Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн санаачилсан “Дээд боловсролын санхүүжилт, суралцагчдын цалин тэтгэлэг, тэтгэмж, нийгмийн баталгааны тухай“ хуулийн төслийг Улсын  Их Хурлын гишүүд, Засгийн

газрын гишүүдэд  танилцуулах уулзалтын тэмдэглэл

 

/2010.12.01-ны өдрийн 15 цагт эхлэв/

Р.Болд / Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зөвлөх/

Юуны өмнө Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн урилгыг авч “Иргэний танхим”-д хүрэлцэн ирсэн та бүхэнд гүн талархал илэрхийлье. Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж бүрэн эрхийнхээ хугацаанд хэрэгжүүлэх бодлого, үйл ажиллагааны хөтөлбөрт заасны дагуу “Дээд боловсролын санхүүжилт, суралцагчдын цалин тэтгэлэг, тэтгэмж, нийгмийн баталгааны тухай” хуулийн төслийг санаачлан боловсруулж Монгол Улсын Их Хуралд өргөн барьсан. Өнөөдрийн уулзалтаар бид та бүхэнд уг хуулийн төслийн талаар тодорхой танилцуулж тодруулга асуултад хариулах зорилготой байна. Мөн та бүхний санал зөвлөгөөг хүлээн авна. Хуулийн төслийн ерөнхий танилцуулгыг хуулийн төсөл боловсруулах ажлын хэсгийн нарийн бичгийн дарга, Ерөнхийлөгчийн орон тооны бус зөвлөх Р.Бат-Эрдэнэ танилцуулна. 

Р.Бат-Эрдэнэ /Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн орон тооны бус зөвлөх/

Та бүхний энэ өдрийн амгаланг айлтгая. Ерөнхийлөгчийн зарлигаар байгуулсан ажлын хэсгээс боловсруулсан хуулийн төслийн үзэл баримтлалыг та бүхэнд товч танилцуулъя. Үүнийг бид боловсруулахдаа Улсын Их Хуралд хууль, хуулийн төсөл өргөн барих тухай журамд нийцүүлж иймэрхүү бүтэцтэй хийсэн. Хууль, хуулийн төслийг боловсруулах болсон үндэслэл, энэ хуулиар хүрэхийг зорьж байгаа зорилго, хуулийн хамрах хүрээ, хуулийн хүрээнд зохицуулах үндсэн асуудлууд энэ хуулийг хэрэгжүүлснээр гарах ерөнхий эерэг болоод сөрөг үр дагаврууд гэсэн иймэрхүү бүтэцтэйгээр бэлдсэн.

Хуулийн үндэслэлийн хувьд бид өнгөрсөн хугацаанд дээд боловсролыг төлбөртэй болгосноос хойш бидний хуримтлуулсан туршлага сургамжийн талаар нилээн дүгнэлт хийсэн. Мөн одоогийн дээд боловсролын төлөв байдал, үүний цаашдын хөгжлийн хандлагын талаар дүгнэлт хийх оролдсон. Мөн үүнтэй холбогдох чиглэлээр олон улсын хэмжээнд бий болсон туршлага хандлагыг тооцож үзэхийг хичээсэн. Дээд боловсролын өртөг түүнийг хуваалцах схемийн талаар ерөнхий чиг хандлагыг тодорхойлохыг зорьсон. Энэ бүхнийг тус бүрд нь товчхон хэлье.

1993 онд дээд боловсролыг төлбөртэй болгох талаар Засгийн газраас гаргасан шийдвэр нь суралцагчийн сонголтоор дамжуулж дээд боловсролын чанарын хяналтын механизм болгох үндсэн зорилготой эхэлсэн. Гэвч явцын дунд энэ нь тодорхой нийгмийн бүлэг хэсгийг дэмжих санхүүжилтийн механизм болж эхний зорилтоосоо нилээн хазайсан маягтай болсон. Ялангуяа суралцаж байгаа хүн өөрөө сонголтоо хийх боломжийг огт бүрдүүлээгүй. Суралцагчийн нэрээр сургуулийг санхүүжүүлэх механизм хэвээрээ үлдсэн. Үүнд суралцаж байгаа хүнийг дэмжихдээ хамгийн орлого багатай хэсгийг биш арай өөр бүлгийг бас дэмжих ийм хэлбэртэй болж хувирсан. Энэ бүхэн дээд боловсролын хүрээнд болоод байгаа олон асуудлуудыг бий болгосон үр дагавартай болсон юм.

 Ер нь дээд боловсролын хүрээний санхүүжилтийн асуудлаар манай өөрийн эрдэмтэд ч гэсэн тодорхой судалгаанууд хийсэн. Тухайлбал АНУ-ын Пинсэлвений их сургуульд Сүхбаатар докторын дисертацад санхүүгийн дэмжлэг нь оюутнуудын сурлагын амжилт хөтөлбөрөө дүүргэхэд нь нөлөөлж байгаа нөлөөллийн талаар судалсан байдаг. Саяхан энэ онд Колумбийн их сургуульд боловсролын эдийн засгийн чиглэлээр дисертац хамгаалсан Отгонтөгс одоо Монгол Улсын Их Сургуульд багшилж байгаа. боловсролын эдийн засгийн өгөөжийн талаар судалгаа хийсэн. Үүн дотор ч гэсэн бидний санаа зовон ярьж байгаа олон асуудлуудын зарим хариу гарсан байдаг. Энд та бүхэнд өнөөдөр дээд боловсролын хэмжээнд суралцагчдын сургалтын төлбөр, дээд боловсролыг санхүүжүүлэхэд ямархуу байр эзэлж байгааг сүүлийн 4 жилийн байдлаар товчхон харуулж байна.

Сүүлийн жилүүдэд төрөөс санхүүгийн дэмжлэг их бага хэмжээгээр авдаг оюутны хувь хэмжээ тооны ч хувьд нийт оюутанд эзэлдэг хэмжээний ч хувьд багассаар ирснийг та бүхэн харж байгаа байх. Гэхдээ үүний маань ихэнх хэсэг нь төрийн албаны тухай хуулиар төрийн албан хаагчийн гэр бүлийн нэг хүүхдэд өгдөг энэ тэтгэлэг эзэлж байгааг харж байгаа байх. Тэгэхээр энэ нь орлого багатай хэсгийг дэмжиж байгаа гэж хэлэхэд нилээн төвөгтэй. Үүнээс гадна хувийнхаа зардлаар сурч байгаа хүн бол нийт суралцаж байгаа оюутны 80 %-иас дээш болсон. Сая 9-н сард авсан статистикаар дээд боловсролд сурч байгаа оюутнуудын тоо 170 мянгад хүрч байна. үүнээс 125215 нь хувийнхаа зардлаар төлбөрөө төлөөд явж байна. 2009 оны санхүүгийн жилийн гүйцэтгэлээр дээд боловсролын санхүүжилтийн ерөнхий тоо, за энд манайд үйл ажиллагаа явуулж байсан дээд боловсролын байгууллагуудын нийт орлого нь 123 тэрбум болсон. Үүнээс 11,1 тэрбум төгрөг нь улсын төсвөөс дээд боловсролын байгууллагад шууд олгосон санхүүжилт энэ нь төрийн өмчийн их дээд сургуулиудын тогтмол зардал. Мөн манай хүчний байгууллагын сургуулиуд байдаг. Батлан хамгаалахын их сургууль, Хилийн цэргийн дээд сургууль, Цагдаагийн академийн бүрэн хэмжээний төсөв ороод нийтдээ 11,1 тэрбум төгрөг байгаа. Дээр нь сургалтын төрийн сангаар дамжуулж зээл буцалтгүй тусламжийн хэлбэрээр 18,16 тэрбум төгрөг олгосон. Ингээд энэ бол нийлээд 30-аад тэрбум төгрөг, дээд боловсролын нийт орлогын 30 орчим хувийг эзэлж байгаа гэдгийг харж байна. Энийг нэг оюутанд ноогдох байдлаар нь харах юм бол төрийн өмчийн сургуульд нэг оюутан нэг жил суралцахад дунджаар 733 мянган төгрөгийн зардал гаргаж байгаа бол, төрийн бус өмчийн сургууль 462 мянган төгрөг, улсын хэмжээнд нийтдээ жилд 640 мянган төгрөгөөр нэг хүнийг нэг жил сургасан гэсэн тооцоо байгаа. Гэхдээ энэ нийт төлбөрийн, энэ санхүүжилтийн үндсэн эх үүсвэр нь гэвэл сургалтын төлбөр 81%-ийг эзэлж байгаа. Өөрөөр хэлбэл дээд боловсролын байгууллага зөвхөн сургалтын төлбөрөөс санхүүжиж үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Энэ байдал бол сүүлийн жилүүдэд байнга ийм байдалтай байгаа. Төрөөс өгдөг  9% нь шууд санхүүжилт, сургалтын төлбөр дотроо 19% нь, нийтдээ 10 гаруй хувь байгаа байх. Энэ 30-аад тэрбум төгрөг бол 123 тэрбум төгрөгийн 20 орчим хувь болж байна.

 Сургалтын төлбөрөөс гадна зарим сургуулиуд дээр бид нарын хийсэн судалгаагаар ер нь хүн суралцахдаа ямар хэмжээний зардал гаргаж байна гэхээр 4н сургууль дээр харж болно. Нэг жилд суралцаж байгаа оюутан сургалтын төлбөрөөс гадна бусад зардлуудаа оролцуулаад жилд дунджаар 2сая төгрөг гаргах хэрэгтэй болж байгаа юм. Энэ төлбөрийн байдал маань өрх гэрт нь оюутанд өөрт нь тодорхой хэмжээний дарамт учруулж байгаа гэдгийг бусад судалгаанууд давхар харуулж байна. Нийт суралцах хугацаандаа 4н жилийн бакалаврын хөтөлбөр дүүргэхэд ямар зардал гарах вэ гэдгийг сургууль, сургуулиар нь харуулсан байна.Гэхдээ үүнийг бодож гаргасан байна  хоорондоо жоохон зөрүүтэй байгаа.  МУИС дээр сүүлийн 4н жилийнх нь дүнг нэмж гаргасан байгаа тийм учраас арай бага харагдаж байгаа байх. ШУТИС-д бол хамгийн сүүлийн оны дүнг суралцах хугацаагаар үржүүлээд гаргасан учраас арай өндөр харагдаж байна. Гэхдээ нийтдээ ийм хэмжээний санхүүгийн эх үүсвэр, оюутныг суралцахад шаардлагатай болгож байна гэсэн ерөнхий баримжаа юм. Энэ нь өрх гэрт ямар хэмжээний санхүүжилтийн хувь хэмжээ эзлэх вэ гэдэг нь саяхан улсын төсөв баталсан та бүхэнд ойлгомжтой байх гэж бодож байна.

Тэгвэл үүнийг бусад оронтой харьцуулахад манай хүмүүс хэр зэрэг мөнгө зарж дээд боловсрол эзэмшдэг юм бэ гэдгийг ЮНЕСКО-ийн 2007 онд дэлхийн янз бүрийн хөгжилтэй 19-н орныг авч түүвэр судалгаа хийсэн дүн байгаа. Үүний зарим нэг орныг нь тусад нь тавьсан байна. Дундаж нь бол нэг жилд дээд боловсрол эзэмшүүлэхэд энэ 19н орны хүрээнд 3877$ зарцуулж байгаа. Бид нарын хөгжлийн хувьд цаашид нилээн баримжаа болох болов уу. Ялангуяа дээд боловсролын чанарын хувьд олон улсын эдийн засгийн хамтын ажиллагаа хөгжлийн байгууллагын гишүүн орны дундаж 11,1 мянган доллар байгаа. Тэгэхэд түрүүн та нар харсан манай оюутнууд жилд дунджаар бүх зардлаа оруулах юм бол 2 сая төгрөг. Өнөөдөр хамгийн сүүлд тогтоосон байдлаар дунджаар сая төгрөгийг төлбөрт зарах хэрэгтэй болж байна. Энэ нь  хүмүүсийн зарж байгаа мөнгөтэй харьцуулбал нилээн зөрүүтэй. Энэ нь өөрөө дээд боловсролын байгууллагын үндсэндээ гол эх үүсвэр гэдгийг бодолцох юм бол манай дээд боловсролын байгууллагыг ямархуу хөрөнгөөр олон улсын хэмжээнд боловсролын үйлчилгээ үзүүлдэг байгууллагуудтай өрсөлдөх болж байна вэ гэдэг баримжаа та бүхэнд харагдах байх.

 Жишээ болгож харьцангуй хамгийн их зардал гаргадаг АНУ-ын их сургуулиудад сурч байгаа оюутан хүн нэг жилд ямар эх үүсвэрээс өөрийнхөө амьжиргааны болоод сургалтын зардлуудыг төлдөг юм бэ гэдэг хувь хэмжээ нь энд байна. Sallie Mae судалгаагаар, АНУ-аас оюутанд Засгийн газрын зээл олгодог байгууллагын 2009 онд гаргасан илтгэлээс авсан тоо. Ингэхэд жилд гэр бүлийн орлогын хэмжээнээс хамаараад харилцан адилгүй зардал гарч байгаа. Гэхдээ жилд дунджаар 18 мянга орчим доллар зардаг гэсэн тооцоо тэнд байсан. Түүний 36% нь эцэг эхийнх нь хуримтлалаас төлөгддөг. Оюутны зээл 14% нь, оюутанд янз бүрийн хэлбэрээр олгодог тэтгэлэг, стпентүүд 25 % нь, эцэг эх нь зээл авч хүүхдийнхээ төлбөрийг өгөх юм бол 9%, оюутан өөрөө хуримтлалаасаа 10%, төрөл садан найз нөхөд нь 6% гэсэн олон эх үүсвэрээс энэ хүн мөнгө цуглуулж байж суралцах хугацаандаа хөтөлбөрөө дүүргэх боломж бүрдэж байгаа юм. Манайд бол энэ хувь хэмжээ нилээд өөр байгаа. Энэ түрүүчийн байгууллагын гаргасан тайлан, орлогын хэмжээнээс хамаараад 3 интервалтай, 35000 доллараас бага орлоготой өрхүүдийн хувьд 35-100 мянган долларын орлоготой гэр бүл 100000 мянгаас дээш орлоготой гэр бүлийн хүүхдүүдийн коллежийнхоо зардлыг ямар эх үүсвэрээс санхүүжүүлсэн бэ гэдэг ийм баримжаа. Энэ диаграммыг үзүүлэхдээ бид оюутан өөрөө суралцаж байх хугацаандаа ийм олон эх үүсвэрээс янз бүрийн их бага хэмжээгээр цуглуулж өөрийнхөө сургалтын төлбөр болоод амьжиргааныхаа тэтгэх эх үүсвэрийг бүрдүүлж байгаа нь нийгэмтэй харьцах бусад хүмүүстэй ялангуяа зээлийн механизмаар дамжуулж харилцан үүрэг хүлээх итгэлцэл бий болоход суралцах ийм нийгэмшлийн тодорхой элементүүд явж байгаа гэдгийг та бүхэн анхааралдаа аваасай гэж зориуд хэлж байна.

 Оюутны тооны хувьд бол сүүлийн жилүүдэд ихээхэн өссөнийг та бүхэн харлаа 170 мянгад хүрээд байна. Яг хамран сургалтын цэвэр жингээрээ бол бид нар олон улсын хэмжээнд нилээд өндөр хамааралтай орны тоонд  орно. Дээд боловсролын санхүүжилт, сургалтын төлбөр нь 80-аас дээш хувийг эзэлж байгаа нь үндсэндээ дээд боловсролын байгууллагын суралцаж байгаа хүнээсээ ихээхэн хараат тэр хүмүүсийн төлбөрийн чадвараас хараат эмзэг байдалд оруулна. Оюутны нэг жил зарцуулах зардал нь нийт гаргаж байгаа зардлын 80-аас дээш хувийг оюутан өөрөө гаргаж байгаа. Төрийн сангаар дамжуулан өгч байгаа зээл буцалтгүй тусламжийг нийт оюутнуудад хуваагаад  дундалж үзвэл нэг оюутан дунджаар 20-иод хувийг нь төрөөс ямар нэгэн дэмжлэг үзүүлж байна. 80-аас дээш хувь нь оюутан өөрөө болоод эцэг эхийнхээ хуримтлалаас төлж байна гэсэн ийм ерөнхий дүр зураг гарна. Энэ схемийг та бүхэнд үзүүлье гэж бодож байна. Азийн хөгжлийн банкнаас 2008 онд гишүүн орнуудынхаа хооронд хийсэн судалгаанаас гарсан схем байгаа. Бид олон тохиолдолд гурвалжинг их ярьдаг. Улс орны хэмжээнд ажиллах хүчний хүний нөөцийн болон янз бүрийн бүрэлдэхүүн хэсгүүд хоорондоо ийм харьцаатай байх ёстой. Мэргэжлийн ажилчид бол суурь мэдлэг өргөн байх ёстой, дээд боловсролтой юмуу инженер техникийн ажилтнууд бол ийм байх ёстой гэдэг. Гэвч азийн хөгжлийн банкны энэ илтгэлд дурьдсанаар энэ бол хөгжлийн үе шатнаас хамаарч ялгаатай болно. Магадгүй тогтонги эдийн засаг урсгалаараа явж байгаа эсвэл байгалийн болоод бусад нөөц баялагт тулгуурлаж суурилж байгаа өсөлтийн хувьд наад талын гурвалжин зөв юм.

Цаашдаа хөрөнгө оруулалтад суурилсан ялангуяа энэ нөөцөд суурилсан мэдлэгийн эдийн засгийн хувьд дараагийн хэлбэр лүүгээ шилжинэ. Хүмүүсийн эзэмшсэн мэдлэг өөрөө үйлдвэрлэлийн хэрэгсэл болж байгаа гэсэн ерөнхий санаа гэж ойлгож байна. Ийм болохоор зөвхөн гурвалжин байна гэсэн ийм хандлага бол ялангуяа цөөн хүн амтай бидний хувьд хэр зэрэг зөв бэ гэдгийг бодох хэрэгтэй юм шиг байгаа юм. Шилжилтийн эдийн засгийн хувьд энэ дөрвөн шатны хаа ч байж болохоор арай онцлог байгаа. Олон улсын хандлагын хувьд ерөнхийдөө сүүлийн жилүүдэд дээд боловсрол олгох үйл явц маань ихээхэн өртөг зардалтай болж байна. Энэ өртөг зардлыг урьд өмнө нь бүрдүүлж байсан эх үүсвэрүүд хүрэлцэхгүй болж эхэлж байгаа ийм учраас үүнийг олон эх үүсвэртэй болгоно гэсэн ийм ерөнхий хандлага бүх оронд хөгжлийн түвшингээс нь хамаарахгүйгээр нэгэн ижил тавигдаж байна.

Гэхдээ Европын холбооны зөвлөх байгууллага Риугэл гэдэг тинк танк байдаг юм байна. Энэ байгууллагын жил болгон гаргадаг нэг илтгэл дээр дээд боловсрол их сургууль, ялангуяа судалгааны их сургуулийн түвшинд хийсэн судалгаагаар Европын холбооны их сургуулиуд АНУ-ын сургуулиудаас хамаагүй хоцорч яваа энэ хоцрогдлын гол шалтгаан нь нэг хүнийг сургахад гаргаж байгаа зардлын хувь хэмжээ хоорондоо ихээхэн зөрөөтэй, дээр нь Европын сургуулиудын бие даасан байдал ялангуяа санхүүгийн эрх мэдэл АНУ-ын сургуулиудаас ихээхэн ялгаатай хязгаарлагдмал байгаа нь энэ ялгааг үүсгэж байгаа гол хүчин зүйл гэж дүгнэсэн байсан.

Энэ бүхэн бол өнөөдөр дээд боловсролд шинчлэлт хийж байгаа орнуудын хувьд бас нэг чиг шугам болж байгаа юм. Ингээд бид хуулийн төслийг боловсруулахдаа үндсэндээ энд дээд боловсролын үр шимийг хэн хүртдэг юм бэ тэр хүмүүс энэ дээд боловсролыг санхүүжүүлэхэд оролцох ёстой биш үү гэсэн ийм байр сууриас хандах гэж хичээсэн. Ер нь дээд боловсролыг эзэмшиж байгаа нь сурч байгаа хүний хувьд дангаараа авч байгаа ашиг бишээ. Дээд боловсрол өөрөө нийгэм эдийн засгийн өргөн хүрээтэй, нөлөөтэй ийм үзэгдэл юм. Ийм учраас энийг public  гэсэн утгаар төрөөс ялангуяа тодорхой хэмжээгээр хариуцах ёстой байр суурь нийтлэг тогтоод байна.

