэй байна.
- Төрөөс санхүүгийн дэмжлэг авах суралцагчдад дараах нийтлэг шаардлага тавина: (i)тэтгэлэг нь дээд боловсролын сургалтын байгууллагын шаардлагыг ханган өдрийн ангид суралцаж буй суралцагчдад олгох цалин болон онцгой амжилт үзүүлсэн, Монгол Улсыг төлөөлөн энхийг сахиулах зэрэг төр, засгаас тусгайлан дэмжихээр тодорхойлсон албанд хүчин зүтгэсэн, нийтийн тусын тулд сайн дурын хөдөлгөөнд биечлэн оролцсон зэрэг суралцагчдад олгох нэрэмжит, урамшууллын тэтгэлэгээс бүрдэнэ. Мөн нийтэд танигдсан тодорхой шалгуураар чанарын өндөр амжилт үзүүлсэн дээд боловсролын сургалтын байгууллагын шаардлагыг ханган суралцагчдад түлхүү дэмжлэг үзүүлэх замаар чанарын төлөөх өрсөлдөөнийг эрүүлжүүлнэ; (ii) хөгжлийн бэрхшээлтэй, орлого багатай суралцагчдад хөнгөлөлтийн тусламж, тэтгэмж олгоно; (iii) сургалтын зээл, хөнгөлөлттэй тусламж авах суралцагчид нь шаардлагатай зардлын өөрийн хариуцах хэсгийг төлөх бусад эх үүсвэрийг бүрдүүлсэн байна; (iv) тодорхой мэргэжлийн чиглэлээр, тогтоосон газар нутагт ажиллах гэрээ байгуулах суралцагч нь сургалтын хөтөлбөрийг бүрэн эзэмших чадвараа илтгэн харуулж, гэрээний нөхцлийг хүлээн зөвшөөрсөн байх шаардлагатай.
- Суралцагчдад олгох сургалтын зээлийн нийт хэмжээ нь суралцах хугацааны сургалтын төлбөр, амьжиргааны зардлын нийлбэрээс хэтрэхгүй байна. Зээлийн эх үүсвэр, хүүгийн баталгааг улсын төсвөөс хариуцана. Зээлийг буцаан төлүүлэхдээ зээлдэгчийн орлого харьцангуй хангалттай хэмжээнд хүрсэн үеэс нь амьжиргаанд нь дарамт үүсгэхгүйгээр суутгал хийхээр журамлана. Чингэхдээ зээлийг эргэн төлүүлэхээс илүүгээр суралцагчдын сонголтыг чиг зорилготой болгох, эзэмшсэн мэргэжлээрээ хөдөлмөр эрхлэх, бүтээмжээ дээшлүүлэхийг урамшуулах хөшүүрэг болгоход анхаарна.
- Суралцагчдын сургалтын төлбөрт зориулан олгосон тэтгэлэг, тэтгэмж, урамшууллын хэмжээгээр холбогдох байгууллага, аж ахуйн нэгж, иргэдийн татвар ногдох орлогыг хорогдуулж тооцно. Дээд боловсролын суралцагчдад үзүүлэх санхүүгийн бус дэмжлэг нь суралцаж буй мэргэжлийн чиглэлээр мэргэжлийн дадлага (интерншип) хийх нөхцлөөр хангах, цагийн хөдөлмөр эрхлэх, суралцах хугацаанд нь номын сан, байр, хоолны газар, ном бичиг хэргийн дэлгүүр, угаалга цэвэрлэгээний газар, биеийн тамир, спортын заал, соёлын үйлчилгээ, тээвэр, эмнэлэгт хөнгөлөлттэй үйлчлэх зэрэг хэлбэртэй байна.Эдгээр үйлчилгээг суралцагчдад хөнгөлөлттэй хүргэх байгууллагыг төрөөс татварын бодлогоор дэмжинэ. Дээд боловсролын өдрийн ангийн суралцагчдын эрүүл мэндийн даатгалыг төрөөс хариуцна.