 Johnson гэдэг хүний 2004 онд олон улсын хэмжээнд дээд боловсролын санхүүжилтийн талаар харьцуулсан судалгааны гол дүгнэлт байгаа.  Дээр нь ажил олгогчдын хувьд ялангуяа манайд шинээр компани байгуулж байгаа хүмүүс энэ компаний ашиг орлогыг бүрдүүлэх гол хүчин зүйл нь мэргэшсэн хүний нөөц байх учраас үүнийг ашиглахад тодорхой хэмжээний хувь нэмрээ оруулж зардлаасаа хуваалцах ёстой гэдэг. Энэ гурван бүлэг бол ямар ч байсан дээд боловсролын санхүүжилтэд тодорхой хэмжээгээр хариуцлага хүлээж оролцох ёстой гэдэг ийм байр суурь орсон юм. 2009 оны дээд боловсролын санхүүжилтийн түрүүн хэлсэн схем байна.

 Бид нар үндсэндээ сургалтын төлбөрөөс санхүүжсэн үүнээс бүрэн хамааралтай дээд боловсролын систем байна гэж хэлэхэд бараг хэлэсдэхгүй. Энэ байдал бусад оронд ямар байна вэ гэдэг 2,3н сургуулийн жишээн дээр харъя. Олон улсын хэмжээнд Харвардын Их сургуулийг хамгийн топ сургууль гэж хүлээн зөвшөөрөх байх энэ сургуулийн наад талд 2009 оны орлогын бүрэлдэхүүн хэсэг байна. Цаад талд нь зардлын бүрэлдэхүүн хэсэг байна. Энэ орлого дотор оюутны төлбөрөөс, оюутанд өгсөн санхүүгийн дэмжлэгийг хасаад бусад орлого нь бол Харвардын Их сургуулийн 18% л байгаа, манайд бол 80-аас дээш хувь байгаа. Тухайн сургуулиуд дээр авч үзэх юм бол бараг 90, 100% хүрнэ. Хамгийн том орлого бол Индамэнд байна. АНУ-ын Харвард өөрөө хувийн сургууль хэрнээ 15-аас багагүй хувь нь засгийн газрын грант контракт эзэлж байгаа гэх мэтчилэн. Зарцуулах төрлийн хувьд хамгийн том хэсэг нь та бүхэн харж байна сургалттай шууд холбоотой зардал нь 27% нь ийм маягтай байна.

 Өөр нэг сургууль нь Пинселваний Их сургууль. Энэ бол манай сургуулиудын ирээдүйн хөгжлийн нилээн норматив болж магадгүй төстэй байх гэсэн агуулгаар авсан. Гэхдээ тэргүүлэх сургуулиудын нэг. Энэ сургуулийн орлогын гол үндсэн эх үүсвэр нь өөрийн эмнэлэг байгаа зардлын хувьд тэрийгээ үндсэндээ буцаагаад зарж байгаа. Гэхдээ бид үлдэж байгаа хэсэг дээр нь харах ёстой юм шиг байгаа юм. Тэгэх юм бол сургалтын үндсэн хэлбэрийн цэвэр орлого нь 13%-ийг нь бүрдүүлж байна. Хэрвээ наад талын хэсгийг нь хасах юм бол ойролцоогоор 25, 26% болно. Цаана бол зардлын хэсэг нь харагдаж байна. Тэгээд зардлын харьцаагаар үзэх юм бол орлогод эзэлж байгаа хувь зардалд эзэлж байгаа хоёр сургалтад эзэлж байгаа хувиас, зардалдаа илүү хувь зарсан гэж харагдана. Тоо хэмжээний хувьд ч тийм байгаа. Тэрийг сургалтын төлбөрөөс бусад эх үүсвэрээс санхүүжүүлж байгаа. Эндээс харах юм бол манай сургуулиудын хувьд сургууль гэдэг, Их сургууль гэдэг орчин бий болж байх шаардлагатай болж, бусад үйл ажиллагаанууд нь зардлын эх үүсвэр нь байхгүй тэр утгаараа тэр бүтэц нь ажиллахгүй манай сургуулиуд үндсэндээ нилээн өрөөсгөл доголдсон дутуу сургуулиуд байгаа гэж дүгнэхэд бараг хэлэсдэхгүй.

Энэ бол Комперхайсерийн Их сургууль, энэ дотор сургуулийн эмнэлэг нь бол их нэр хүндтэй том сургууль байгаа. Ер нь АНУ-ын томоохон их сургуулиуд бүгд өөрийн эмнэлэгтэй тэр нь орлогын том эх үүсвэр. Энэ Кэмбиржийн их сургууль байна. Энэ бүх материал бол сургуулиудын жил жилийн санхүүгийн тайлан дээр байгаа. Кэмбиржийн их сургуулийн орлого ойролцоогоор 1,5н тэрбум фунт стрелинг байсан. Хувилаад үзэх юм бол энэ дотор сургалтын төлбөр, боловсролын үйлчилгээтэй холбоотой гэрээ контраактууд нийлээд эдний орлогын 8% -ийг л бүрдүүлж байгаа. Хамгийн гол орлогууд бол судалгааны чиглэлийн орлого байна.

Тэрнээс гадна өнөөдөр бид нар Кэмбиржийн шалгалтын системд суурилсан стандартыг дунд боловсролын хүрээнд нилээн сонирхож байгаа.  Тэр бол өөрөө орлогын эх үүсвэр болдог сургууль, Кэмбиржийн хэвлэлийн үйлдвэр томоохон орлогын эх үүсвэр болохыг харж байгаа байх. Зардлын хувьд ийм маягтай байна. Энэ бүхэн бидэнд юуг хэлээд байна гэхээр, ерөөсөө дээд боловсролыг санхүүжүүлэхэд суралцаж байгаа хүн дангаараа тэрийг нуруун дээрээ үүрч явдаг тийм харьцаа, зохицуулалт хэр зэрэг түгээмэл юм бэ гэдгийг бодож үзэх хэрэгтэй гэж харсан. Түрүүний ЮНЕСКО-гийн судалгааны дүн энэ дээд талын хүрэн нь хувийн санхүүжилт доод талд байгаа хэсэг нь төрийн оролцоо байгаа. Судалгааны хамгийн бага санхүүжилттэй нь Чили улс байсан бөгөөд ойролцоогоор 15 орчим хувийг нь даадаг бөгөөд суралцагч өөрөө 85 хувийг нь даадаг. Энэ орнуудын дундаж бол дээд боловсрол эзэмших зардлын 80 орчмыг нь төр дааж үлдсэн 20 орчим хувийг хувь хүн өөрөө даадаг. Олон улсын эдийн засгийн хамтын ажиллагааны нийгэмлэгийн байгууллагын хувьд хөгжлийн тэргүүлэгч орнуудын хувьд энэ харьцаа энэ хэмжээ өндөр байгаа. Зах зээлийн гол орнууд тэр нийгэмлэг дотор багтаж байгаа юм. Зах зээлийн тэргүүлэгч орнуудын хувьд төрийн харьцаа ийм өндөр байдаг байна. Гэтэл бид нар энэ ачааг хувь хүн өөрөө даах ёстой гэсэн хандлагаар хандаж байна. Европын 25 орны дунджаар 8700 Евро зарж байна. 2009 оны илтгэл юм.  7300 буюу 84 хувийг нь төр санхүүжүүлж байсан байна. Европт төр маш сайн оролцдог. АНУ-ын хувьд энэ харьцаа арай өөр бөгөөд гэхдээ л энэ харьцаа мэдэгдэхүйц өндөр байгааг та бүхэн харж байгаа байх.

 Гол санаа бол дээд боловсролын хүрээнд зөвхөн сургалтын төлбөрийг дангаар нь авч үзэж дээд боловсролын асуудлыг шийдэх боломжгүй юм. Санхүүжилтийн бүтэн зургаар нь авч үзэх ёстой бөгөөд энэ том зураг дотор дээд боловсролын үйлчилгээ үзүүлж байгаа сургууль олон газраас санхүүжилт авах ёстой. Сургалтын төлбөр бол зөвхөн нэг хэсэг нь юм. Энэ төлбөрийг нэмэгдүүлээд бүх асуудлыг шийднэ гэж байхгүй. Тиймээс энэ асуудлыг дээд боловсролын санхүүжилтийн мехианизмыг бүтнээр нь холбож авч үзэж эрхзүйн зохицуулалтыг гаргах шаардлагатай юм гэсэн үзлээр энэ хуулийн төсөл хийгдсэн байгаа.

Оюутнуудын хувьд энэ цалин тэтгэмжийг авснаараа олон эх үүсвэрээс сургалтын төлбөрөө авснаараа зөвхөн суралцахдаа анхаарлаа хандуулах боломж олгож байна гэсэн үг юм. АНУ-ын их сургуулийн санхүүжилтийн эх үүсвэр бүрдүүлдэг гол арга нь Эндавмент юм. Ялангуяа Харвардын их сургууль 26 тэрбум ам. долларын эндаменттай байдаг.   Энийг энэ сургуульд хувийн хэвшлийн байгууллага буяны байгууллагаас ямар нэгэн хүүгүйгээр шилжүүлж өгсөн хөрөнгө юм. Энэ хөрөнгийг Харвардын их сургууль өөрийн тусгай нэгжээр дамжуулан хөрөнгө оруулалт болгож тэндээс бий олсон ашгаар үндсэн үйл ажиллагааг дэмжих орлого олгодог. Энэ хугацаанд нөгөө өгсөн байгууллага нь ашиглахгүй байгаа учир татвараас бүрэн чөлөөлөгдөнө. Тодорхой хугацааны дараа сургууль өөрөө энэ хөрөнгийг буцаан өгсөн ч болно эсвэл бүрэн мөсөн аваад үлдэж ч болно. Ийм хэлбэрийн санхүүжилт манайд алтернатив хувилбараар аваад хэрэглэж болно гэсэн утгаар би тогтож ярилаа.

 Энэ хуулиар сурах гэж байгаа хүмүүсээ дэмжье ээ гэж байгаа, энэ хүмүүс дээр нилээн өрийн дарамт байна. Энийг хуваалцахад төрөөс оролцъё. Ингэхдээ зөвхөн мөнгөн хэлбэрээс гадна мөнгөн бус хэлбэрээр дэмжихээ цогц болгож өгье. Нөгөө талд нь сургууль өөрөө сургалтын төлбөрөөс бусад эх үүсвэрээс санхүүжих эх үүсвэрийг баталгаатай болгож өгье. Гэхдээ энд төр оролцох боловч сайн боловсрол чанартай үйлчилгээн дээр тулгуурласан зарчмыг баримталж ажиллая гэсэн ерөнхий санаа явж байгаа юм. Энэ хуулийн зохицуулах гэж оролдсон зүйл энэ хүснэгтэн дээр байгаа. Суралцах гэж байгаа хүмүүст нилээн олон төрлийн дэмжлэгийн механизмийг бий болгоно оо гэсэн байгаа. Гэхдээ суралцах гэж байгаа хүмүүсийн нийтлэг эрэлт хэрэгцээ онцлогийг харгалзсан ялгавартай тэтгэлгийн шинжтэй байх юм. Тодорхой шаардлага хангасан нийт оюутнуудад тэтгэлэг цалин олгоё гэсэн санаа байгаа. Гэхдээ энэ тэтгэлгийн хэмжээ нь Засгийн газраас баталсан хүний хөгжлийн сангаас олгож байгаа хэмжээтэй адилхан байгаа юм. Сургалтын төлбөрийн хувьд энэ бол хүрэхгүй тал хувьтай нь тэнцэж байгаа юм.

Түүнээс гадна гадаадад суралцаж байгаа  хүмүүс, өрөө төлбөрөө даагаад төгсөж ирээд үр бүтээлтэй ажиллаж байгаа хүмүүст тодорхой хэмжээний урамшуулал өгч байя гэсэн санаа юм. Төрийн өмчийн сургуулийн тогтмол зардалд 3.5-4 тэрбум төгрөг зарцуулж байгаа. Энэ нь халаалт, тог цахилгаан, ус гэх мэт урсгал зардал юм. Энэн дээр нэмээд тодорхой хэмжээний эх үүсвэр бүрдүүлж түүгээрээ өмчийн хэлбэр харгалзахгүй бүх сургуулиас хамгийн сайн тодорхой хөтөлбөрийг Засгийн газрын хөгжлийн зорилгод нийцүүлэн санхүүжүүлж байх ийм урамшууллын механизм бүрдүүлье гэсэн санал явж байгаа.Сургуулийн өөрийн үйл ажиллагааны орлого гэж багахан орлого байгаа. Энэ нь төрийн өмчийн сургуулийн судалгааны орлого байгаа. Энэ нь 10 орчим хувь байгаа. Сургалтын төлбөр нь 80 орчим хувь байгаа. Улсын төсвөөс өгч байгаа нь 9 хувь байгаа. Энэ хуулийг баталбал сургалтын төлбөрөөс санхүүжих нь 65 хувиас хэтрүүлэхгүй байхаар болгоё. Улсын төсвөөс санхүүжих хувь хэмжээ 20-25 хувь, сургуулийн өөрийн олох хөрөнгийг 15 хувиас багагүйгээр их болгъё. Ингэснээр сургуулийн тогтвортой хөгжих санхүүгийн боломж бие даасан байдлыг бэхжүүлэх гол санаа суусан байгаа. Бусад хууль дээр ч оруулах нэмэлт өөрчлөлтийг бид харуулсан байгаа.

Бид нарын төсөөлж байгаа гарч болох эерэг үр дагавруудыг би дээр дурдлаа. Энэ хууль батлагдвал дээд боловсролын салбарт байгаа олон асуудлыг цэгцлэх, зарим хүний хувьд сургуулийн тоон дээр их анхаарал хандуулдаг. Энэ санхүүжилтийн механизм нь өөрөө чанарын шалгарал явуулж, сайн чанартай сургууль нь хоршиж нэгдэх  хөшүүрэг болж өгөх ёстой. Энэ агуулгаараа сургуулийн тоог цөөрүүлж байгаа. Боловсрол эзэмшиж байгаа хүн өөрөө ч боловсролоо ирээдүйд хэрэглэхдээ анхаарч энэ  нь цаашлаад мэргэжлийн боловсрол эзэмших үү, дээд боловсролтой болох уу гэдэг дээр тодорхой хэмжээний нөлөө үзүүлж байгаа. Хамгийн доод хэсэг бол маш ач холбогдолтой. Нөгөө талаар нийгмийн эрүүл уур амьсгал бүрдүүлэхэд бэлэглэл, хандивийн соёлыг иргэдийн дунд суулгах ёстой. АНУ-д сурч байгаа оюутнууд стипендээр суралцаж байгаа учир эргүүлээд ийм хувь нэмэр оруулах ёстой гэсэн бодол толгойд нь байж байдаг. Ийм учраас сургуульдаа эргүүлээд өгч байгаа хандив, хөрөнгө оруулалт нь том байдаг. Энэ хуулийн төсөлтэй хамтад нь зарим хуульд өөрчлөлт оруулах санал боловсруулсан байгаа. Анхаарал тавьсанд баярлалаа.

С.Оюун /УИХ-ын гишүүн/

Баярлалаа. Боловсролын салбарыг шинэчилье, өөрчилье гэсэн зөв асуудал оруулж байгаад баярлалаа. Энэ асуудлыг дэмжихгүй хүн байхгүй байх гэж бодож байна. Хамгийн гол санаа зовж байгаа зүйлдээ хариулт авч чадсангүй ээ. Дэндүү олон худлаа чанаргүй их дээд сургууль байгаа. Стандартгүй чанаргүй 113 сургууль 170 мянган оюутан байна.  Манайх шиг 3 сая хүн амтай оронд дунджаар хэдэн сургууль байх ёстой вэ? Та түрүүн сайн сургуулиуд хоршиж болно гэсэн. Яаж хорших вэ сайн ойлгосонгүй ээ? Хэрвээ чанартай тоо нь зохицсон стандарттай сургууль байвал бид нар энэ хуулийг дэмжиж бас төсөв дээр 500 000 төгрөгийг ч 2 гараа өргөөд дэмжээд явж болж байна. Гэтэл тэр нь шийдэгдээгүй байж ингээд явбал чанаргүй юмыг даамжруулж худлаа хүчээр дэмжсэн юм явах гэд байдаг. Энийг яаж зогсоох гээд байгаа юм бэ? Энийгээ зогсоохгүй бол сонгуулийн амлалтаас бол худлаа сургуулиудыг дэмжмээргүй байна.  Энэн дээр хариулт авмаар байна? Тэгэхгүй худлаа сургуулиудыг дэмжвэл гараа өргөмөөргүй байна. Татвар дээр өөрчлөлт оруулах санал дагаад явж байгаа юм байна. Боловсролд өгч байгаа хандив. Уг нь боловсрол соёл урлагт өгч байгаа хандиваас татвар авдаггүй байсан заалт 2003 онд болоод явж байгаа. Гэтэл энэн дээр татварын хууль 1 дүгээрт гээд явдаг билүү яадаг билээ? Энэн дээр дагаад хуулийн зохицуулалт оруулж болдог билүү? Сургуулиудын зохистой тоо нь хэд вэ? Яаж тэрийг цөөлөх вэ?

Р.Бат-Эрдэнэ /Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн орон тооны бус зөвлөх/

Төсвөөс санхүүжилт авах сургуулиудад тодорхой шаардлага тавьж байгаа. Тухайлбал хөндлөнгийн үнэлгээ байна. Одоогийн байдлаар бид магадлан итгэмжлэлд итгэл буурсан байна.  Цаашдаа хөтөлбөрийн магадлан итгэмжлэл гол нь олон улсын магадлан итгэмжлэл гол шалгуур нь болно. Төгсөгчдийн ажил эрхлэлтийн байдал, дотор нь сургуулийнхаа хувьд байгууллага болж төлөвшсөн тогтсон байдал зэрэг нь байгаа. Санхүүжилт авахын тулд ийм маягийн байгууллага болж хувирах ёстой. Оюутнуудыг хоорондоо шилжүүлж сольж кредит солилцох , кредит харилцан шилжүүлсэн байх ёстой. Тухайлбал МУИС нь Гэгээ гэдэг сургуультай кредит солилцох уу үгүй юу гэдэг дээр шийдвэр гарсан байх ёстой. Оюутнууд нь кредитээ харилцан зөвшөөрсөн тодорхой хэмжээний шаардлага хангасан сургуулиудын хүрээнд сонгон шалгаруулалт явах ерөнхий босго байна. Нөгөө талаар оюутнууд өөрсдөө бол бас сургуулийн чанарын ахиц гаргахад нь хөшүүрэг болж ажиллах ёстой. Өнөөдөр бол сургуулийн хүүхдийн тоогоор квот өгч санхүүжилт шилжүүлж байгаа.  Тэгвэл энэ хуулийн төслийг хэрэгжүүлбэл оюутан өөрөө Оюутан өөрөө төрөөс санхүүжилт авна. Тэр санхүүжилтээ оюутан өөрөө зарцуулж чанартай сургууль сургуулиас кредит цуглуулах юм. АНУ-д Cross-Registration гэдэг ийм механизм байдаг. чанарыг сайжруулахад үр нөлөөтэй байх юм. Энэ механизм нь цаашлаад сургуулиуд өөрсдөө хамгийн сайн зүйлээрээ мэргэших, хөтөлбөрөөрөө нэгдэх механизм болж хувирна гэж бид харж байгаа. Хамгийн гол нь оюутан өөрөө сонголтоо хийхдээ боломжтой чадвартай тэр төлбөрөөр сонголтоо хийдэг байх юм.

 

С.Оюун /УИХ-ын гишүүн/

Ямар хугацаа хэрэгтэй вэ?

Р.Бат-Эрдэнэ /Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн орон тооны бус зөвлөх/

Улсын төсөв батлагдсан учир эх үүсвэр бусад зүйлс нь дараагийн санхүүжилт рүү шилжиж байх шиг байна. Гэхдээ хэсэгчилсэн байдлаар хийж магадгүй. Эхний ерөнхий санаа бол сургуулиудын түвшинд ярилцсан, байр суурь зарим санал дээр нэгдсэн зарчмууд байгаа. Зохион байгуулалтын хувьд, эдийн засгийн механизм нь тогтвол шийдэгдвэл богино хугацаанд 6 сарын дотор төлөвшиж чадах байх гэж харж байна.

С.Оюун /УИХ-ын гишүүн/

Хэдэн сургууль байх ёстой вэ? Тогтсон жишиг байна уу?

Р.Бат-Эрдэнэ /Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн орон тооны бус зөвлөх /

Тийм жишиг байдаг гэж би мэдэхгүй байна. Сургуулийн тоо бол маш олон янз байдаг. Маш жижиг өндөр чанартай сургууль ч байдаг. Сургуулийн оюутны тоо хэмжээ сургуулийн чанарын баталгаа болж чадахгүй. Дэлхийн шилдэг 500 сургууль дотор эхний 20-30д ордог Калифорнийн технологийн их сургууль гэж байдаг. Энэ сургууль бол 2000 хүрэхгүй оюутантай.  Оюутнуудын тооны хувьд бол өнөөдөр манай 18-24 насны хүн ам дотор сурч байгаа хүн амын хувь хэд вэ гэдгээр гардаг. Энэ тоо бол манайд 40 орчим хувь байдаг. Бусад орнууд бол дунд хавьд нь явдаг. Солонгос улс бол 80 хүрсэн байдаг. Энийг зохицуулах шийдэл заавал хэрэгтэй байх

Х.Бадамсүрэн /УИХ-ын гишүүн/

Энэ хуулийн төслийг бэлдэх гэж нилээн олон судалгаа шинжилгээ хийсэн байна. Энэний үр дүнд бол манайд байгаа олон их дээд сургууль буюу 110 гаруй сургуулиудаас гарч байгаа бүтээгдэхүүн нь ямар байгаа юм бэ? өрсөлдөх чадвар нь ямар байгаа юм бэ? Дэлхийн түвшинтэй харьцуулаад үзвэл энэ нэг хэрэг болно. За тэгээд бэлтгэж байгаа мэргэжлээр нь аваад үзвэл улс орны хөгжил дэвшил, улс орны ирээдүй, салбарын эрэлт хэрэгцээтэй хэрхэн уялдаж байгаан гэдэг нэг асуулт байна.Энэ асуудлыг шийдсэнээр улсын төсвөөс гарах хөрөнгийн хэмжээ нэмэгдэх байх. Тийм учраас энэ асуудлыг үе шаттай хэрэгжүүлэх байх. Хэдийн хэмжээний төсөв эхний жилд гарах вэ? 2 дугаар жил, 3 дугаар жил  гэж гаргасан юм байна уу? хуулийн төслийг хэлэлцлээ гэхэд бодит байдал хөрөнгө санхүү талаас нь ч бодсон бэлтгэл хэрэгтэй байх. Хэзээнээс хэрэгжүүлж эхлэх боломжтой байна гэдэг дүр зургийг урьдчилсан байдлаар харж байна вэ?

Р.Бат-Эрдэнэ /Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн орон тооны бус зөвлөх/

Төгсөгчдийн өрсөлдөх чадварын тухайд нэг утгатай мэдээ хэлж чадахгүй байна л даа. Сургуулиудаас төгссөн хүмүүсийн ажил эрхлэлтийн талаар судалгаа авдаг. Хамгийн өндөр нь ШУТИС 80 орчим хувь гэж ирдэг. Нийгмийн ухааны сургуулиудын хувьд 20-30 орчим хувь гэж ирсэн ч байдаг. Гэхдээ энэ тоон дотор дараагийн шатны боловсрол эзэмшиж байгаа хүмүүс ордоггүй. Гадны орны хувьд бол энэ тоог ажил эрхлэлттэй хамт тооцдог. Мөн сургуулиудын ирүүлж байгаа энэ тоо нь бодит байдлыг бүрэн илэрхийлж чадахгүй байгаа. 50, 60, 30 гэж хэлж байгаа тоо нь бол ажил олгогчтой холбогдож энэ хүн ажил эрхэлж байна гэсэн барин тавьсан мэдээлэл авч чадахгүй байгаа л даа. Гэхдээ энэ талаар ШУТИС нилээн чармайлт гаргаж ажиллаж байгаа. Энэ тоо ойрын үед тодорхой болох байх. Хөдөлмөрийн захын эрэлттэй яаж холбогдож байгаа юм бэ гэдэг их чухал Ажиллах хүчний эрэлтийн талаар сигналын талаар ямар нэгэн мэдээлэл ирж байгаагүй. Манай хамгийн том байгууллагууд хүртэл манайд 5-6 жилийн дараа ийм боловсон хүчин хэрэгтэй гэж захиалга хаана ч өгч байгаагүй. Өнөөдөр дээд сургуульд элсэж байгаа хүн төгсөөд хаана ажиллах вэ гэдэг нь бүрхэг. Сүүлийн үед эдийн засгийн байдал өөрчлөгдөж байна. Энэний үр дүнд ажиллаж хүчний тооцоо хийх, баримжаалах боломж одоо л бүрдэж эхэлж байна. Сургуулиуд сурах гэж байгаа хүн юу сурахыг хүсэж байгаа гэдэг хүсэлд хөтлөгдөж явж байгаад л ийм байдалд хүрч байна.

Р.Болд  /Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ЭМБШУТБШАХ зөвлөх/

 Манай танилцуулга уулзалтад Монголын оюутны холбооны удирдлагууд оролцож байгаа. Мөн оюутан, залуусын сайн дурын нэгдэл Төрийн бус байгууллагын удирдлагууд оролцож байгаа гэдгийг та бүхэнд сонордуулъя.

Ё.Отгонбаяр /БСШУ-ны сайд/

 Энд байгаа УИХ-ын эрхэм гишүүд, бусад улсуудад энэ өдрийн мэндийг хүргэе. Би хуулийн төсөлтэй холбогдуулаад Засгийн газрын байр суурийг илэрхийлэх нь зүйтэй байх гэж бодож байна. Засгийн газрын хурал дээр энэ хуулийн төслийг бид нар авч хэлэлцсэн. Дээд боловсролын одоогийн санхүүжилтийн тогтолцоо өөрөө энэ дээд боловсролыг хөгжих бололцооноос нь хязгаарласан байгаа гэдэг дээр Засгийн газар санал нэгдэж байгаа. Сургалтын төлбөрт дулдуйдсан санхүүжилттэй, сургалтын төлбөрийн нэмэхийг нь хүн амынхаа амьжиргааны байдлаас болоод төрөөс хязгаарладгийг та бүхэн өөрсдөө мэднэ. 2 жил дараалаад инфляцийн түвшнээс дээгүүр үнэ нэмэхийг нь төрийн өмчийн сургуулиуд хориглож байгаа. Энийгээ дагаад төрийн өмчийн сургуулиудын үнийн өсөлтийг хувийн хэвшил нь дагаад явчихдаг учраас аажмаар энэ нь дээд боловсролын байгууллагын цаашдын өсөлтийн асуудал дээр сөрөг нөлөө үзүүлж байгаа гэдэг дээр санал нэгтэй байгаа.Нөгөө талаас сургалтын төлбөрийг нь хязгаарлахгүй бол болохгүй нөхцөл байдал байна. Жишээлбэл “Хаан банк”-наас зээл авсан малчдын зээлийн 67% нь боловсролын зээл байна. 8 сарын сүүл Монголын цагаан сар, хичээлийн шинэ жилийн эх хоёр дээр хамаг зээл нь гардаг гэсэн судалгааны дүн бидэнд байдаг. Дээд боловсролын байгууллагын тооны хувьд түрүүн Оюун гишүүний асуусан асуултад хариулахад мэдээ загвар байхгүй байх. Багцаалаад хэлэхэд Сингапур Улсад 3 сая гаруй хүн амтай. 7-н их, дээд сургуультай. Манайд намайг ажилд авахад 154 байсан, энэ оны 9 сарын 1-нд эхэлсэн хичээлийн шинэ жилд 113 дээд сургууль үйл ажиллагаагаа явуулж байна. 45 дээд сургуулийг ямарваа нэгэн байдлаар нэгтгээд хаахыг нь хаагаад цэгцэлсэн. Нэг сургуульд лиценз нэмж шинээр олгосон. Тэр нь ОХУ-ын Эрхүүгийн Төмөр замын их сургуулийн Монгол дахь салбарт бий болгосон.Засгийн газрын хурал дээр 3 асуудлыг хууль санаачлагчид хандаж хөндөж тавьсан 3 асуудал байгаа. 1-рт, санхүү эдийн засгийн бололцооны асуудал. Одоо 80 гаруй тэрбум төгрөгийн асуудал хөндөж тавьж байгаа. 2 дох тавьсан асуудал нь дээд боловсролын хуульд нь бүлэг нэмэх замаар өөрчлөлт хийж болдоггүй юмуу, нэг салбарын санхүүжилтийн хууль гээд тусдаа гаргаад дараагийн бусад салбарын санхүүжилтийн хуулийг урин дуудах, хууль болгон нь олон тэрбум төгрөг дагуулах сөрөг үр дагавартай байж болзошгүй юмаа гэсэн санал хэлсэн. 3 дахь нь сурлагын амжилтаар нь энэ тэтгэлгийг олговол яасан юм бэ? гэж. 1 сарын 1-нээс хүний хөгжил сангаас иргэн болгонд олгох ёстой мөнгөнийхөө хэмжээнд дээд боловсролын үйлчилгээнд олгоно гээд заачихсан байгаа.Дундаж 700-800 мянган төгрөгийн төлбөртэй байж байгаа үед 500 мянган төгрөгийн төлбөртэй байж байгаа үед 500 мянган төгрөг нь хүний нөөцийн сангаас олгогдчихож байгаа юм бол сургалтын төрийн сан гэж байгаа 30 гаруй тэрбум төгрөгийн санхүүжилтийг нь сургалтын төрийн сан сургалтын тэтгэлгийн сан болгоод сурлагын амжилтаар нь оюутнуудад олгож чанарыг эрхэмлэх ийм нөхцөл бололцоог бүрдүүлбэл яасан юм гэсэн санал хэлсэн байгаа. Түрүүн энэ хуулийн болзошгүй сөрөг үр дагавар дээр танилцуулж байгаа хүн маань хэлж байна лээ. Нарийн нухацтай хийхгүй бол дүнгийн хойноос хөөцөлдөх, дээд боловсролын салбарт авилга үүсгэх нөхцөл болж магадгүй гэж болгоомжилж байгаа. Хэрвээ ингэж сурлагын амжилтаар нь оюутнуудыг урамшуулах, тэтгэлэг олгох тогтолцоо руу шилжинэ гэвэл дээд боловсролын байгууллагуудад тестийн төв байгуулаад багшийн өгч байгаа үнэлгээнээс гадна шууд машинаар өгч байгаа тестийн шалгалтын дүнг харгалзаж бас энэ тэтгэлгийг олгодог байж болох юм гэсэн иймэрхүү санаануудыг илэрхийлж байгаа.Ерөнхийлөгчтэй энэ асуудлаар санал солилцож байгаа, Ерөнхийлөгчийн гаргаж байгаа саналуудаас улсад нэн шаардлагатай байгаа, хэрэгцээтэй мэргэжлүүд дээр степенд олгох гэдгийг дэмжих нь зүйтэй гэж бодож байгаа. Өнөөдөр дээд боловсролын байгууллага төгсөж гарч байгаа хүмүүсийн 34% нь ажлын байртай болж байна, тэрнээс 15% мэргэжлээрээ ажиллаж байна, 85% нь мэргэжлээрээ байхгүй, 66% нь хөдөлмөр эрхлэх бололцоогүй гэсэн судалгаа гарч байгаа. Тийм учраас цаашдаа дээд боловсролын байгууллагад төрөөс дэмжлэг үзүүлэх тохиолдолд хөдөлмөр эрхлэлтийн хувь хэмжээг заавал оруулж тооцдог байх ёстой гэсэн байр суурь баримталж байгаа гэдгийг дуулгая. Тоон үзүүлэлт дээр асуувал хариулахад бэлэн байна.

С.Бямбацогт /УИХ-ын гишүүн/

Дөнгөж сая хэлсэн Отгонбаяр сайдын мэдээлэл дээрээс хэлье. Өнөөдөр энэ хууль маань хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлтийг мэдрээгүй байна. Өнөөдөр дээд сургууль төгсөж байгаа оюутнуудын 15% нь мэргэжлээрээ ажиллаж байна гэж хэлж байна. Энэ дээр би судалгаа хийж үзсэн. Хөдөлмөрийн зах зээл дээр бэлтгэж байгаа боловсон хүчнүүд эрэлтийг хангаж чадаж байгаа эсэх талаар, өнөөдөр нийт ажил олгогч нар ямар мэргэжлээр голцуу ажиллаж байгаа талаар судалгаа хийлгэсэн. Боловсруулах үйлдвэр болон дэд бүтцийн салбар, уул уурхайн салбарт ойрын 5 жилд 40 мянган орчим ажлын байрны хэрэгцээ шаардлага байна, үүний 33% нь мэргэжлийн боловсон хүчин, 7 мянга орчим нь инженер техникийн ажилтан байж байгаа. Өөрөөр хэлбэл 80 орчим хувь нь мэргэжлийнх боловсон хүчин, 20 орчим хувь нь инженер, техникийн ажилтан байж байгаа. Өнөөдөр Монгол Улсын хэмжээнд нийтдээ 146 мянган оюутан суралцаж байгаа. 45 орчим оюутан буюу 30% нь мэргэжлийн боловсон хүчин, 70% нь дээд боловсрол эзэмшиж суралцаж байгаа. Нэг талдаа 80% нь мэргэжлийн боловсон хүчин байх ёстой байтал өнөөдөр бид дээд боловсролтой мэргэжилтэн 70%-ийг бэлдэж байгаа. Жилд 33 мянган оюутан төгсөж байгаа. Үүний 10% нь нөгөө инженер техникийн ажилтан буюу яг өнөөдөр хөдөлмөрийн зах зээл дээр эрэлттэй байгаа мэргэжлээр төгсөж байгаа. Үлдсэн 90 орчим хувь нь үндсэндээ хөдөлмөрийн зах зээл дээр илүүдэлтэй мэргэжлээр төгсөж байгаа.  Хуулийн үзэл баримтлал, агуулга уул нь энийг шийдэх, яаж энийг зохистой харьцаанд нь аваачих вэ? гэдэг рүү чиглэх ёстой байсан байх.

 Нилээн олон хавтгайрсан, цалин олгоно, нилээн олон төрлийн тэтгэмжүүдийг өгнө, ганцхан заалт нь Засгийн газраас тогтоосон эрэлттэй мэргэжлээр суралцаж байгаа оюутнууд нь жилд 540 мянган төлбөр олгоно гэсэн байна. Энийг нилээн сайн шийдэх ёстой байхаа. Энэ тал дээр ярьж байгаа байр суурь ямар байдаг юм бол. Энийг сонсмоор байна. 2-рт, сургуулиуд маань, үнэхээр хувийн их, дээд сургуулиуд чанаргүй сургалтууд явуулж байгаа, баялаг бүтээх салбартаа мэргэжлийн боловсон хүчин бэлдэхгүй байгаа. Аль болох бага зардалтай, хямд зардлаар нийгмийн ухааны чиглэлээр, эдийн засаг, хуулийн мэргэжлээр мэргэжилтэн бэлтгэдэг. Өнөөдөр байгаль ухааны чиглэлээр, инженер, технологийн чиглэлээр үнэхээр чанартай, эрэлттэй мэргэжлээр өндөр зардал гаргаж, өндөр ур чадвартай багшлах хүчин авч бэлдэх чиглэлээр сургуулиуд ажилладаг. Энэ чиглэл рүү өнөөдөр хандуулах бололцоо боломж байсан юм болов уу, байгаагүй юм болов уу. Өнөөдөр байгалийн ухаанаар, хөдөлмөрийн зах зээлд эрэлттэй мэргэжлээр оюутан бэлдэж байгаа сургуулиудыг өшөө илүү түлхүү дэмжих. Төсвөөс жилд 24 тэрбум төгрөгөөр их, дээд сургуулиудыг хувийн төрийн албыг дэмжинэ гэж байна. Энэ бодлогыг илүү чиглүүлэх ёстой, энэ асуудал орхигдсон юм шиг санагдаж байна. Энийг хариулж өгөөч.

Дараа нь гадаадынханд тэтгэлэг олгоно гэсэн байна. Гаднаас Монгол улсад сурч байгаа оюутнуудад, энэ хязгаарт ямар бодлого явж байгаа юм бол. Харилцан гаднаас сургаад эргүүлээд гадагшаа монголын оюутнуудыг сургах бодлого явж байна уу? Энийг хэлж өгөөч.Олон төрлийн тэтгэлэг, урамшуулал, тэтгэмж, цалин олгогдох гээд байна. Өнчин хүмүүст, олон суудагт нь, онц сурлагатанд өгнө, бүх оюутнуудад өгнө, эрэлттэй мэргэжлээр сурч байгаад нь өгнө гээд. Гэтэл эргээд саяны ярьдаг дүнгээ ахиулахын тулд, алс газарт сурдаг болохын тулд, өнчин, ядуу болохын тулд эргээд л нэг хавтгайрсан янз янзын байдлаар бид өнгөрсөн жилүүдэд танайд хавтгайрсан халамжийн бодлого яваад байсан, үүнийхээ үр шимийг сайн амсаж байгаа. Энэ тал дээр эргээд ийм хуулийн цоорхой гарч, энэ тал руу амар хялбар аргаар ахиухан шиг тэтгэмж, тэтгэлэг хүртчих ийм бодлого явчих юм биш байгаа. Энийг хариулж өгнө үү.Хамгийн сүүлд нь, Хүний хөгжил сангаас оюутан бүрт сургалтын тэтгэлэгт нь зориулж тодорхой сая төгрөгийн эрхийг нь хүртэл Хүний хөгжлийн сангаас өгнө гэж орсон байгаа. Энэ хуулийн төсөл дээр цалинд олгоно гэсэн байна. Тэгэхээр Хүний хөгжил сангаас миний ойлгож байгаагаар нэг удаа сая таван зуун мянган төгрөг олгогдох байх, цаашдаа олгогдох нь сайн мэдэхгүй байна. Гэтэл оюутнуудын төлбөрийг төлөх, нөгөө талд нь оюутнуудын цалинг өгөх энд энэ мөнгө хүрэлцэхгүй болох юм биш байгаа, энэ тал дээр хийсэн судалгаа байдаг болов уу. Энэ 5-н асуултад хариулж өгөөчээ. Хуулийн төсөл боловсруулсан ажлын хэсгийнхэнд.

Р.Бат-Эрдэнэ /Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн орон тооны бус зөвлөх/

 Хөдөлмөрийн захын ирээдүйн эрэлттэй нийцүүлж энэ хуулийг яаж зөвлөх ашиглах вэ гэдэг асуулт байна. Энийг тухай тухайн үедээ хөдөлмөрийн захын эрэлт хөдөлгөөнтэй байна гэж ойлгож байна. Ийм учраас энийг хуулиар урьдчилан тодорхой мэргэжил, нэр зааж хуульчлах боломжгүй юмаа. Ийм учраас энийг ч биш, ер нь цаашид улсын төсвөөс эх үүсвэртэй, аливаа санхүүгийн тэтгэмж, тэтгэлэг, нэг удаагийн урамшуулал, энийг ямар хэлбэрээр, ямар мэргэжлийн хүмүүст ямар нөхцөлөөр ямар хэмжээгээр олгох вэ гэдгийг тухайн үед нь Засгийн газар шийдэж байх нь зүйтэй гэсэн агуулгаар Засгийн газрын мэдэлд шилжүүлсэн тийм зохицуулалт байхаар бодож оруулсан.Тухай тухайн үедээ Засгийн газар өөрийнхөө үйл ажиллагааг мөрийн хөтөлбөр, хөгжлийн зорилтууд, ач холбогдол өгч байгаа тэр чиглэлтэйгээ нийцүүлээд энийгээ тодотгоод хуулийг нь бий болгож өгсөн боломжийг ашиглах нь нилээд өргөн боломжтой байхаар бодсон. Сургуулиудад шууд олгох нийт орлогын 20-иос доошгүй хувьтай тэнцэх хэмжээний төсвийн санхүүжилтийг мөн ялгаагүй. Тухайн үед саяын Бямбацогт гишүүний хэлсэнчлэн уул уурхай, барилга гэдэг юмуу, онцгой чухал байгаа мэргэжлээр сайн мэргэжилтэн бэлтгэх сургуулийг өмчийн хэлбэр харгалзахгүйгээр шууд тэрэнд бүхлээр нь ч зориулж болно. Энэ дээр Засгийн газар өөрийнхөө шийдвэрийг гаргаад хөтөлбөр, төсөл хэлбэрээр тодорхой болзол тавиад санхүүжүүлэх нь нээлттэй, хамгийн гол нь эх үүсвэрийг нь хуулиар баталгаажуулж өгье гэсэн ерөнхий санаа явж байгаа.Энэ агуулгаараа өнөөдөр БСШУ-ны сайд, Засгийн газрын зүгээс, дээд боловсролд хийх гэж байгаа шинэчлэлийг дэмжсэн, үүнийг нь бодитой болгоход нь эдийн засгийн хувьд тодорхой хэмжээгээр баталгаа бүрдүүлсэн цогц болгох ийм л агуулгатай хуулийн төсөл юм.