- Дээд боловсролыг санхүүжүүлэх, суралцагчдад төрөөс санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэх үйлчилгээг Сургалтын төрийн сан эрхлэн гүйцэтгэнэ. Тус сан нь тэтгэлэг, тэтгэмж, тусламж, сонгон шалгаруулсан хөтөлбөр төслийг холбогдох хуваарь, гэрээ, шийдвэрийн дагуу санхүүжүүлэх, хэрэгжилтэд хяналт тавих, зарцуулалт, үр дүнд үнэлгээ хийх, дүгнэлт гаргах, түүнд үндэслэн санхүүгийн болон зээлийн менежмент хийх (шалгуур боловсруулах, банкийг сонгох, нөхцлийг тохиролцох, эргэн төлүүлэх) чиг үүргийг хэрэгжүүлнэ. Төрөөс санхүүгийн дэмжлэг авсан суралцагчдын бүртгэл, мэдээллийн санг Сургалтын төрийн сан хөтөлнө.
- Дээд боловсролыг санхүүжүүлэх, суралцагчдад үзүүлэх санхүүгийн дэмжлэгийн төлөвлөлт, хуваарилалтыг Засгийн газраас тогтоосон журмын дагуу боловсролын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага хариуцна.
- Суралцагчдад төрөөс үзүүлэх үзүүлэх санхүүгийн дэмжлэгийг бэлэн бус тооцоогоор цахим бүртгэл-картын систем ашиглан зориулалтын дагуу зарцуулахаар зохицуулна. Мөн зарим хэсгийг тодорхой зориулалтаар ашиглах ваучер хэлбэрээр олгож болно.
Дээд боловсролын санхүүжилт, оюутны сургалтын тэтгэлэг, нийгмийн баталгааны тухай шинэ зохицуулалттай уялдуулан дараах хориглолт, хязгаарлалтыг тогтооно:
- Сургууль нь үйл ажиллагаа нь нээлттэй биш, хөрөнгө орлогын эх үүсвэр нь тодорхойгүй, архи, согтууруулах бодис, хүн ам, байгаль орчинд халтай үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхэлдэг байгууллагыг сурталчлах, дэмжих, тэдний хувьцааг худалдан авах, тэднээс тусламж, хандив авахыг хориглоно.
- Сургуулиуд улс төр, шашны байгууллагын тусламж, хандиваас татгалзаж, улс төрийн намыг хөрөнгө, үйл ажиллагаагаар дэмжихгүй байх үүрэгтэй.
- Төрөөс оюутан суралцагчдад үзүүлэх санхүүгийн дэмжлэг, түүнийг хөнгөлөх чөлөөлөх агуулгатай сонгуулийн амлалт өгөхийг хориглоно.
- Сургалтын төрийн сангаас олгосон зээлийг хөнгөлөх, чөлөөлөх шийдвэрийг зөвхөн хуулиар тогтооно.
Гурав. Хуулийн төсөл батлагдсанаар бий болох нийгэм, эдийн засгийн үрдагавар
Хууль батлагдсанаар дараах эерэг үр дагавар гарна:
- Дээд боловсролын үйлчилгээ сонголттой, хариуцлагатай, чанартай болох эдийн засгийн хөшүүрэг бий болно.
- Дээд боловсролын сургалтын байгууллагуудын санхүүжилтийн эх үүсвэр, бие даасан байдал баталгаажиж, үйл ажиллагаанд нь чанарын тогтвортой ахиц гаргах боломж бүрдэнэ. Дээд боловсролын сургалтын байгууллагад шууд болон суралцагчаар дамжуулсан төсвийн санхүүжилт, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлснээр чанарын төлөөх хариуцлага нэхэх шаардлага үндэслэлтэй болно.
- Суралцагчид суралцах үндсэн зорилгодоо төвлөрөх, сурлагадаа ахиц гаргах, мэргэжил боловсролыг чанартай эзэмших боломж нь баталгаажна. Сургалтын төлбөрөө төлөх, амьжиргаандаа шаардлагатай орлогыг нэмэгдүүлэхэд авах тусламж дэмжлэгийн хүртээмж, хэмжээ нэмэгдэнэ.