Гадаадынханд өгөх тэтгэлгийн хувьд хоёр талын харилцан тэгш нөхцөл байна. Манай оюутанд үзүүлж байгаа тусламжтай ижил төстэй тусламжийг бид нар гаднаас ирж байгаа хүнд үзүүлэх ёстой. Тэрнээс гадна шууд дангаараа ч бид нар гаднаас хүн авч байгаа. Отгонбаяр сайд Афганистанаас ирсэн Хазара оюутнуудад Монгол Улсын Засгийн газрын стипенд өгснийг бид нар мэдэж байгаа.Энэ мэтчилэнгээр Монгол Улсын нэр хүндийг өргөх, цаашдаа монголын элч болж магадгүй гадаадад ажиллах хүмүүсийг тодорхой шалгуураар сонгон шалгаруулж олгодог нэр хүндтэй ийм стипедүүд байж болох юм. Тэрний эрх зүйн үндсийг бүрдүүлж өгье гэсэн ерөнхий санаа явж байгаа. Хүн болгонд биш, Засгийн газар дахиад журмаа гаргана, хэмжээгээ тогтооно. Хэдэн арваар нь биш, нэг хоёр ч байж болно. Гэхдээ энэ нь эрх зүйн хувьд нээлттэй болох ёстой гэсэн ерөнхий санаа байгаа.Хүний хөгжлийн сангаас олгох цалингийн хувьд бас тодорхой болзол байгаа, сургалтын хөтөлбөрийн шаардлага хангаж сурч байгаа оюутнуудад гэдэгт нь сургуулийн акритатчилал, аттестатчилал, чанарын шаардлагаас эхлээд энэ болзлууд хамтдаа тусгагдана.

Отгонбаяр сайд урлагийн амжилтыг нь тодорхой үзүүлэлтүүдийг хэлж байсан. Энэ бүхнийг тооцож үзээд өнөөдөр Засгийн газраас оюутнуудад тодорхой хэмжээний санхүүгийн дэмжлэг үзүүлж байна. Нэрийн хувьд өөр байж магадгүй, энийг ижил болгож болно. Ямар ч байсан цаашдаа ийм хэлбэрийн дэмжлэг цаашдаа тогтвортой байх нь зүйтэй юм.Яагаад гэвэл дээд боловсролыг хувь хүн дангаараа эзэмшдэг, үр дүнг нь хүртдэг бүтээгдэхүүн биш, тэр хүнээр дамжуулж нийгэм бас үр дүнг нь хүртдэг, нийгмийн баялаг бүтээгдэхүүн гэдэг агуулгаар төр өөрөөсөө тодорхой хэмжээгээр хуваалцах ёстой гэсэн байр суурь илэрхийлээд байгаа, тэрний илэрхийлэл болгож энэ санааг явуулж байгаа юм.  Нэрийн хувьд зөрөөтэй байж магадгүй. Үүнийг Их хурал дээр ярилцах нээлттэй байхаа. Ерөнхийлөгч та бүхэнд тайлбарлах байх.

Р.Болд  /Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ЭМБШУТБШАХ зөвлөх/

Хуулийн төсөлтэй холбогдуулаад Ерөнхийлөгч саналаа хэлнэ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж

Энд хүрэлцэн ирсэн та бүхэнд их баярлалаа. УИХ-ын эрхэм гишүүд урилгыг хүлээж авч идэвхтэй хүрэлцэн ирсэнд их баярлаж байна. Өнөөдрийн гол танилцуулга хийж байгаагийн зорилгыг бид бүгд ойлгож байгаа. Ер нь мэдээллийн хувьд ойролцоо болъё, Ерөнхийлөгчийн зүгээс санаачилж оруулж байгаа хууль маань ямар асуудал шийдэх гээд байгаа юм. Засгийн газар жишээлбэл ямар зүйл дээр байр суурь зөрүү байгаа юм. Ер нь нийтдээ бид ямар бодолтой байгаа юм, юу шийдэх гэсэн хууль вэ? гэдэг дээр мэдээллийн хувьд ойролцоо болох нь зүйтэй гэж үзсэн. Бат-Эрдэнийн хувьд орон тооны бус зөвлөхөөр ажиллаж байгаа. Ер нь боловсролын одоо яг чиглэлээр барууны оронд докторын зэрэг хамгаалсан, энэ чиглэлээр хамгийн их судалгаа хийсэн хүн бол манай Бат-Эрдэнэ. Ийм учраас энэ хүний танилцуулга, өгч байгаа зүйлүүд нилээн шинжлэх ухааны, цаашдын чиглэл, хандлагыг харсан ийм зүйл гэж бодож байгаа.

 Дээд боловсролын санхүүжилтийн асуудал дээр сая Бат-Эрдэнийн хэлснийг би дахиж та бүхэнд хэлэхэд, манайд дээд боловсролын санхүүжилтийн 80% нь сургалтын төлбөрөөс гарч байна. Энэ бол хэтэрхий өрөөсгөл юм. Дээд боловсролын санхүүжилтийн 80% сургалтын төлбөрөөс гарч байгаа тохиолдолд төлбөр төлдөг оюутны хойноос манайхан хөөцөлдөж байна. Төлбөрөө л төлж байвал сургуульд ор гэдэг, тийм юм хөөцөлдөөд ирэхээр тэр төлбөр төлж байгаа оюутны ард тэр төлбөрийг гаргаж байгаа хүмүүст, ар гэрт нь дарамт ирж байгаа юм. Тэгэхээр ийм хоёр хүндрэл бий болж байгаа.

 Нөгөө талаас нэгэнт төлбөр төлж байгаа оюутны хойноос хөөцөлддөг учраас нөгөө сургуулийн чанар, бусад асуудал орхигдох хандлага байгаа юм.Сая бид нар ерөнхийдөө харлаа, бидний чиг барьж байгаа гэдэг юмуу, европын орнуудын дундаж гэхээр дээд боловсролын санхүүжилтийнхаа 84%-ийг төр оролцож гаргаж байгаа. АНУ 47 гэж байгаа. Энэ бүхэнтэй харьцуулах юм бол төрөөс оролцох, төрөөс дэмжлэг үзүүлдэг тэр оролцоо Монгол улсын хувьд үнэхээр бага байгаа юм. Бямбацогт гишүүн асууж байна. Бид бүгдийн санаа зовж байгаа асуудал бол боловсролын чанарын асуудал. Төрийн оролцоо бага байхаар төрийн шаардлага бага байгаад байгаа юм. Төрийн оролцоо нэмэгдээд ирэхээр саяын хэлдэг хөндлөнгийн аудит хийнэ хөө, санхүүжилт чинь ил тод байх ёстой. Танай сургуулийн ноднин төгссөн нийт төгсөгчдийнх чинь 80-аас доошгүй хувь нь ажилтай болсон байх ёстой гэдэг ч юмуу. Та нар энэ сурагчиддаа зориулаад ажилд нь зуучилдаг, бусад байдлаар санхүүжилтийг олдог тийм бүтцийг сургууль дээрээ бий болгосон байх ёстой гээд шаардаад эхэлнэ. Сая та бүхэн харж байгаа байх. Кембрежийн Их сургууль хэвлэх үйлдвэрүүдээсээ өөр зарим их сургуулиуд, ер нь гадаадын их сургуулиуд эмнэлгээсээ олдог орлого асар өндөр байдаг. Энэн шиг бусад дэд бүтцийг чи бий  болгосон байх ёстой. Энэ шаардлагуудыг төр тавих ёс суртахууны эрх үүсэж байгаа юм. Яагаад гэвэл бид нар чамд тодорхой санхүүжилт хийх гэж байна. Тодорхой хөтөлбөр, төслийг чинь дэмжих гэж байна. Тэгэхээр төрийн оролцоо бага болохоор төрийн хэлдэг юм нь бага. Бараг оюутнуудынхаа шаардаж байгаа шаардлагаар дөнгөж үнийн өсөлттэй уялдуулаад энэ сургалтын төлбөрийг нэмэгдүүлье, энэнээс илүү байж болохгүй шүү гэдэг юмуу, иймэрхүү маягийн сул төрийн оролцоо байгаа учраас явахгүй байгаа юм.

Дээрээс нь сургуулиуд оюутнуудад хандаж, манайд ийм мэргэжлээр сурвал ийм авъяастай хүүхдийг бид сургуулиасаа санхүүжүүлж сургана. Бидэнд орж ирсэн ийм бэлэг байна, ийм хандив байна. Сургуулиуд өөрсдөө санхүүжилтийг гаргадаг. Ерөөсөө энэ үйл ажиллагаа байхгүй байгаад байна. Тэгэхээр энэ бүхнийг бид нар нээж өгье, энд л энэ хуулийн гол шалгуур, гол хэлээд байгаа зүйл маань тавигдаж байгаа. Төр оролцохгүй, оюутнууд 80%-ийг нь хариуцаж байгаа учраас нэг оюутан юмуу, хувь оюутан өнөөдөр сургуульд хандаад шаардлага тавьж чадахгүй байгаа юм. Хөөрхий бараг төлбөрөө гуйж төлж байгаа хүн юун сургуульдаа шаардлага тавих, ямар ч эрх байхгүй. Бараг мөнгөө гуйж төлөөд би танай сургуульд оръё гээд мөнгө төлсөн бол чи ороод ир гэдэг ийм харилцаан дээр манай дээд боловсрол яваад байгаа учраас энэ цаашаа явахгүй юм байна гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн.

Саяын гаргаж байгаа дүгнэлтээр нийт дээд боловсролд манай төрөөс гаргаж байгаа төсвийн санхүүжилт ойролцоогоор 9%-тай байна гэсэн ийм зүйлийг хэлж байна. Дэлхийн дундаж гээд гаргасан байгааг харахад талаас дээшээ байгаа. Дандаа 50%-иас дээш. Манай орныг ч оруулаад, бусад орныг ч оруулаад ингээд яваад байхад ер нь төр нь дэмжиж оролцдог оролцоо дандаа 50%-иас дээш гарсан байх. Тэгэхээр манай энэ 9%, зарим судалгаагаар өөр хувь гардаг. Ер нь бид нар хүрсэн хувиас, наад зах нь 20%-иас энэ оролцоог багагүй байлгая гэдэг энэ чиглэлийг одооноос мөрдөх нь зүйтэй юм гэж бодож байгаа. Төр оролцоод ирэхээр би түрүүн хэлсэн, одоо төрийн өмчийн сургууль дээр бусад сургуулийн хувьд одоо ёстой шалгуураа тавьж байгаад уул уурхай хөгжих гэж байна. Манайд ийм мэргэжил хэрэгтэй байна. Манайд цөмийн энергийн мэргэжил хэрэгтэй байна. Хэрвээ энэ мэргэжлээр, бидний тавьж байгаа шалгуурт нийцсэн, олон улсын шалгуурт нийцсэн мэргэжил олгох юм болбол бид нар энэ жил 18 оюутны төлбөрийг төр гаргахад бэлэн байна гээд шууд зарлах хэрэгтэй.Тэрний төлөө сургуулиуд чанараа бариад гүйлддэг болох ёстой.

 Төрийн оролцоо гэдэг бол хамгийн гол нь төр боловсролыг жолоодож хийдэг, төр маш олон талын бодлого гаргаж байдаг. Өнөөдөр хөдөөд эмч, багш дутуу байна. Хүүхдийн эмч дутуу байна, 400-н хүүхдийн эмч хэрэгтэй байна. Энүүгээр яг тавигдаж байгаа шаардлагад нийцсэн хүүхдийн эмч бэлтгэхээр болбол төр мөнгийг нь гаргана. Яг иймэрхүү маягаар энэ 400 эмчийн сургалтын төлбөрийг энэ компани гаргаж байгаа юм байна. Тэгвэл энэ компанийн энэ сургуульд хандивлаж байгаа мөнгийг төр татвараас нь чөлөөлж өгье. Энийг бас төрийн оролцоо гэж байгаа юм. Иймэрхүү маягаар хийх юм бол чанартай юм эзэмшихийн хойноос төр нь өөрөө уралдуулдаг гол хүч нь болох ёстой.

 Манайхны өнөөдрийн хандлага нь сургуулиа шүүмжлээд байна. Оюутан хариуцлагагүй байна гэдэг ийм л хандлага байгаа, тэгэхээр төр оролцож ирж байж, төр өөрөө тэрнийг жолоодох ийм шаардлагатай гэж үзэж байгаа. Хэрвээ чи төрөөс санхүүжилт авч байгаа болбол санхүүжилт чинь ил байх ёстой. Чи төрөөс нэг ч төгрөг авдаггүй болбол бид нар очоод дутагдал гаргаагүй бол шалгаад байх шаардлагагүй. Төрөөс чи мөнгө л авдаг бол бүх санхүүжилт чинь ил байна. Дээрээс нь төр мөнгө өгч байгаа гэдгээр Их, дээд сургуулийн удирдлага, их дээд сургуулийн бүрэн эрх рүү халдахгүй байх талаар нь бас гаргаж ирсэн. Их дээд сургууль яагаад хөгжихгүй байна гэхээр манайд төрийн оролцоо гэдгийг захирлыг нь томилох гэдэг юмуу, улс төрийн аргаар оролцож байгаа оролцоогоо төрийн оролцоо гэж хардаг, тэр нь буруу оролцоо. Тэр буруу оролцоог харин зогсоож өгөх ёстой.

 Их дээд сургууль өөрсдөө хувьцаагаа гаргадаг, их дээд сургууль тэр бэлэглэлээ авдаг, эндомент гэж хэлээд байна, тэрнийг эдийн засгийн ашиг хараагүй мөнгө гэж үзэж байгаа. Том компани орж ирээд манайд хөрөнгө гараад байна. Тэгэхээр 200 сая төгрөг танай сургуульд өгье, 5 жилийн хугацаатай хоёулаа гэрээ байгуулъя, энэ 200 сая төгрөгийг танай сургууль эргүүлээрэй, тэгээд 5 жилийн дараа надад 200 сая  төгрөг л өг. Ямар нэгэн ашиг хүү бодохгүй, тэгэхээр нөгөө сургууль чинь эргүүлж эхэлдэг. Бүүр сайжраад ирвэл “за за 200 саяыг чамаас авахаа болъё доо 100 саяыг нь буцаагаад өгье, нэг бол манай компанид хэрэгтэй 20 ажилтан сургаад өгчих”гэж. Ингэж л босдог юм байна. Энийг нь нээж өгөх. Ийм юм нь нээгдээд ирэхээр энэ сургууль түүнийхээ хойноос хөөцөлддөг, тэр санхүүгээ босгох боломж нь бүрдэж эхэлнэ гэдгийг хэлэх гэсэн юм. Төрийн оролцоо дээр дэмждэг юм бол хэрвээ энэ оюутнаар танай компани дээр очоод, танай компани энэ оюутныг дадлага хийлгээд дадлага хийх хугацаанд нь цалин өгвөл тэр цалинд өгч байгаа мөнгийг чинь бид нар татвараас чөлөөлөх орлогод тооцъё. Энэ бол төрийн оролцоо. Манай компанид 10 мэргэжилтэн ирээдүйд хэрэгтэй байгаа. 20 оюутныг бид нар өөрийнхөө сургууль дээр, өөрийнхөө байгууллага дээр бид нар эрдэм шинжилгээний дадлага хийлгэе, тэгэхэд бид энэ 20 оюутанд автобусны мөнгө, цалин өгнө, 3 сарын хугацаанд цалин өгнө, манай энэ мөнгийг л бидний татвар тооцдог орлогоос чөлөөлөөд өгөөч. Дахиад төрийн оролцоо, оюутан манайд ажиллаж байгаа. Би 600 оюутан авч ажиллуулна, 600 оюутны цалинд өгсөн мөнгийг манай компанийн татвар тооцох орлогоос чөлөөлөөд өг. Энэ бол бас төрийн оролцоо, нөгөө оюутнууд чинь бид нар ажилгүй байна, ямар ч ажил алга байна гээд хашгираад байдаггүй, эд нар гялалзаад яваад өгнө.

Иймэрхүү маягаар төр зохицуулах явдал их чухал, дээрээс нь Эрүүл мэндийн даатгалын асуудал орж ирж байгаа. Цалин, эрүүл мэндийн даатгал гэж яриад байгаа юман дээр боловсролын яам, Засгийн газартаа бид нар санал нэг байгаа зүйл бол өдрөөр сурч байгаа оюутанд л энэ хамаарна. Түүнээс биш өөр бусад янз бүрийн байдлаар сурдаг оюутнууд байгаа, дээр нь бүрэн хөтөлбөртөө хамрагдаж байгаа оюутанд энэ хамаарна. Шалгуурыг хуулиар гаргаж өгсөн нь дээр. Өнөөдрийн явж байгаа тэтгэлгийн хэлбэр хэвээрээ байж байгаа, сургалтын төлбөр, судалгааны зардал гэж өгдөг. Тэртэй тэргүй орлого бага, ядуу амьдралтай айлуудын хүүхдүүдэд тодорхой хэмжээний тэтгэмж өгдөг, өнөөдөр ч өгч байгаа, энийгээ үргэлжлүүлье гэж байгаа юм. Сургалтын зээлийг өгч байгаа, энэ дээр нэг зүйлийг бүх оронд хорьж өгдөг, манайд бас хорих ёстой. Сургалтын зээлийг тодорхой хугацаанд улс төрийн ашиг харж байгаад тодорхой эрх баригчид гарч ирээд зарладаг. Энэ зээлийг хүчингүй болголоо гэж. Хэзээ ч ингэж зарладаггүй. Энэ нь эргээд системээ, зах зээлээ нураадаг. Ингэж зарлахыг хориглох ёстой, ихэнх орнуудад сургалтын зээлийг төлөх хугацааг нь 20-25 жилээр тавьж өгсөн байна. Тэр нь урт хугацаанд л байх ёстой. Ажилтай болсон жилээсээ нэг жилийн дараагаас сургалтын зээлээ төлж эхэл, тухайн хүнд нэх их дарамт болохгүйгээр сургалтын зээлийн асуудлыг ийм маягаар шийдэж өгвөл зүгээр байх гэж бодож байна.

Дээрээс нь гадаад, дотоодод шаардлагатай мэргэжил эзэмшээд ирсэн, зарим газраас Засгийн газар маань мэргэжил гаргаад, энэ мэргэжлээр сургая, мөнгийг чинь төлье гэхэд ирэхгүй байна гэж байгаа. Бид нарын хийж байгаа, олон түмэнд хүргэж байгаа ажил маань дутаж байгаа, хүмүүс мэдэхгүй байгаа учраас ирэхгүй байгаа байх. Хамгийн гол нь маш хэрэгтэй мэргэжлээр, цөмийн энергийн мэргэжлээр нано технологийн мэргэжлээр,  сураад ирчихсэн, гадаадад доктор, магистр хамгаалсан оюутан байвал урамшуулал бий болгож жилдээ 10 оюутанд юмуу, 5 оюутанд тодорхой хэмжээний мөнгийг нээлттэй зарлаад өгдөг байя гэж байгаа юм

. Би боловсролын сайдтай санал солилцож байсан, 2010 оны дэлхийн топ 500 сургуулиуд гэж байдаг.  Тэрний эхний 20-д Монгол улсаас ямар нэгэн хүүхэд, магистр, магистраас дээш докторын диссертац хамгаалахаар цол авахаар элссэн байх юм бол тэр хүүхэд төрд хандаж санал тавибал шууд тэр мөнгийг нь гаргаж өгдөг систем рүү бид нар шилжиж болно. Энэ зөв систем гэж би хувьдаа бодож байгаа. Ээж аав нь янз бүрийн аргаар олж байгаа, магадгүй сургалтынхаа төлбөрийг олчихсон, яг амьдрах зардлаа олоогүй байж магад. 16 мянган доллар л хэрэгтэй 4 жилд. Энийг гаргаад өгөөч гэхэд л шууд гаргаад өгчих. Дэлхийн эхний 20-д орсон сургуульд магистр, докторын хэмжээгээр тийм программид хамрагдаж байгаа хүүхдийн хүссэн зардлыг нь хянаж үзээд шаардлагатай мөнгийг нь гаргаж өгдөг. Энэ бол бараг Засгийн газрын өнөөдрийн явж байгаа бодлого дотор ч явж байгаа. Энийгээ бид нар гаргаж зарлаж, нийтэд хуульчилж яриагүй л байгаа болохоос биш. Иймэрхүү маягаар оруулъя.

 Цалингийн асуудал гэдэг нь хамгийн сүүлчийнх нь асуудал. Тийм учраас энд цалин гэдэг ганцхан асуудлыг Ерөнхийлөгч шийдүүлэх гээд ингэж оруулж ирж байгаа юм байна гэсэн ийм хандлага байх хэрэггүй. Ийм хандлага байхгүй байгаад нь би их баярлаж байна. Цалинтай холбоотой зүйл дээр хэлье. Хуучин ЗХУ, социалист орнуудад стипент гэж байсан. Их Хурлын гишүүдийн 70-80% нь энэ стипентыг авч байсан улсууд байгаа. Дотоодод сурч байхад Сүхбаатарын нэрэмжит цалин гэж.  Би цэргийн сургуульд сурч байсан, дээд сургуульд тэгэхэд 70 рублийн стипент авдаг байлаа. ҮЭ-ийн сургууль, банкны чиглэлээр сурч байгаа оюутнаас асуухаар 110 рубль, 90 рубль гэж хэлдэг байсан, цэргийн сургууль 70 рубль өгдөг байсан. Тэгэхээр тэр үед бүх боловсролыг төр 100% үнэгүй олгоод, дээрээс нь тодорхой хэмжээний мөнгө өгч байсан. Энэ ямар учир утга байсан юм бэ? Тэр 70 рублээрээ бид нар гуанзанд орж хямдхан хоол авч иддэг, бүүр “жоорлож” байгаад 20 рублийн дипломат цүнх ахдаа авчирдаг байсан. Тэгэхээр иймэрхүү маягаар ийм боломжийг нь гаргаж өгч байгаа хамгийн гол юм нь юу гэхээр чи сурах руугаа төвлөр гэж байгаа юм. Төр ямар нэгэн хэмжээнд энэ стипент өгч байгаа ээж нь ч загнана, аав нь ч загнана. Төр чамд цалин өгч байна, 50 мянган төгрөг өгч байна, чи яах гэж тэр баараар давхиад байна, хичээлдээ яагаад ирээгүй байгаа юм, одоо сурах руугаа төвлөр гэж ингэж шаардлага тавих, нөгөө хүүхдийн боловсролыг чанартай эзэмшүүлэх ийм нөхцөл үүгээр л бий болж байгаа юм.

Бид нарын хуулийн төсөлд тусгаснаар хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээний 50%-тай тэнцэхүйц нэг оюутанд сараар бодоод 54 мянган төгрөг 10 сарын хугацаатай олгоход 540 мянган төгрөг гарч байгаа. Энэ асуудлыг л гаргаж тавьж байгаа. Тэгш эрхийн зарчим. Энэ дээр ингээд байгаа. Хавтгайраад байна Ерөнхийлөгч өө, наадах чинь утгагүй. Бүх сурч байгаа оюутанд 54 мянган төгрөг та өгнө гэвэл наадах чинь хавтгай гэж. Энэ дээр хүний эрхийн талаас нь авч үзэх юм бол хавтгайрах биш бид нарын тэгш эрхийн зарчмаа барьж, эрхийн чадамж гэдэг бол хүн бүхэнд адилхан байдаг. Сонгууль өгөхийн тулд ядуу байна уу? Зүдүү байна уу? Эрэгтэй байна уу, эмэгтэй байна уу , оюутан байна уу? 18 нас хүрсэн бол сонгох сонгогдох эрхтэй гээд монголд байж байгаа, тэгэхээр энэ тэгш эрхийн зарчмаа бид нар баръя, тэгээд энэ оюутнуудаа нэг гараанаас гаргая.

 Саяын миний хэлж байгаа тодорхой мэргэжил хэрэгтэй болоод ирэнгүүт нь инженерийн чиглэлээр сургалт явуулж байгаа болбол тэнд сурч байгаа оюутанд бид нар 54 мянга биш, 108 мянгыг өгье. Ийм мэргэжлээр чи сурах юм  бол 200 мянган төгрөг өгье, одоо энэ дээр нь уралдуулъя гэж байгаа юм. Оюутан бүр сургалтадаа төвлөрөх боломж олгохын тулд  цалинтай оюутан,  хариуцлагатай оюутан гээд байна. Маш тодорхой мэргэжлээр, шаардлагатай мэргэжлээр, эрэлт хэрэгцээтэй мэргэжлээр сургах гэж байгаа болбол мөнгийг нь жил жилд Их хурал дээр ярьж байгаад нэмж өгдөг болъё. Ерөөсөө л асуудал энэ. Ингэвэл л саяын яриад байгаа хавтгайрна гэдгээс гарч чадна.

Хоёр дахь асуудал. Манай Засгийн газар дээр ч яригдсан. Нэг салбарын санхүүжилтийг Их Хурал, Ерөнхийлөгч яриад эхэлбэл дараа нь Цагдаагийн санхүүжилт, баахан санхүүжилт орж ирээд, салбар салбараар мөнгөний уралдаан гарна гэж байна. Тэгэхээр боловсрол бол салбар биш. Энийг бүгдээрээ нэг ойлгоё. Боловсрол бол бид нарын нийгмийн баялаг. Энэ нийгмийн баялаг, хөгжилд хүрэхийн тулд улс орныг хөгжил рүү хөтөлдөг нийгмийн баялаг, энэ бол салбар биш. Бүх улс орон 2 хуваадаг. Бүх олж байгаа эдийн засгийн орлогоо уул уурхайгаас олж байна, эрүүл мэндээс олж байна, банкнаас олж байна, шударга ёсыг бэхжүүлж олж байна гээд энэ орлогоо 50% гэж үзээд, нөгөө талыг нь боловсрол гэж үздэг, тэгэхээр боловсрол бол эрүүл мэнд дээр ч байж байдаг, банк, цагдаа, шүүх, уул уурхай дээр байж байдаг бүх газар оролцдог нийгмийн баялаг.Энд нэг 4, 5 жил сураад төгссөн ямар нэгэн хэмжээний мэргэжил эзэмшсэн хүн гэдэг бол нийгмийн дундаж иргэн болж төлөвшихөд маш их нөлөө үзүүлдэг. Үүгээрээ хамгийн чухал.

Тэгэхээр энэ нийгмийн баялгийг бүтээхэд, өөрөө ийм баялагтай орон юм болбол энэ нийгмийн баялгаа бүтээхэд нь бид нар оруулж байгаа юм. Тэгэхээр энэ нийгмийн баялгийн тухай ойлголт болохоос бус, салбарын тухай ойлголт бишээ гэдгийг бүрэн ойлгож авбал зүгээр байх гэж бодож байна.Нэгэнт нийгмийн баялгийг бүтээхэд чи оролцож байгаа учраас боловсрол эзэмших гээд сургууль сурч байна гэдэг чинь нийгмийн баялгийг бүтээхэд оролцож байгаа юм байна би. Тийм учраас надад төр үнэлээд 54 мянган төгрөг сар бүр өгөх гэж байгаа юм байна. Одоо би хариуцлагатай болно гэдэг энэ рүү л татъя гэсэн юм.

Бид нар хүүхдүүд дээрээ аваачиж тэгш эрхийн хуулийг хэрэгжүүлж байгаа. 1-5 ангийн дунд сургуулийн хүүхдүүдэд бид нар үдийн цай өгч байгаа. Чи 1-р ангид онц сурдаг юм байна, үдийн цайнд чинь 2 талх өгье, чамд 1 талх өгье гэж ялгаварлахгүй байгаа. Бүгдэд нь ижил хэмжээний үдийн цай өгч байгаа. Тэгэхээр сурагчиддаа үдийн цайтай болъё, оюутнууддаа цалинтай болъё гэж байгаа юм. Тэр дунд сургууль явж байгаа сурагчдад үдийн цайны гол агуулга юу вэ, гэдэс нь өлсөхгүй, янз бүрийн хоол бодохгүй, юмандаа төвлөр л гэсэн үг. Тэгэхээр оюутанд мөн адилхан мессеж өгч байгаа юм. Сурч байгаа боловсролдоо төвлөр, тийм учраас чамд цалин өгч байгаа, чи хариуцлагатай байна шүү гэсний үүднээс өгч байгаа цалин юм шүү гэдгийг ойлгох ёстой болов уу гэж бодож байна. Оюутанд өгдөг цалингийн асуудал шинэ зүйл биш.

 Хуучнаар ТМС-ийн одоо хөдөлмөр, сургалт үйлдвэрлэлийн төвд суралцаж байгаа хүүхэд бүхэнд 45 мянган төгрөгийн цалин өгч байгаа. Энийг цалин гэж нэрлэж байгаа. Эндээс дахиад асуудал үүсэж байгаа. Мэргэжилтэй ажилтан болоход бид нар 45-ийг өгч байна. Дээд сургуульд сурлаа гээд 54-ийг өгч байна. Хэрвээ энэ дээр асуудал үүсэж байгаа болбол Их Хурал бодлого гаргаад, 45 мянгаа 90 болгочих. Мэргэжилтэй  ажилтан болох гэж байгаа, сургалт үйлдвэрлэлийн төв рүү гүйж байгаа хүүхдэдээ өгдөг урамшууллаа жоохон нэмээд өгөх ёстой. Тэр нь дотроо шаардлагатай мэргэжлээр сурч байгааг нь жоохон нэмээд өг. Яг иймэрхүү маягаар харах юм бол юм явчих юм биш үү.Би Мэргэжил, сургалт үйлдвэрлэлийн төвөөр Ерөнхий сайд байхдаа очиж байсан. Очиход мэргэжил, сургалт үйлдвэрлэлийн төвийн удирдлагууд нэг үг хэлдэг. Манайхаас төгссөн 10 оюутны 8 нь мэргэжлээрээ ажиллаж байна. Их, дээд сургуулиас төгссөн 10 оюутны 8 нь ажилгүй явж байгаа. Тэгэхээр мэргэжил, сургалт үйлдвэрлэлийн төв магадгүй тэр 45 мянган төгрөг гэдэг нь тодорхой хариуцлагыг бий болгодог юм биш үү, тэрэндээ тулгуурлаад тэр хүн мэргэжлээ сайн эзэмшиж чадаж байгаа учраас хариуцлагатай эзэмшиж чадаж байгаа учраас мэргэжилтэй болж байгаа юм биш үү гэсэн бас нэг ийм мессеж гарч ирж байгаа юм.

 Миний бодлоор бол энэ асуудлыг цалинтай холбож гаргаж ирж байгаа асуудлыг ийм байдлаар харах нь дээр байхаа гэж бодож байна. Нөгөө талын нэг аргумент бол цалинтай оюутан сонголттой оюутан болж байгаа. Аливаа ажил, үйлчилгээг сайжруулахын тулд, боловсролын үйлчилгээ ч адилхан бид нар хэрэглэгчээр нь дамжуулж одоо сайжруулах ёстой. Өнөөдөр төрд нийтийн хоолыг хариуцсан яам гэж байхгүй. Энийг хэрэглэгчид өөрсдөө мөнгөө төлөөд сайн хоолтой гуанзанд илүү мөнгө төлөөд, сайн хоолтой гуанзанд олон хүн ороод ингэж явсаар байгаад манай нийтийн хоолны газар өнөөдөр толгой өвдөхгүй хэмжээнд хүрсэн.Гэтэл өөр газар, манайхны гол нэг асуугаад байгаа юман дээр би үүнтэй холбоотой би юу гэж хэлэх гэсэн гэхээр тэр оюутны сонголт гэдэг бол хамгийн шударга сонголт байх болно. 50 мянган төгрөг сардаа авдаг оюутан саяын Бат-Эрдэнийн хэлдгээр кредитээ авахын тулд өөр багшаас очиж кредит авахаар болбол тэр багшийн заадаг сургууль руу мөнгөө хийдэг болчихно. Сайн сургуулиа сонгож оюутан мөнгөө хийдэг, сайн багшаа сонгож оюутан мөнгөө хийдэг, авах гэж байгаа боловсролоо сонгож оюутан мөнгөө хийдэг л байх юм болбол одоо тэр сургуулийн чанар өөрөө чангараад ирнэ.Оюутны сонголтон дээр нь тулгуурлаж тэр сургуулийн чанарыг чангалах гэсэн хамгийн гол санаа энд явж байгаа. Бусад хөгжилтэй орнуудад ваучерын систем гээд гаргачихсан байгаа. Ваучерийн системийн зарим хийж чадаагүй мөрөөдөл нь хэвээрээ байдаг. Тэгэхээр иймэрхүү маягаар явах юм бол энэ нь явахнээ.

Сая хамгийн гол сонгодог нэг асуулт асуусан. Энэ бол энд мөнгө бий юу гэж. Тэгэхээр энэ Засгийн газрын орж байгаа байр суурь, саяын Их Хурлын баталсан төсөвтөө бидний оруулж байгаа хууль ерөөсөө зөрчилдөхгүй байгаа. 2010 оны төсөвт нэг оюутанд 500 мянган төгрөг өгнө гээд 82 тэрбум төгрөг туссан байгаа. Энэ хуулиар цалинтай болгох юм бол 79 тэрбум төгрөг өгөх шаардлагатай байгаа.Тэгэхээр явж явж маргаан ерөөсөө тэр мөнгийг сургууль руу нь өгөх үү, байшин руу өгөх үү, байгууллага руу өгөх үү, оюутанд өгөх үү л гэдэг асуудал. Тэгээд бүгдээрээ нэг зүйлийг ойлгоё. Оюутанд сар сард өгсөн нь, тэгээд оюутан чанартай сургууль, чанартай үйлчилгээ авахын тулд оюутныг л сонголттой болговол боловсролын салбар үүгээр дамжиж сайжрах боломж байна. Ямар ч хамаагүй сургуулийн нэр л байвал тэр сургууль руу нь 500 мянган төгрөг шилжүүлээд байвал тэр байшин, тэр хүнд суртал, ард нь бидний ярьдаг олон янзын муу муухай зүйлийг санхүүжүүлж байна гэсэн үг. Тэгээд л оюутандаа цалин болгоод сар бүр өгье гэж байгаа юм. Асуудал энэ. Түүнээс биш нэх айхтар зөрүү гарчихсан, байр суурь нь зөрөөд явсан зүйл байхгүй байгаа юм гэдгийг энэ дээр хэлэх нь зөв байх.

Энэ цалингийн асуудлыг төр шийдэх нь нийгмийн талаасаа их зөв юм. Сургалтын төлбөр хөдлөх юм бол жил бүхэн сургалтын төлбөрийг нь төрөөс төлдөг байвал сургалтын төлбөрийг нь төлөх гэж төрийн төсвийн мөнгө хүрэхгүй тийм нөхцөлд хүрч магадгүй. Дандаа өнөөдрийнхөөрөө манай их дээд сургуулийн төлбөр байгаад байхгүй нь ойлгомжтой. Цалингаа төр барьж болж байгаа юм, бодлогоороо. Сургалтын төлбөр нь чөлөөтэй, бас хөдөлж байдаг ийм боломж руу сургуулиудыг би нар оруулж өгөх нь зөв. Сургалтын төлбөрөөрөө дамжуулж чанартай сургууль нь гайгүй төлбөр авдаг байж байж тэгээд цаашаа явдаг энэ схемийг явуулах хамгийн үндсэн арга нь энэ дотор байгаа юм гэж би хэлэх гээд байна. Тэгээд цаашаагаа сургалтын төлбөрт төлбөр цуглуулдаг олон аргуудыг түрүүн хэлсэн учраас би энэ дээр хэлэх хэрэггүй байх гэж бодож байна.Цалин гэдэг бол төрөөс сургуульд өгдөг сургалтын тэтгэлэг, сургуулийн төлбөр биш юм байна, тэр эзэмшиж байгаа, орж байгаа гол зорилгодоо төвлөрөхөд нь оюутанд өгч байгаа дэмжлэг юм байна гэж ойлгоё.

 Тэгэхээр сургалтын төрийн санд 30 тэрбум төгрөг байгаа, төсөвт туссан 82 тэрбум төгрөг байгаа, энэ хоёр нийлээд хэд болж байгааг та бүхэн мэдэж байгаа. Яг энэ хууль гарах юм бол хэдэн төгрөг хэрэгтэй юм бэ? гэдэг дээр би хэлье.Энэ хууль гарахаар хоёр, гурван асуудал шийдье гэж байгаа. Их дээд сургуулийн нийт зардлын 20%-ийг уралдаант байдлаар тодорхой шалгуураар төрөөс санхүүжүүлдэг болъё гэж байгаа, цалингаа өгье, тэтгэлгээ өгье, одоо явж байгаа тэтгэмжээ өгье,  урамшууллыг бий болгоё, оюутны  эрүүл мэндийн даатгалыг төр төлдөг болъё гэж байгаа. Орон нутаг руугаа ирж буцах зардлыг төр төлдөг болъё гэж байгаа юм. Тэгээд энэ хуулиар жилдээ гарах нийт мөнгөний хэмжээ 133 тэрбум төгрөг. Энэ хууль хэрэгжихэд. Өнөөдрийн суусан байгаа мөнгийг би түрүүн хэлсэн, 82, 30 тэрбум төгрөг. Ерөнхийдөө хүсэхэд ойролцоогоор мөргөж байгаа ийм зүйл юмаа гэж хэлэх гэсэн юм.Хүний хөгжлийн сангаас олгох мөнгө бид нар ч ойлгож байгаа. 500 мянган төгрөгөөр 2 удаа өгөөд дуусъя гэж байгаа. Энэ цалин гэдэг юм болбол байнга байя гэж байгаа юм.  Тэгэхээр оюутнуудын гол сонгоод байгаа нь цалинтай оюутан, хариуцлагатай оюутан гээд 30 мянган оюутан гарын үсэг зурж байна гээд яваад байгаа нь ерөөсөө байнга байдаг тэр эх үүсвэр л бидэнд хэрэгтэй байна. Нэг, хоёр удаа өгөөд алга болчихдог сонгуулийн амлалт хэрэггүй гэж байгаа. Бас асуудал эндээ байгаа юм. Цалин өгөөд эхэлбэл оюутны тоо өснө. Төр цалин өгнө гэнэ, оюутан болдог хэрэг гээд баахан хүн явна.

 Мөнгө гар дээр нь тавиад эхэлбэл нөгөө хэдэн оюутан чинь авч гараад баардаад өгнө. Энийг шийдсэн шийдэл дэлхий даяар тэртэй байж байна, манайд ороод ирчихсэн. Оюутан карт хэрэглэж байгаа, тэр мөнгийг картанд нь хийгээд өгчихдөг. Зарим газар ингэдэг, тэр карт нь зөвхөн ном худалдаж авахад л үйлчилдэг. Тэр карт зөвхөн сургалтын төлбөрөө төлөхөд л үйлчилдэг. Би Харвардын Их сургуульд сурч байхад тийм л байсан. Бид нарын картанд мөнгө нь ордог. Тэр мөнгөөрөө тодорхой газруудад очиход л үйлчилдэг. Түүнээс архи худалдаж авахад тэр карт ажилладаггүй. Иймэрхүү маягаар шийддэг. Явж байгаа зөв хандлагыг өчүүхэн юмаар унагачихдаг учраас би энийг хэлэх нь зөв байх гэж бодож байна. 4-өөс 5 жил их дээд сургуулийн хамгийн муу сургуульд сурч байна гэж бодъё. 4-өөс. Өдөрт 5-6 цагийн хичээл аваад байг байгаа оюутан 4-5 жил ямар ч ажилгүй гэртээ хэвтэж байгаа. Тэгээд гэмт хэргийн объект болоод байгаа тэр залуугаас шаал өөр. Энийг би нийгмийн ач холбогдол гээд байгаа юм. Яг үнэндээ бол оюутныг муу ч бай, сайн ч бай, 3 цаг багшийн өмнө суулгаж л байгаа. Дуртай ч бай, дургүй ч бай, багш тэр оюутанд юм зааж байгаа. Дуртай ч бай, дургүй ч бай тэр оюутан кредит авах гээд гүйж байгаа.