- Суралцагч сургууль, хичээл багшаа сонгох замаар сургалтын чанарт тавих хяналтыг үр нөлөөг болгох, ирээдүйд эрхлэх хөдөлмөр, үйл ажиллагаандаа нийцүүлэн сурах үйл явцаа зохицуулах, боловсролын нийцийг сайжруулахад нөлөөлөх боломж дээшилнэ.
- Дээд боловсролыг дэмжих, суралцагчдад шаардлагатай нийгмийн үйлчилгээг хөнгөлөлттэй хүргэхэд аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэдийн идэвх, санаачилга нэмэгдэнэ.Бэлэглэл, хандив (philanthropy)-ын соёл, хандлага бэхжиж, иргэд бие биедээ дэмжлэг үзүүлэх, харилцан туслах явдлыг урамшуулах уур амьсгал, нөхцөл бүрдэнэ.
- Дээд боловсролын суралцагчдын сурах боломж нөхцөл сайжирч, тэдэнд санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэх хөрөнгийн эх үүсвэр (эргэн төлөгдөх зээл) нэмэгдэнэ. Зээлийн хариуцлага (credit record)-ын тогтолцоог хэвшүүлэх, хариуцлага хүлээх, итгэл даах хандлагыг төлөвшүүлж, нийгмийн итгэлцэл, иргэншүүлэх үйл явцад ахиц гарна.
Хуулийг хэрэгжүүлэх шатанд санхүүжилт, хөрөнгө оруулалтын тухай шийдвэр гаргах үйл явцыг холбогдох талуудын оролцоо, хяналттай, чанарын үнэлгээг бодитой болгох замаар болзошгүй сөрөг үр дагавар, эрсдлээс сэргийлэх шаардлагатай. Энэ зохицуулалтыг бүрэн хэрэгжүүлээгүй тохиолдолд тэтгэлэг, тэтгэмж, тусламж нь сурлагын амжилт, чанарыг бус, хуурамч үнэлгээ, чанаргүй үйлчилгээг даамжруулах хэрэгсэл болох уршигтай. Татвар, бүртгэлийн байгууллагын үйл ажиллагааг жигдрүүлээгүй тохиолдолд татвараас зугтаах, худал мэдээлэх оролдлого нэмэгдэж болзошгүй. Хариуцлагын тогтолцоог бүрэн хэвшүүлж, ашиг сонирхлын зөрчлийг арилгах хяналтын механизм бүрдүүлэхгүй бол хариуцлага эзэнгүйдэх, хөрөнгө шамшигдах, итгэлцэл алдагдах эрсдэлтэй.
Хуулийг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах нэмэлт хөрөнгийг сургуулийн шууд санхүүжилт, хөтөлбөр, төслийн өрсөлдөөнт санхүүжилтэд улсын төсвөөс зарцуулах хэмжээг дээд боловсролын нийт орлогын 20%-д хүргэх, сургалтын төлбөрөөс сургуулиудын цуглуулах орлогын мөнгөн дүнг нэмэгдүүлэхгүй, харин санхүүгийн дэмжлэгийн хэмжээ, хамрах суралцагчдын тоог өсгөж, сургуулиудын өөрийн орлогын хувийн жинг ихэсгэхээр тусгасан заалтуудад нийцүүлэн тооцно. Үүнд боловсролын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагаас аттестатчилсан сургуульд зохих журмын дагуу элсэн суралцаж буй өдрийн ангийн суралцагчдад олгох үндэсний тэтгэлэгийг Хүний хөгжлийн сангийн хөрөнгөнөөс санхүүжүүлэх, Сургалтын төрийн сангаар дамжуулан олгож буй тэтгэлэг, тэтгэмжид зориулсан улсын төсвийн эх үүсвэрийн хэмжээг бууруулалгүй, аажмаар нэмэгдүүлэх, төрийн өмчийн сургуулиудад олгож буй тогтмол зардлын санхүүжилтийг үргэлжлүүлэх чиглэл баримтална. Энэ бүхний дүнд хуулийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай улсын төсвийн эх үүсвэрийг үе шаттайгаар бүрдүүлэх боломжтой.