  Миний нэг өмөөрдөг юм бол тэр 130 их сургууль, тэртэй тэргүй тооноос чанар луу шилжинэ, төр шаардлагаа тавиад ирнэ, энэ бүх юм чинь явна. Стандарт орно, багасна, нийлнэ, нэгдэнэ, энэ бол байх зүйл. Өнөөдрийн байгаа сургуулиудын тоог нээх айхтар шүүмжлээд байх шаардлагагүй гэж боддог. Гэмт хэрэг хийгээд биеэ үнэлээд явж байгаа оюутнаас тэнд суугаад 5 цаг суугаад хичээл сонсож байгаа  тэр оюутан хамаагүй дээр, нийгмийн нэг дундаж иргэн болоход тэр сэтгэлгээ нь төлөвших тэр зам руу явж байгаа, ийм учраас бид нар тэр сургуулиуд дээр энэ байдлаас нь харж үзэх юм бол зүгээр юм байна гэж хувьдаа бодож байна. Дээрээс нь Их Хурлын гишүүд хуулийн төсөл боловсруулахдаа надтай уулзаж байхдаа нэг Их Хурлын гишүүн хэлж байсан. Тэр их зөв санагдаж байсан. Өнөөдөр сонирхолтой нь сурч чадахгүй байна, мөнгөтэй нь сурч байна гэж. Гэхдээ мөнгөтэй нь сурахдаа мөнгөтэй учраас сурч байна, тэр хүнд сурах сонирхол алга гэж. Яг л тийм байгаа. Сонирхолтой айлын хүүхэд төлбөрөө сурч чадахгүй гээд хаяж байхад мөнгөтэй хүн хаяад машинаар хүргүүлээд тэгээд сурсан нэртэй, гэхдээ сонирхолгүй, амьдралын ямар ч зорилгогүй. Тэр 50 мянган төгрөгийг өгөхөөр одоо сонирхолтой хүн ирээдүйгээ, амьдралаа бодож, ажлаа бодож, араа бодож сурна. Сургуулиа сонгохдоо хүртэл тэгэж бодож сурч байгаа. Хүнээрээ дамжиж хөгжье, Оюу толгойгоос илүүтэй, оюутан толгой хэрэгтэй байна, оюунтай толгой хэрэгтэй байна, энэ бүхнийг харах юм бол нээрээ сурч байгаа оюутнаараа дамжиж сурч байгаа оюутандаа хөрөнгө оруулалт хийх маягаар цалин олгох маягаар асуудлыг шийдвэл зүгээр байхаа гэж бодож байна.

Энгийн хариулт, дэлхийд ашигт малтмалаараа 10-т ордог болбол ийм баян монголын оюутан 54 мянган төгрөг сард аваад, тэр суралцаж байгаа нийгмийн баялаг бүтээж байхад Монголын төр төлөхөд хотойгоод байх юм байхгүй ээ. Хөгжингүй орнуудын дундаж их, дээд сургуулийн нэг оюутанд зардаг зардал та нар 11 мянган доллар гарч ирж байна. Өнөөдөр Монголд 339 доллар байгаа. Хөгжингүй орных 11520 доллар, манайд 339 доллар л гаргаж байгаа юм төр нэг оюутанд. Энэ бол үнэхээр байж болохгүй , тэр бутархайд нь хүрэхгүй байна, 520-д нь хүрэхгүй байна, 30 дахин бага байна. Ийм тоо харахаар яагаад болдоггүй юм бол гэсэн ийм л бодол төрж байна.Цалингийн асуудлыг ингэж шийдвэл зүгээр юм биш үү. Төр иргэнээ дэмжээд, иргэндээ хариуцлага хүлээлгээд, иргэнээ дэмжээд мөнгө өгөөд ирвэл тэр иргэн хариуцлагатай болно, боловсрол чинь чанартай болно, тэр эргээд асуудлыг шаардах эрх зүй, ёс суртахууны үндэс үүснэ, энэ бүх талаас нь харсан юм.

Нэг сонгодог асуулт байгаа. Намайг энэ хуулийн төсөл ярьж байхад зарим албаны хүмүүс асууж байсан. Гадаад оронд ямар байна. Зах зээлийн оронд яг тань шиг цалин гэдэг ийм юм байна уу? гэж. Тэгэхээр энийг англиар Грант гэж нэрлээд байгаа, оросоор стипент, монголоор цалин болгосон. Хөгжингүй орнуудад үүнийг өгдөг арга хэлбэр түмэн арга хэлбэрээр өгч байна. Зүгээр оюутанд өгч байгаа цалин байна, чи гэр бүлтэй болбол өгдөг цалин нь арай илүү нэмэгдэж байна. Хүүхэдтэй болбол илүү нэмэгдэж байна. Тавьж байгаа шалгуураар нэмэгдэх гээд янз бүрийн зүйлүүд байна. 5 мянган долларыг нэг жилд нь өгч байна. Сар бүрд нь өгч байна, 7 хоногоор өгч байна, янз бүрийн аргаар өгч байна. Ганц хандлага юу байна. Түрүүчийн миний хэлдэг оюутанд нь өгч байна. ОХУлс миний олж мэдсэнээр 6-н төрлийн стипент өгч байна. 250 рублиэс 2400 рублийн стипент өгч байна. Ерөнхийлөгчийн нэрэмжит стипент нь 2400 рубль. Дундажлаад аваад үзэхээд нэг оюутандаа 800 рублийн цалин өгч байна. Шведэд 7 хоног бүр нэг оюутан 200 еврогийн цалин авч байна. Хятадад нэг оюутны сургалтын мөнгөн шагнал нь 8 мянган юань, оюутныг дэмжих мөнгөн шагнал нь 5 мянган юань, тэгээд оюутны цалингийн системтэй байна.  Өмнөд Солонгос сар бүр 500 мянган вонн, бид 50 мянгаас эхэлье гэж байгаа. АНУ хамгийн өргөн хэрэглэгддэг крант нь ойролцоогоор 5500 долларын грант тэгээд тэр нь үнийн өсөлттэйгээ уялдаж хөдөлдөг. Франц улс төрөөс санхүүждэг дээд боловсролын хувь 90 хувьтай байна. Нэг оюутны зардлыг 10 мянган еврогоор тооцож гаргаж байна. Францад оюутны цалин сар бүр 450 евро. Германд сар бүр 300 евро өгч байгаа. Германд насны хязгаар тавиад өгч. Магистраас доош байгаа бол 30 хүртэл насанд цалин авах эрхтэй, магистраас дээш сурч байгаа бол 35 нас хүртэл гээд тавиад өгсөн байна. Финлянд дээд боловсрол үнэ төлбөргүй, бүгдий нь 100% төрөөс даадаг, материалын зардал гэж мөнгө гаргаж өгдөг. Энэтхэгт 4/3 хувий нь төр даадаг. Стипент, цалингийн системтэй. Бразиль, Аргентинд 100% төрд дааж байгаа. Норвеги 100% төр дааж байгаа, дээрээс нь цалин өгч байгаа.

 Олон орны жишээ дурьдаад энэ орныг дуурайя гэж байгаа юм биш. Бид аль нэг орныг дуурайгаад байх шаардлага ч байхгүй.  Монгол улсад одоо дээд боловсролд төрөөс зарцуулж байгаа мөнгөний хэмжээ манай дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 0,1 хувийг эзэлж байгаа. Нийт төсвийн зарлагын 0,2%-ийг эзэлж байгаа. Төсвийн байнгын хорооны дарга Даваасүрэн ярьсан байна лээ. Төсвийн зарлага ДНБ-д 51%-тай боллоо. 0,1 ДНБ-нд төсвийн зарлага дотор 0,2% байна, ийм л бага байна. Монгол өнөөдөр нийт айл өрхийн 65% нь ямар нэгэн хэмжээгээр оюутантай байна. Тийм учраас би энийг нийгмийн асуудал гэж үзэж байна. Нийгмийн баялаг бүтээдэг гэдэг утгаараа ч нийгмийн асуудал, манай нийт өрхийн 70%-д нөлөө үзүүлж байгаа асуудал учраас ч нийгмийн асуудал. Тэгэхээр төрийн үүрэг бол энэ нийгмийн асуудлыг шийдэж ард түмэндээ үйлчлэхэд л байгаа. Энэ асуудлыг бид нар ийм байдлаар шийдвэл яасан юм гэж хэлэх гэсэн юм.

Үнэхээр манай иргэд боловсролтой болоод гараад ирвэл бидэнд бусад юм нь олдоно. Хойч үе боловсролтой байх юм бол машин, зам, гүүр, уул уурхай бүх юм олдоно. Тийм учраас жаахан мөнгө олдож байгаа бол хүнээрээ дамжуулж боловсролдоо хөрөнгө оруулалт хийж санхүүжилтийнхээ хэлбэрийг саяын энэ олон улсын жишгээр нээж өгье гэж байгаа юм.  Иймэрхүү маягаар энэ асуудлыг цогцоор нь бодож, хоёр удаагийн Засгийн газрын хурлаар оруулж хэлэлцүүлж, нилээн хэдэн удаагийн хэлэлцүүлгээр Иргэний танхим дээр 2 удаа ярьж оюутан, бусад хүмүүсийн дунд нилээн хэлэлцүүлэг хийж байж өргөн барьсан юм.Энэ төсөл бол өнөөдрийн манай төрийн бодлого тодорхойлж байгаа нийт хүмүүсийн бүтээл болоосой гэж хүсэж байна. За их баярлалаа.

Р.Болд  /Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ЭМБШУТБШАХ зөвлөх/

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид баярлалаа.

А.Тлейхан /УИХ-ын гишүүн/

            Нийгмийн тулгамдсан асуудал, үнэхээр монголын ирээдүй болсон оюутан, залуучуудыг сургахад нь төрөөс дэмжлэг үзүүлнэ гэдэг үнэхээр чухал асуудал. Би энэ 3 саналыг тодруулъя. 1-рт, энэ хуулийн нэрэн дотроос оюутан сурагчдын нийгмийн хамгааллын тухай заалт байна, ялангуяа алсаас ирсэн оюутан сурагчдын хувьд дотор байрны асуудал маш хүнд байдаг. Ирээдүйн улсыг хөгжүүлэх оюутнууд маань ихэнх нь подвалд хэвтэж байна. Битүү саван дотор хүн амьдрах нөхцөлгүй подвалд. Нийгмийн асуудал орж байгаа бол оюутны байрны асуудлыг тусгаж болохгүй юу. Цаашид оюутны байртай болох бодлогыг төрөөс энэ хуульд тусгаж болохгүй байсан юмуу.

 2-рт, Үнэлгээний систем. Цаашдаа оюутнууд цаашдаа сайн, онц суралцвал янз бүрийн тэтгэмж авах юм байна. Тэгэхээр үнэлгээний систем ямар байх юм бэ? Сургуулиуд аль болох олон хүүхдийг хамруулахын тулд худлаа дүн гаргаж ирнэ. Олон улсын үнэлгээний систем рүүгээ орох талаар тодорхой заалт байна уу. Хөндлөнгийн үнэлгээ гаргадаг. Өнөөдөр заасан багш нь шалгалт авдаг систем байгаа. 3-рт, Сая нэг нийт төгсөгчдийн 80-аад хувь нь ажилгүй байдаг тухай ярилаа. Бид цаашдаа ийм журмаар яваад байвал илүүдэл бүтээгдэхүүн гаргана, хэрэгцээгүй мэргэжилтэн бэлдэнэ. Нөгөө л эцэг эхчүүдийн мөнгөөр нь тэднийг ядуу болгож байж салдаг тогтолцоо хэвээрээ байх нь. Тийм учраас нийгмийн хэрэгцээний шаардлагатай мэргэжилтэн бэлддэг, эрэлт хэрэгцээг нь хэн тохируулах юм бэ? хэн энийг гаргах юм. Тийм заалт энэ хуульд байх уу. Чухал мэргэжилтэн бэлддэг тогтолцоо руугаа орох заалт байж болохгүй уу. Энэ дээр хариулт өгөөч гэж хүсэх байх.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Цахиагийн Элбэгдорж

Төрөөс оролцоо нь бий болоод ирэхээр төрөөс тавих шаардлагадаа бид нар хуулиар тавьж өгдөг баймаар байгаа юм. Оюутнуудын хэдэн хувь нь хөдөөнөөс ирж байгаа юм. Хэдэн хувь нь дотуур байр шаардлагатай оюутан байх. Тэрнийхээ 70%-д хүрсэн, нэг бол 100%-д хүрсэн дотуур байрныхаа асуудлыг танай сургууль шийдсэн байх ёстой. Энэ санхүүжилтийг авахын тулд ч гэдэг юмуу. Тэгэхээр төрийн оролцоог нэмэгдүүлснээр төрийн шаардлага нэмэгдэнэ гэж энийг дагаж гарч ирнэ гэж бодоод байгаа юм.

Үнэлгээний систем. Хоёр юм зөрчилдөөд байгаа юм. Үнэлгээний систем, оюутны сургалтын амжилттай холбож цалин гэдэг юмуу? энэ асуудлыг шийдэхгүй бол болохгүй гэхээр одоо үнэлгээний системийг бий болгоё, тестийн төвүүдийг бүх сургууль дээр байгуулах хэрэгтэй болж байгаа юм. Тестийн төв байгуулна гэхээр нилээн зардал гарна. Нэг бол хөндлөнгийн тестийн төвүүд дээр тэр үнэлгээг нь авахуулдаг байж болно. Тэгэхээр дахиад төрийн шаардлага нь танайх тестийн төвтэй болсон байх ёстой. Нэг бол хөндлөнгийн шалгалт авдаг тийм байгууллагатай танайх гэрээтэй байх ёстой. Тэгээд оюутныхаа дундаж үнэлгээг гаргаад ир. Дахиад төрөөс шаардаад төрөөс нөгөө сургууль, их дээд боловсролын байгууллагуудад тавих шаардлагад оруулъя гэж байгаа. Энийг манай Их Хурлын гишүүд энэ хуульд дутуу туссан байна гэвэл миний нэг хүлээж авах юм бол тал талаас нь ярьж байгаад хэдүүлээ сайжруулъя. Энэ нь тусаагүй байгаа бол саяыг оруулаад өгье.

Эрэлт, нийлүүлэлтийн асуудал, дахиад танай сургуулиас хэдэн оюутан ноднин төгссөн, 100 оюутан төгслөө, хэд нь мэргэжилтэй байна. Яг тэрний нь тогтоодог байгууллага нь тогтоогоод гаргаж ирээд үзүүлсэн тийм юмаар тэр төрийн дэмжлэг өгөх үү, үгүй юу гэдгээ шийдчих болъё. Тэгвэл сургуулиуд, аж ахуйн нэгжүүдтэй гэрээ байгуулж эхэлнэ. Тэр мэргэжилтэн шаардлагатай байгаа газруудтай гэрээ байгуулж эхэлнэ. Тэр чиглэлээр сургах оюутныхаа тоог нэмж эхэлнэ.Сургуулиуд ингэдэг. 9 сарын 1-ний гэнэт хандлага болоход манай сургууль дээр маргааш нь 3 багш, 3 шинэ хөтөлбөр нээгээд эхэлж байсан. Одоо олон талын шашны асуудал. Энийг ойлгуулъя, энийг буруу ойлгуулаад байна. Энэ соёл иргэншил, барууны соёл иргэншил терроризмын асуудлыг шинээр заая гээд тийм мэргэжилтэн шууд хөтөлбөрөө танилцуулаад ороод ирж байгаа юм. Тэгэхээр тийм мэргэжил хэрэгтэй болж байна гэдгийг маргааш нь шууд мэдэгдэж байгаа. Тийм багш ороод ирэхэд нөгөө оюутнууд мөнгөө төлөөд нөгөө багшийн лекцэнд хамрагдаад эхэлж байгаа юм. Яг иймэрхүү маягаар тэр сургууль маш хурдан мэдэрч байдаг. Засгийн газрын Ерөнхий сайд, боловсролын асуудал хариуцсан сайд нэг юм хэлэхэд л “аан Засгийн газрын бодлого ингэж явах гэж байгаа юм байна шүү. Энэ жил ийм мэргэжлийн улсуудыг дэмжих гэж байгаа юм. Энийг нь түлхүү оруулаад өгье. Ийм сайн багштай болъё. Тухайн мэргэжлийг заадаг маш сайн багш байж магадгүй. Гэтэл тэр сургуульд байхгүй, өөр газар байж магадгүй. Тэр үнэхээр мундаг багш, тэр багш ирэх юм болбол манай сургуульд тэр мэргэжлийг эзэмшихээр оюутнууд ирнэ” ч гэдэг юмуу. Яг иймэрхүү маягаар шууд мэдэрч үйлчилдэг систем руу орохгүй болбол болохгүй болоод байгаа юм. Саяын Тлейхан гишүүний асуусан асуултанд иймэрхүү байдлаар хариулъя. Манай зөвлөхүүд, бусад улсууд орно, надад нэг зовлон байгаа.

 Өнөөдөр Их Хурлын гишүүд ирсэнд их баярлаж байгаа. Яг боловсролын хууль хэлэлцэхэд нөгөө Ерөнхийлөгч байнгын хороон дээр юмуу, Их Хурлын Нэгдсэн чуулган дээр ороод суугаад байж чаддаггүй, болдоггүй хэцүү байдаг учраас би өөрөө хариулаад байх боломжгүй. Манай төлөөлсөн улсууд очиж хариулдаг юм. Миний бодож байгаа зүйл манай Их Хурлын гишүүдээс боломжтой сайн санал гараад ирээд аль болохоор авъя. Засгийн газар, Их Хуралтайгаа ажлын хэсэгтэйгээ ярьж байгаад өнөөгийн түвшинд гаргаж хамгийн сайн шийдлээ нээлттэй гаргая авъя гэсэн санал байгаа.

 

Ө.Энхтүвшин /УИХ-ын гишүүн/

Энэ том асуудал. Энэ дээр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч санаачлаад хуулийн төслийг УИХ-д оруулах гэж байна, энд би талархалтай хандаж байна. Их сайхан юм санадаг, тэгээд тэрийгээ хууль ч юмуу бодлого болгодог, нийгэмд их хүлээлт үүсгэдэг, гэтэл нөгөөдөх нь дөнгөж анхныхаа механизм дээрээ бүдрээд тэр нь цаашаагаа явахаа байгаад тэгээд хэсэг хугацааны дараа алга болчихдог ийм юм руу орчихгүй байх юмсан гэж бодож байгаа. Оюутнуудад тэтгэлэг өгнө гэдэг нь зөвөө. Тэр 19 тэрбум төгрөг жил бүхэн гарах юм байна гэж Засгийн газар санал өгсөн гэнэ лээ. 19 тэрбум төгрөг дээр би санаа зовохгүй байгаа. Үнэхээр Монгол улс баян болбол Оюу толгой нь ашиглалтад ороод баян болбол тэрнээс ч илүү мөнгийг зарцуулж болох байх. Гол нь тэндээ биш.Дээд боловсролтой холбоотой асуудлыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс ялангуяа ингэж оруулж ирэх гэж байгаа бол энэ дээр хамтраад зөвхөн нэг талаасаа харсан оюутнуудад тэтгэлэг, тэтгэмж өгөх гэж байгаа гэдэг талаасаа илүү энэ дээд боловсролын тогтолцоогоо хөдөлмөрийн зах зээлтэйгээ жишээлбэл уялдуулдаг, тэрийгээ яаж хөдөлмөрийн зах зээл дээр тийм мэргэжлийн хүн тэд байна гэдгийгээ яаж тогтоох юм. Тэр нь ямар тогтолцоо байх юм, тэр нь яаж уялдах юм. Монгол Улсад энэ цаг үед хамгийн их хэрэгцээтэй байгаа мэргэжил юу байгаа юм. Инженер, бүх төрлийн инженер, технологчид, мал аж ахуйн мэргэжилтэн, хүүхдийн эмч, зарим төрлийн багш, байгалийн шинэчлэлийн мэргэжилтэн гэдэг ийм шаардлагатай мэргэжлүүд бий. Энэ рүүгээ түлхүүхэн урамшуулсан, энийгээ дэмжсэн, сургалтыг чанаржуулсан, орчныг нь өөрчилсөн. Энэ бүхэн бүгдээрээ уялдсан, энэ нь өөрөө дээд боловсролын тогтолцоог үнэхээр чанарын дээд шатанд гаргасан ийм л юм болбол сайн гэж би бодож байна.

Тэтгэлэг өгөх юм гэнээ, Ерөнхийлөгч санаачилсан юм гэнэ лээ, тэгвэл ерөөсөө энд ордог хэргээ гээд ... оюутнуудыгаа бодоод байдаг, гэтэл нөгөө талдаа оюутан дээд боловсрол гэдгээрээ бизнес хийх гэж байгаа нөгөө тогтолцоогоо урамшуулаад байвал энэ хүлээсэн үр дүн гарч чадахгүй гэж бодож байна. Хамгийн гол нь үүнтэй яаж уялдуулах вэ гэдэг л байна.Саяын Бат-Эрдэнэ даргын ярьсан олон зүйлтэй санал нэг байна. Нэг зүйл дээр санал нэгдэхгүй байна, тэр нь юу гэхээр дээд сургуульд сурч л байг л дээ. Пиво уугаад сууж байснаас, вааранд орж байснаас, гудманд дэмий тэнэж явснаас тэр чинь хамаагүй дээр байхгүй юу гэж. Яг ийм хандлагаар зөндөө олон дээд сургуулийг өнөөдөр 150-170 дээд сургуулийг байгуулчихсан. Яг ингэж хандаад, гэтэл энэ маань дээд боловсрол гэдэг юмаа бүхэлд нь энэ тогтолцоогоо эвдээд хаясан. Яг ингэж хандах л юм бол бидний саяын яриад байгаа юмнууд анхных дээрээ гацаад  явчихна гэж бодож байна. Монгол улсад хэрэгцээтэй өндөр түвшний мэргэжилтнүүдийг бэлдэх гэдэг ийм л юм гол зорилго байх болов уу гэж бодож байна. 3-рт, гадаадад сурч байгаа оюутнуудаа яах юм. Баян улсуудын хүүхдүүд сурч байгаа гэсэн. Гэтэл бас тийм баян биш, өрхийн орлогыг, цалингаа тэр чигээр нь явуулаад тэнд зардал болгож сургаж байгаа зөндөө олон айл өрхийн хүүхдүүд хамгийн их хэрэгцээтэй мэргэжлээр сурч байна. Тэр оюутнуудаа бас гадна үлдээх юмуу? энийг хамтад нь авч үзэхгүй болбол тэд нар харах байх. Ийм 3-н зүйлийг хуулийн төсөлтэй холбогдуулж санал, асуултаар илэрхийлж байна.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж

Энхтүвшин гишүүний хэлсэн нь үнэхээр анхаарууштай саналууд байгаа юм. Түрүүн Тлейхан гишүүн ч асуусан. Хэн тэр үнэлгээний системийг гаргах юм, хэн нь эрэлт нийлүүлэлтийн асуудлыг шийдэх юм гээд. Засгийн газар төрөөс тавих шалгуур, үндэслэлийг ямар байх гэдэг бүх зүйлийг Засгийн газар шийдэхээр оруулж байгаа. Шаардлагатай бол Их Хурал татаж аваад зарим зүйлийг хууль руугаа оруулж өгч болно. Засгийн газарт энэ чиглэлээр нилээн олон эрх байгаа. Асуудал шийдэгдээд ирэхээр  аяндаа миний ойлгож байгаагаар төр ингэж дэмжих гэж байгаа юм байна. Энд ийм мэргэжил хэрэгтэй, төр жил бүр захиалгаа аваад, жил бүрийн төгсгөлд зарладаг ийм маягаар явбал эрэлт нийлүүлэлтийн асуудал шийдэгдээд явах байх. Би Энхтүвшин даргын ярьсан  кампусын асуудлыг их зөв гэж боддог. Ер нь бид нар шийдмээр юм байна лээ. Өнөөдөр сонин дээр харж байсан. Налайхын тафс маягаар хийвэл яасан юм гэж. Оюутны хотхон гэдэг тавьдаг стандарт нь байдаг. Гэхдээ дэлгүүр, үйлчилгээ нь ямар үйлчилгээ явуулах вэ гэдгийг заачихсан. Эмнэлэг нь байдаг, судалгаа шинжилгээ хийдэг юм нь байдаг, түүх музей нь байдаг. Тиймэрхүү тавиад, тусгай газар гаргаад энэ дээр ажилламаар байна. Яг энэ асуудлаар бусад улсуудтай санал солилцъё гэж бодож байгаа. Ийм байдлаар төр дэд бүтцийг нь бүрдүүлж өгөөд кампус  хийх гэж байгаа юмуу ийм төсөл оруулаад ирж байгаа аж ахуйн нэгжүүдээ, дээрээс нь ашигт малтмалын талаар зүйл оруулж өгсөн байгаа. Ашигт малтмалын хайгуулын лиценз эзэмшиж байгаа компани жилдээ хайгуулын лиценз эзэмшиж байгаа бол талбайгаас нь тодорхойлоод ч юмуу 4 оюутанд төлбөрийг нь даадаг ч юмуу. Ашиглалтынх 10 оюутан байдаг юмуу. Оюу толгой шиг болбол 1000 оюутны асуудлыг тавьдаг ч юмуу. Иймэрхүү маягаар уялдуулж өгч болно.  Нэг бол нэг оюутны Хотхон байгуулах асуудлыг нөхцөл болгож оруулдаг ч юмуу. Манайд татвараа бодоод байдаг, нийгмийн асуудлыг дагуулж шийдүүлдэг юмаа орхиод байгаа юм байна лээ. Ер нь ашигт малтмал байгаа, юугаар баян байна, түүгээрээ барьцаалж тэнд сонирхож байгаа улсуудаар дамжуулж асуудлыг нь шийдүүлдэг юм руу явбал зүгээр байх.Хамгийн сүүлчийн асуултан дээр Засгийн газар баталчихсан байна лээ. ЕТГ-тай ярьж байгаад зөгийний үүр гээд төсөл гаргая гээд ЗГ хөтөлбөрийг нь батлаад санхүүжилтийнх нь асуудал дээр нилээн сайн судалж байгаа. Гадаадад шаардлагатай мэргэжил  эзэмшсэн. Түрүүчийн хэлдэг дэлхий дээр аяндаа зарлачихдаг, 20 сургуульд орсон бол шууд мөнгийг нь өгдөг ч гэдэг юмуу иймэрхүү маягийн зүйлүүдийг та бүхэн хуульд тусгах хэрэгтэй байна. Засгийн газар, хууль санаачлагчийн зүгээс бүгдээрээ хамтраад энийг тал талаасаа оруулаад сайжруулъя. Саяын хэлсэн 2 дохь аргументтай санал нэг байна. Тэрнийг харьцуулалтын үүднээс ярьсан. Тэрнийг нэвт бид нар яриад байх шаардлагагүй. Их, дээд сургуулиудын чанарыг шалгаруулдаг тэр системийг монголд нэвтрүүлэх хэрэгтэй. Миний бодлоор төрийн өмчийн сургуулиудын чанарыг шалгаруулдаг, шалгарсан нэг сургуульд нь тухайн сургуульд сурч байгаа оюутанд тодорхой мэргэжлээр сурч байгаа оюутны мөнгийг нэмээд өгч болно. Тийм сургууль болохын тулд төрийн  өмчийн сургуулиуд өрсөлддөг. Хувийн өмчийн сургуулиудыг шалгаруулдаг, тэрнийг ил тод шалгаруулдаг аргуудыг байдаг, тэрнийг олон нийтийн байгууллага, сонин сэтгүүлийн байгууллага, дээд боловсролын холбоод голдуу шалгаруулдаг, шалгаруулаад тэр нь ил тод. Энүүгээр нь бид хангаж өгөөд ийм байгууллагуудыг дэмжвэл болж байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалттай сургуулиудыг тусад нь шалгаруулж болж байна. Хуулиа өргөн барьсан байгаа, энэ саналуудыг хэлэлцүүлгийн явцад гаргаж болно. Манай Их Хурлын гишүүд тодорхой  асуудлаар хууль санаачилж өргөн бариад, бид нар ярьж байгаад ер нь энэ хуультайгаа нэгтгэж яръя гэсэн иймэрхүү яриад явж байгаа зүйлүүд байгаа.

Д.Загджав /УИХ-ын гишүүн/

Улс орны нийгэм эдийн засгийн хөгжлийн ирээдүйг бодлого зорилгодоо стратеги төлөвлөлтдөө хангадаг юм гэдгийг барууны хөгжилтэй орнуудад бакалавраас дээш боловсрол эзэмшсэн хүмүүс маань одоо олж хараад энэ саналаа хэлж байгаад их баяртай байна. Хоёр асуудал, хоёр санал байгаа. 20 зүйл заалттай, 6 бүлэгтэй хуулийн төслийг бид нар авч танилцлаа. Өмнө ч байсан, Америк, Ази европын өндөр хөгжилтэй орнуудад суурь буюу ерөнхий боловсролын сургууль төгсөгчдийн 20% нь, коллеж, бакалаврын хувьд 80% орчим хувь нь материаллаг үйлдвэрлэлийн салбар луу ажиллахаар бэлтгэгддэг байж. Өнгөрсөн зуун, энэ зуунд ч байж. Манайд өнгөрсөн зуунд энэ тогтолцоо байсан уу? Энэ зуунд, өнгөрсөн зууны 90 оноос хойш энэ алдагдаад 170 гаруй  мянган оюутан, 100 гаруй их дээд сургуульд сурдаг болсон. Ажлын байр боловсон хүчний бэлтгэл хоёрын хооронд захиалга уялдаа холбоо байхгүй, үүний улмаас олон санал шүүмжлэл гарч, үүний улмаас ядуурал ч хамаарч байна. Нэг талаас төрийн зүгээс оюутнуудад цалин, тэтгэлэг, тэтгэмж олох асуудлыг ярьж байгаа нь зүйтэй. Оюутны зүгээс өөрийнх нь нөөц бололцоо, хүч оролцоог ашиглах тал дээр хуульд оруулах хэрэгтэй. Оюутны орлого, сургуулийн орлого дотор ч байна. Хандив, бэлэг, найз нөхдийн тусламжууд орсон байна. Оюутнуудын бололцоогоор хөдөлмөрийн биржийг гаргаж өгөх ёстой. Оюутнууд орлого олдог болох ёстой. Сургуулиуд сургалт, практик хоёрын хооронд онол практикийн нэгдлийг хангаад өөрөө хажуудаа үйлдвэрлэл явуулдаг болох хэрэгтэй.Их, дээд сургууль үндсэндээ бизнес болоод хувирсан, оюутны сургалтын төлбөрт хөтлөгдсөн сургалт яваад байдаг. Энийг бид нар хуулиараа өөрчилж бодлогоор шийдэж болно. ЕБС суурь боловсрол эзэмшсэний тэд хүртэлх хувийг цаашид суралцуулна гээд тоо тогтоогоод өгвөл энэ нь шийднэ. Зуун хэдэн сургуулиа багасгая, бууруулъя гэж яриад амжихгүй. Цаашид бодлоготойгоор 12 жилийн бодлоготой болчихлоо одоо. Энэ хүмүүсээ их, дээд сургуулийн уралдаант шалгалтаа улам шугамаар тооцдог байсан, энэ хэмжээгээр аваад явбал цаашид суралцах хүмүүс нь суралцах боломжоор хангагдана.Материал баялаг үйлдвэрлэдэг энэ чиглэлээ бид нар олон жил хаяж явсан. Өөрсдийн менежерээс дээш хэмжээнд ажил хийдэг, өөрсдөө баялгийн эзэн, тэнгэр угсаатай хүмүүс гэж үзээд олон жил явсан чинь ажиллах хүчээ гаднаас оруулж ирээд хийлгэхээр хөгжил нь саарсан байгаа. Өөрсдөө юугаа ч хийж чадахаа байчихсан, ийм гашуун жишээ туршлагуудыг харгалзаж энэ дээр онол практикийн мэдлэг хангах тал дээр онцгой анхаарах хэрэгтэй. Дээр нь бодлого зохицуулалтын асуудлыг шийдэж, хөдөлмөрийн бирж, оюутны бааз, үйлдвэрлэл, сургуулийг цогцоор нь шийдэж болохгүй юу гэсэн асуулт байна.

Ц.Даваасүрэн  /УИХ-ын гишүүн/

Загджав гишүүний хэлсэн үгтэй давхцаж байна.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж

Сургууль бүхэн дээр тавьдаг шаардлага байдаг. Өндөр хөгжилтэй орнуудад. Манайх хөгжлийн ялгаагүйгээр манайд ч гэсэн тавьчихаар шаардлага байна. Манайх санхүүгийн тасагтай байдаг, санхүүгийн тасаг нь тэр сурах гэж байгаа оюутанд зээлийг нь хөөцөлдөж өгдөг, төлбөрийг нь хөөцөлдөж өгдөг, тэр оюутан би 20%, төлж чадаж байна  80%-иа төлж чадахгүй байна гэвэл 80%-ий нь босгож өгдөг, шаардлагатай мэргэжлээр сурах гэж байгаа компанитай нь холбож өгдөг ийм байгууллага сургууль бүхэн дээр байдаг. Энийг байлгахыг бид нар заавал тэр шалгуурт нь оруулж өгөх ёстой. Нөгөө талд нь байдаг 2 дахь нэг гол юм нь оюутан төгсөөд гарахад мэргэжилтэй болгодог, нөгөө оюутныг төгсөөд гарсны дараа ажилтай болгоход зуучилдаг байгууллага нь сургууль дээр нь бас байж байдаг. Барууны орны жишээг харж байхад 40%-ийн сургалтанд явагдаад 60% нь тэр сургуулийн үйл ажиллагаа, тэр сургаж байгаа бүтээгдэхүүнээ хаана борлуулах вэ, тэр хүнээ хаана ажилд оруулах вэ гэдгээ тэр сургуульд бүх анхаарлаа хандуулж байдаг. Нөгөө том компанийн удирдлагуудыг авчраад лекц уншуулж байдаг, том том НҮБ-ын ЕНБДаргыг авчраад лекц уншуулж байдаг. Дэлхийн банкныхныг авчраад лекц уншуулж байдаг. Манайхаас ийм оюутнууд энэ жил төгсөх гэж байгаа шүү. Ингээд холбоод өгч байдаг ийм бүтэц байх явдал хамгийн чухал. Энэ шаардлагыг тавиад, энэ шаардлагыг биелүүлбэл төрөөс чамд дэмжлэг үзүүлнэ гэхээр нөгөө сургууль тэр шаардлагыг биелүүлэхийн төлөө тэгж л явдаг юм байна. 2-рт,  та бүхэн маш олон санааг энэ хуулин дээр нэмж оруулж болно. Төгсөгчдийн асуудлыг заавал оруулж өгөх хэрэгтэй. Төгсөгчидтэйгөө байнга холбоотой байдаг. Та манайх сургуулийг төгссөн хандив өгөөрэй гэдэг. 10 доллараас 50 мянган доллар хүртэл хандив өгөх шууд чек бичээд хийхээр захианы дугтуй л байнга орж ирээд байдаг. Манай сургуульд та оюутан сургая гэж байгаа бол манай сургуульд сургачихмаар боломжийн оюутныг та тодорхойлох юм бол манай сургууль илүүтэй харж үзнэ шүү. Иймэрхүү маягаар.

Р.Болд  /Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ЭМБШУТБШАХ зөвлөх/

Оюутны хөдөлмөр эрхлэлтийн асуудлыг хуульд бүлэг болгоод тусгасан байгаа. Нийгмийн баталгааны асуудал гээд. Хөдөлмөр эрхлэх хугацааг тодорхой заагаад өгсөн байгаа.

Д.Оюунхорол /УИХ-ын гишүүн/

Энэ өргөн баригдсан хуулийг уншиж үзсэн, судалсан. Хуулийн төслийг боловсруулахдаа холбож нилээн их тооцоо судалгаатай, үнэхээр нилээн чамбай боловсруулж оруулж ирсэн. Үнэхээр өнөөдөр Монголын дээд боловсролын тогтолцооны тухай асуудал, тэр тусмаа дээд боловсролын санхүүжилтийн механизмыг зайлшгүй боловсронгуй болгож зохицуулах шаардлага байсан. Энийг ул суурьтай, бодож боловсруулж энэ хуулийн төслийг өргөн барьсан. Зарим зүйлүүдийг хэлэлцүүлгийн явцад засаж залруулаад өөрчилөх, нэмэх хасах зүйлүүдийг ярьж болох байх.Агуулгын хувьд авч үзвэл дээд боловсрол бол өнөөдөр дэлхийн нийтээрээ бүх нийтийн боловсрол болчихсон юм шиг байдалд хүрсэн гэдгийг бүх түвшиндээ хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Саяын үг хэлж байгаа гишүүдтэй санал нэг байна. Бид өнөөдөр ЕБД сургуулийг бүх нийтийн боловсрол гэж үзэж төр ивээлдээ авч явдаг байсан. Өнөөдөр дэлхийд дээд боловсролын салбарыг бүх нийтийн боловсрол болсон гэдгийг хүлээн зөвшөөрч байгаа. Энэ бол сөрөг үр дагавар юм гэдгээ дэлхий нийтээрээ ярьж хэлэлцэж байгаа. Энийг манайх олж хараад өнөөдөр санхүүжилтээрээ энэ механизмээрээ зөв зохицуулаад аваад явъя гэж үзэж байгаа нь зөв байх гэж ойлгож байгаа. 2-рт, Ер нь дээд боловсролын нэр хүнд тодорхой хэмжээгээр унасан.  Нэр хүндээсээ илүүтэйгээр унах хандлага руугаа явж байгаа.  Яагаад гэвэл бүх нийтийн боловсрол болгосон. Тэр тусмаа манай монголчууд суурин ерөнхийдөө ёс зан заншлаараа бол үр хүүхдээ боловсролыг, өв мэдлэгээ уламжлуулж үлдээж өгье гэсэн зан заншлаа дагасан. Ийм үхэхээсээ өмнө үр хүүхдээ боловсролтой болгох юмсан гэсэн айхтар хатуу ёс, зан заншил нь дээд боловсролыг нийтийг болгох энэ чиглэл рүү илүү их явуулж байгаа. Энэ нь зарим нэг хүмүүсийн ярьдаг шиг ядууралд хүргэх үндэс болоод байна гэж хэлдэг. Би Ерөнхийлөгчийн ярьж байгаа нэг зүйлтэй санал нэг байна. Үнэхээр өнөөдөр ваар, ресторанд 4 жил гадна талд явсан хүн нийгэмд тийм хэрэгтэй хүн байж чадахгүй. Нийгмийн задралыг бий болгоход үнэтэй хувь нэмэр оруулж байгаа. 4 жил дээд сургуульд сурсан бакалавр эзэмшсэн хүн ямар ч байсан хутга бариад хүн рүү дайрах, эсвэл айлын гэр ухаад галдан шатаагаад явна гэж байхгүй. Тийм учраас энэ нь хүмүүжлийн ач холбогдлоор ямар ч байсан боловсрол нийгмийн баялаг юм шүү гэдгийг манай монголчууд нийгмээрээ ойлгох цаг болсон. Энэ хуулийн хамгийн сайн үр дагавар нь нийгмийн үнэт зүйлийг бий болгоход илүү их ач холбогдолтой болно. Өнөөдөр манай оюутан залуучууд үнэхээр нийгмийнхээ үнэт зүйлийг алдаж байгаа, нийгмийн асуудал нь шийдвэрлэгдэж чадахгүй байгаа учраас нийгмийн сөрөг үр дагаврыг дагаж яваа олон зүйл байгааг бид үгүйсгэхгүй. Өнөөдөр оюутнуудын 70, 80% нь эмэгтэйчүүд байна. Өнөөдөр охидууд биеэ үнэлж байгаа тухай нийгмээрээ шуугиж ярьж байгаа. 10 жилд сурч байгаа сурагчид хүртэл  оюутан болоод эх байх эрхээ алдаж байгаа хүүхдүүдийн талаар та юу гэж боддог вэ? гээд надтай уулзахаараа асуудаг. Жишээлбэл энэ бол нийгмийн сөрөг үр дагавар мөн. Тийм учраас өнөөдөр ядаж сурахынхаа тулд нийгмийн асуудлаа шийдвэрлээд, 50 мянган төгрөгийн цалин авсан тэр тэгш эрхээрээ төлбөрөө аваад сургалтынхаа урамшууллыг аваад цалинтай болсон байгаа оюутан сурахын төлөө зүтгээд явна. Аяга хоолоо олж идэх сургалтынхаа дэвтэр, үзэг харандааг олохын тулд биеэ үнэлээд явахгүй, энэ бол үнэхээр нийгэмд байгаа хамгийн сөрөг үр дагаврыг засаж залруулах, сурахынхаа төлөөд хичээж зүтгээд явахад хамгийн их дэм тус болно. Энэ хуульд байгаа нэг заалтан дээр би илүү их анхаараасай гэж бодож байна. Шашны санхүүжилттэй сургуулиудыг байгуулах асуудлыг цаашдаа хориглоосой, Монголын төр энд анхаарлаа хандуулаасай. Энэ бол Монгол Улсын тусгаар тогтнолд үнэхээр их гай гамшиг авчирч магадгүй. Тэр битгий хэл өнөөдөр шашны санхүүжилттэй, ядуу, өнчин хүүхдүүдийг асрамжилдаг асрамжийн газрууд бий болсон, цэцэрлэг бий болсон, ЕБС бий болсон, бүх шатны боловсролын систем бий болж эхэлсэн. Ямар ч мундаг боловсролтой манай монгол улсын иргэн хүн гадаадад очоод цэцэрлэг, 10 жилийн сургууль битгий хэл Их сургуульд очоод багшилж чадахгүй, тийм учраас өнөөдөр бид хүнээ ийм байдлаар, олон шашны урсгал руу оруулах үндэс хөрсийг бид боловсролынхоо хуулиар олгож зөвшөөрөл өгч байгаа. Энийгээ хатуу хориглох ёстой. Энэ заалт энэ хуульд тодорхой байдлаар туссаныг нилээн зөв юм уу, энийгээ чангаруулаад хэлэлцүүлгийн явцад оруулах нь зөв байх гэсэн бодолтой байгаа.Үнэхээр тэр тэгш эрхийн зарчмыг бариад 54 мянган төгрөгөөр олгоод, дараагийнх нь шатлалыг бид нар 1 оюутны 2,4 гэдэг юмуу голч дүнгээр урамшууллын хэлбэрийг бий болгоод явбал хүүхдүүд өөрийнхөө сурахын төлөө Ерөнхийлөгчийн хэлдгээр нилээн зүтгэх мах руу тал руугаа явах байхаа. Тэгш эрхийн зарчим байх нь 54 мянгаасаа эхлэх нь зөв. Энийг шийдэхэд монголын төр ирээдүйн 21-р зуунд ажиллаж амьдрах залуучуудын төлөө хийсэн маш том оюуны том хөрөнгө оруулалт болно гэж ойлгож байгаа. Оюутан залуучууд зөв ухамсарлаад монголын нийгэмд хэрэгтэй иргэн болж төлөвшиж чадна гэж бодож байна. Дотуур байр гээд боловсролын салбарын хөрөнгө оруулалттай олон асуудлаар бид нар нилээн тодорхой зүйлүүдийг яам төлөвлөөд хийж байгаа. Энэ асуудал дээр манай Их хурал яваандаа ярьж хэлэлцэж шийдвэр гаргах боломжууд байгаа байх гэж бодож байна.