Цаашид сургуулиудын сургалтын чанарын өрсөлдөөн, суралцагчдын сонголт сайжирч, сургуулийн өөрийн орлогын хэмжээ нэмэгдэхийн хэрээр сургалтын төлбөрөөс хараат байдал багасч, нэг суралцагчид зарцуулах зардлын хэмжээ өсөх болно.
Дөрөв. Хуулийн төсөл батлагдахтай холбогдон нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хуулийн талаар
Хуулийн төсөлтэй уялдан дараах хуулиудад холбогдох нэмэлт, өөрчлөлт оруулах шаардлагатай. Үүнд:
Иргэний хуульд: Нийтийн өмчид суурилсан, бие даасан автономи эрх бүхий хуулийн этгээдийн эрх зүйн байдлыг тодотгосон нэмэлт, өөрчлөлтийг оруулах;
Хөдөлмөрийн тухай хуульд: дадлагажигчийн ажлын байр ажиллуулах;
Боловсролын тухай болон Дээд боловсролын тухай хуульд: Дээд боловсролын сургалтын байгууллагын санхүүжилтийн шинэ эх үүсвэр (Endowment, Investment), хувьцаанаас ашиг орлого олох боломжийг хуульчлах, санхүүгийн бие даасан байдлыг өргөтгөх, санхүүгийн дэмжлэг, тусламж, хөдөлмөр эрхлэлтийн асуудал хариуцсан нэгж байгуулах;
Төрийн албаны тухай хуульд: Төрийн албан хаагчийн хүүхдийн сургалтын төлбөрт үзүүлж буй тусламжийн агуулга, хэлбэрийг өөрчлөх, чингэхдээ хууль батлагдах үед төрөөс дэмжлэг авч байсан суралцагчдын санхүүжилтийг сургуулиа төгстөл нь үргэлжлүүлэх;
Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хуульд: Оюутанд зориулсан үйлчилгээ, боловсролд зориулсан хандив, хөрөнгө оруулалтыг татвараас чөлөөлөх, хөнгөлөлт үзүүлэх, аж ахуйн нэгжээс сургуулиудад орлого олох эх үүсвэр болгон хүүгүйгээр шилжүүлсэн хөрөнгө (endowment)-ийг сургуулийн ашиглаж байх хугацаанд татвараас чөлөөлөх;
Төсвийн тухай хуульд: Оюутанд шаардлагатай үйлчилгээний зардлын эх үүсвэрийг төсөвт болон төрийн өмчит байгууллагын төсөвт тусгах;
Төрийн болон орон нутгийн өмчийн тухай хуульд: нийтийн өмчит сургуулийн эрх зүйн байдлыг нэмж тусгах;
Аж ахуйн нэгжийн тухай хуульд: Оюутанд зориулсан үйлчилгээнд хөнгөлөлт үзүүлснийг татвараас чөлөөлөх орлогод тооцох; Интерншип, оюутны дадлагын зохицуулалт; Аж ахуйн нэгжээс сургуулиудад орлого олох эх үүсвэр болгон хүүгүйгээр шилжүүлсэн хөрөнгө (endowment)-ийг сургуулийн ашиглаж байх хугацаанд татвараас чөлөөлөх;
Компаний тухай хуульд: дадлагажигчийн ажлын байр ажиллуулах;
Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих тухай хуульд: Цагийн ажлын байрыг бий болгох, түүний тодорхой хувьд оюутан ажиллуулах шаардлага;
Эрүүл мэндийн даатгалын тухай хуульд: Оюутны эрүүл мэндийн даатгалыг суралцах хугацаанд нь төрөөс хариуцах;
Сонгуулийн тухай хуульд: зээл тусламжийн хэмжээ, түүний хөнгөлөлт, чөлөөлөлттэй холбогдсон амлалтыг хориглох.
"Дээд боловсролын санхүүжилт, суралцагчдын цалин, тэтгэлэг, тэтгэмж, нийгмийн баталгааны тухай" хуулийн үзэл баримтлал