Р.Болд  /Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ЭМБШУТБШАХ зөвлөх/

Оюунхорол гишүүнд баярлалаа.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж 

Үзэл баримтлалыг баталсан байгаа, тэр үзэл баримтлалыг манай Их Хурлын гишүүд авч харахад гэмгүй байх. Энэ хуулиар саяын хэлээд байгаа юм, сайн санаанууд, сайн харилцаануудыг манайд хаалттай байгаа юмуу, манайд нээгдээгүй харилцаануудыг болж өгвөл нээж өгье гэж бодож байгаа. Аль болохоор сайн туршлага, сайн санаа, сайн боломжууд байвал энэ хуульд нээж өгөхөөр баяжуулахаар Их Хурлын гишүүдийн маань хэлж байгаа санал чухал гэж бодож байна.

Л.Гүндалай /УИХ-ын гишүүн/

1-рт, боловсролд их хэмжээний мөнгө хаях маш чухал. 1-рт боловсрол, 2-рт, эрүүл мэнд. Энэ дарааллаар бид нар хөрөнгө оруулалтаа хийх нь монголын төр ингэх ёстой байсан гэж би бодож байна. Боловсролын санхүүжилтэнд төрөөс оролцож ялангуяа оюутнуудыг цалин тэтгэмжтэй болгох нь их чухал. Энд хичнээн л их мөнгө орж ирнэ тэр хэмжээгээр хөгжинө. Аливаа зүйл бол яг үнэн утгаараа бол мөнгөөр хөгждөг. Үнэхээр оюутнууд нь их хэмжээний мөнгө төлж чадах юм бол тэр байгууллага, тэр сургууль тэр хэмжээгээрээ л хөгжих боломж нь улам их нээгдэж байгаа. үүнийг би Германы жишээн дээр хэлмээр байгаа юм. Герман улсын дээд боловсрол үнэгүй гэдэг тэгсэн хэрнээ Германы ямар ч дээд сургууль дэлхийн эхний 30н нэр хүндтэй дээд сургуулийн тоонд ордоггүй. Яагаад гэвэл сайн сургууль байна гэхдээ эхний 30д ордоггүй. Дэлхийн эхний нэр хүндтэй 10н дээд  сургуулийн тал америкийнх тал английнх байдаг. Тэнд өөр Франц, Японы ямарч сургууль орохгүй байгаа юм. Тэгээд 11,12 дахиас өөр орны сургуулиуд ороод 30-иас хойш Германы сургуулиуд орж ирж байх жишээтэй. Энэ юутай холбоотой вэ гэхээр санхүүжилттэйгээ л холбоотой. Төрөөсөө хариуцаж, дааж байгаа дээд боловсролыг төр нь хариуцсан Германы сургуулиуд яагаад тэгж өгч чадахгүй байна. Яагаад гэвэл оюутандаа степент гэдэг юм олигтой өгдөггүй. Гэтэл дээд боловсролын санхүүжилт нь нэг оюутны хэмжээнд 30,000, 50,000 долларын төлбөр төлж байгаа. ийм сургуулиуд, тэр эхний 10т орж байгаа сургуулиуд бол үнэхээр сайн чанарын тоног төхөөрөмж, лабартор, тэгээд сайн эрдэмтэн багш нарыг авч ирж ажиллуулж байгаа юм. Сайн хөтөлбөр хэрэгжүүлж чадаж байгаа юм. Тэгэхээр энэ хуулийн дагуу Монголд боловсролын салбарт их хэмжээний хөрөнгө орж ирэхэд, тэр нь оюутнаараа дамжаад ороход манай дээд сургуулиудын эдийн засгийн бодит хэмжээ нь маш их өснө. Үүнийхээ дагуу сургуулиуд арай өөрөөр, өмнөхөөсөө өөрөөр ажиллах байх гэж би хувьдаа бодож байгаа учраас дэмжиж байна. Оюутнууд цалинтай болох дээр нэг асуулт байна. Онц сурч байгаа кридет нь сайн оюутнууддаа илүү тэтгэмж нэмж өгч болохгүй юу гэсэн ийм нэг асуулт байна. Зүгээр доод хэмжээ биш 50,000 төгрөг сард өгөх юм байна. Тэрнээс дээшээ өгөх шатлал байж болох уу. ялангуяа онц сайн сурсан ийм оюутнууддаа цалин өгмөөр байна. Монгол Улсын хувьд сүүлд хөгжиж байгаа орны хувьд товчилж хүрэх зам байгаа Их Дээд сургуулиудын цогцолборыг нь УБ хотод байгуулах хэрэгтэй энд төрөөс газрыг нь олж өгөөд тэгээд их сургуулиудад зээл өгмөөр байгаа юм. Тэр байшингаа барих, спорт заал, шинжилгээ судалгааныхаа төвийг байгуулах энэ байгуулламжид нь хөрөнгө мөнгийг нь өгөх дээр нь нэмээд олон сургуулиудыг нэгтгэж нэг газар төвлөрүүлснээрээ нэг сургууль үргүй зардал их гаргахгүй боломж байгаа юм. Спортын заал нь дундаа байх, том номын сан нь дундаа байх энэ болгоныг бас нэг мөсөн бодлоготойгоор шийдэж өгөх ийм зээл зардлуудыг гаргаж төрийн сургуулиуд, хувийн сургууль гэж алийг нь ч ялгахгүй өгмөөр байгаа юм. Тийм бодлого энэ хуулийн төсөлд тусгагдмаар байна гэж би хувьдаа бодож байна. Нөгөө талаар төрийн сургуулиуд УБ хотын А зэрэглэлийн ч гэдэг юм уу ийм газруудад байгаа үүнийг шилжүүлээд тэр том цогцолбор байгуулсан тэр нөхцөлдөө энэ газрыг нь бизнесийн нөхцөлд үнэ хаялцуулж худалдаад бас хөрөнгө мөнгийг зардлыг босгох боломж нээгдэж байгаа юм. Дээд сургуулиудын хотоос том төв болгож нүүлгэснээрээ. Нөгөө талаар нэгэнт л энэ сургуулиудад дээд боловсролын талаар ярьж байгаа, боловсрол гэдэг бол нийгмийн баялаг юм гэж үзэж байгаа учраас энэ хүмүүст өв тэгш боловсрол олгохын тулд олон зүйлийг оруулмаар байгаа юм. Яагаад жишээлбэл энэ хуульд манай дээд боловсролын байгууллагуудын орчин тойрон байранд тамхи татаж болохгүй вэ гэдэг асуудал орж болдоггүй вэ. гэж би бол тийм зүйлийг хүртэл оруулмаар байгаа юм. Ер нь олон талаас нь харж үзсэн сайн хууль гаргамаар байгаа юм. Яагаад манай оюутнууд, багш нар тамхи татаж байх ёстой гэж энэ жижиг асуудал шиг харагдаж байж магадгүй боловч ер нь олон талаас нь харж байж саналаа оруулаасай гэж хүсэж байна. Ийм л санал байна.

Д.Одбаяр /УИХ-ын гишүүн/

Баярлалаа. Ерөнхий зорьж байгаа чиглэл төсөөллийг бол ойлгож байна. Иймэрхүү арга хэмжээ авах цаг нь ч болж байна. Боломж нь ч бүрдэж байна. Үүнийг аль аль талдаа л ойлгоод явж байна. Гэхдээ яримаар зүйлүүд байна. Хуулийн үзэл санааг сая Бат-Эрдэнэ дарга тайлбарласан Ерөнхийлөгчийн ярьж байгааг сонсоход бол ерөнхийдөө оюутнуудаа бүгдийг нь онц сургах гэж байгаа юм байна. Бүгд онц сурах юм байна. Хариуцлагатай болгоно гэдэг талаасаа гэхдээ энэ маань ямархуу арга замаар хэрэгжүүлбэл зүйтэй вэ гэдэг дээр санал зөрөлдөөд байгаа ойлголцох хэрэгтэй, хариуцлагатай байх ёстой, бид бол бүгдээрээ степенттэй сурч байсан оюутнууд байна. Гранттай сурч байсан оюутнууд байна. Миний хувьд Москвад, МУИС-д степенттэй, Энэтхэгт би гранттай сурч байсан. Гэхдээ энэ нь аль аль нь цалин биш юм. Энэ бол хариуцлагажуулах, цалингаар хариуцлагажуулахгүй тэгэхээр үүнийг яаж томьёолвол зүйтэй юм бэ гэж дээрээс нь энэ хуулийн төслийг боловсруулах, энэ концевцийг боловсруулж байх үед хамгийн гол нь урамшуулал, тэр сурлагын чанартай нь холбож урамшуулах, ингэснээр 54 байтугай илүү их тэтгэлэг, дэмжлэгтэй байх энэ талын чиглэлийг нь яаж ярьсан юм бол гэж. Өөрөөр хэлэх юм бол үндсэн өнөөдөр 4-5 жилийн техник, мэргэжил эзэмшиж байна гэж бодоход үндсэн хоёр жилд нь тэр хүүхэд одоо суурь хичээлээ үзэж байгаа. Үгүй одоо өөрчлөгдчихөөгүй л бол. Гурав дахь жилээсээ мэргэжлийн хичээлүүдээ үзээд эхэлнэ. Тэгэхээр 3-р курсээс юм уу тодорхой ямар нэгэн шатлалаас эхлээд энэ хичээл ном, сурлагын дүнг нь урамшуулах ийм тооцоо юм хийж үзсэн үү? Гэж байгаа. Энэ их чухал байгаа юм. Энэтхэгт би хуулийн сургууль төгссөн. Энэтхэгийн талаар та бид хоёрын мэдээлэл бас зөрөөтэй байна. Тэнд би зургаан жил сурсан. Үндсэндээ бол цэргийн алба хаасан. Монгол улсдаа 14-хэн хоног ирсэн. Ингээд таван жил одоо, Энэ Батбаяр гишүүн энэ тэр мэднэ. Тэнд бол оюутны хариуцлагыг яаж? бидний үед яаж ярьж байсан бэ? Гэхээр Стефент байгаагүй юм. Ээж аав одоо бүх мөнгийг нь даадаг. Харин сургууль, эх эцгийн холбоо маш сайн байсан. Танай хүүхэд ингэж сурлаа гээд ээж аавд нь мэдэгдэнэ. Ээж аав нь харин.. Энэтхэг яах вэ дээ одоо Ардчиллын, дэлхийн хамгийн том Ардчилсан улс. Гэхдээ бас өөрийн уламжлал, заншилтай. Оюутнуудынхаа хүү, сурч байгаа оюутан хүүхдийнхээ төсвийг өрх гэрийн хурлаар одоо батлаад өгдөг. За би чамд одоо, манайх ээж аав хоёр нь 100 руппи өгнө. Үүнээс 10 руппи нь чи одоо кино, ном үзнэ,  10 руппи нь үнэтэй газар бас хоол иднэ, 80 нь бол чиний хичээл номд зарцуулагдана, ном худалдаж авна. Ингээд оюутан тааруухан сурлаа гэхэд ээ аав нь.. чамд бид нарын өгсөн кино үзэх зардал илүүдсэн байна. хасна гээд иймэрхүү эцэг эхийн холбоо их чанга байсан. Ийм л маягтай юм болсон юм лдаа. Энэ чиглэлийн хариуцлагажуулах гэдэг бол гарааны нөхцөл адилхан байна гэдэг бол зөв. Харин гарааны нөхцөл гэдэг бол чанартай, сурлагандаа амжилт гаргахаар л ингээд цаашаагаа уралдаад явдаг, энэ рүүгээ явбал яасан юм бэ гэдэг. Энэ талаар ярьсан нэгдүгээр асуудал. Хоёрдугаарх нь болохоор бид нар түрүүн сургуулиудын чанар чансааг тогтоох нэг зүйлийг ярсан. Тэр гол зүйл нь рекрутмент. Рекрутментийн судалгаа, тооцооны талаар одоо яг одоо энэ хуультай зэрэгцүүлээд ямархуу одоо зүйлүүдийг хууль санаачлагч, төсөл санаачлагчид, хуулийн төслийг санаачлагчид болон одоо бусад түвшин ярьж байгаа юм болов уу? Энэ талаар бидэнд өгөх ямар мэдээлэл байна вэ? Гэж Гуравдугаар асуудал болохоор Би...

Д.Одбаяр /УИХ-ын гишүүн/

 Рекрутмент. Нөгөө юу.. ажлын байраар хангаж байгаа тухайн манай сургуулийн түрүүн өөр тооцоо хэлж байна лээ. 80 хувь, гэж байна үнэн хэрэгтэй болчихдог энэ тэр гээд. Тэгэхээр энийг боловсронгуй болгох, хамгийн гол юм ерөөсөө энэ. Манай сургуулийн төгсөгчдийн 80 хувь нь ажилтай болсон гэдэг нь ганц удаа веб сайтад гараад ирдэг энэ тооцоогоор сургуулийн нэр хүнд өсчихдөг байхгүй юу. Энэтхэгийн Банглурын Хуулийн Их Сургууль гэдгээс Харвард, энэ жил болгон нэг нэг оюутан ингээд сонгогдоод явчихдаг. Ерөнхийлөгч өөрөө мэдэж байгаа. Жесипийн Мурткортын тэмцээн гээд дэлхийн аваргын тэмцээн. Энд энүүгээр тэр хуулийн сургуулийн чансаа танигдчихдаг. Нэг удаа гуравт ороод, нэг удаа нэгт орсон байх иймэрхүү жишээнүүд байна. Иймэрхүү үзүүлэлтүүд тэр гол нь сургуулийн чанар чансаа гаргах, энэ чиглэлийн ямар ажил явагдаж байгаа вэ? Гуравдугаарт би хуулийн төсөл дээр бол асуух юмнууд их байна. Тэрийг хэлэлцүүлгийн үед асууя. Одоо энэ жишээлбэл энэ.. 8-ийн, одоо тухайн дэмжлэг нь өөрөө цалин, тэтгэлэг, тэтгэмж, мөнгөн урамшуулал болж хуваагдсан мөртлөө бас тэтгэлэг нь дотроо цалин, тэтгэвэр, тэтгэмж болгоод хуваагдчихсан зүйлүүд байна. 7.1.3-т Би дөнгөж сая аваад л хараад сууж байна. Тэр зарим зүйл дээр болохоор бүх шаардлагыг хангасан оюутанд тэтгэлэг өгөх мөртлөө нөгөө зүйл дээр болохоор аль нэг зүйлийг нь хассан жишээтэй. Гурвууланг нь хангасан шаардлага, энэ яах вэ? Хуулийн технологийн асуудал байгаа байх. Би энийг ойлгож байна. Одоо ухаан нь тэр.. технологийн юмнууд байна. Энэ бол бид нарын хувьд яриад болчих асуудал. Зүгээр энэ нь дотор нэг зүйлийг хэлэхэд түрүүн тэр поверпойнтоор танилцуулсан танилцуулган дотор шашны байгууллагаас дэмжлэг хандив авахаас татгалзах.. гэдгээр таны юман дээр байна. Энэ нь хуулийн төсөл дээр хориглоно гэж байна. Энэ хоёрын одоо аль нь бид нарын бодлого вэ? Би тэр татгалзах гэдгийг харангуутаа, хуулийн төслийг харсан. Энд бол та бүхэн хориглоно гэж бичсэн. Яагаад вэ гэвэл хоёр ийм санаатай. Татгалзаж болно гэхдээ авч болно, гэхдээ татгалзаж болно нэгдэх нь. Нөгөөдөх нь ерөөсөө авч болохгүй хориглоно. Энэ хоёрын яг аль нь төсөл санаачлагчдын үзэл баримтлал юм бэ? Энэ бол зүгээр андуурсан юм байна. Татгалзана гэдэг бол. Гурван асуудал хоёр болчихлоо.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж

 За их баярлалаа. Манай эрхэм гишүүд хууль санаачлахад нарийн шаардлагууд тавина, олон жил, олон удаа сонгогдоод орсон гишүүдийн асуулт, санал дүгнэлт гэдэг бол асар чухал байдаг юм. Тэгэхээр манай ажлын хэсэг бол маш их анхааралтай. Бид аль болохоор сайн бэлдэж орьё гэж ингэж бодож байна. Яг одоо саяны Одбаяр гишүүний хэлдэг зарчмыг л бид одоо хуульд бүрэн нээлттэйгээр тусгаж өгсөн гэж ойлгож байгаа. Гараа ижилхэн байна. 54000. Тодорхой мэргэжлээр, аль эсвэл одоо тодорхой асуудлаар судалгаа байгаа аль эсвэл дүнгийнхээ одоо голчоос дээшээ сурч байгаа юм уу.. тэр оюутнуудыг цаашаа урамшуулах, тэр урамшууллыг бол ЗГ-аас тогтоож өгнө гэж байгаа. Тэр шалгуур урамшууллыг боловсролыг хариуцсан төрийн төв байгууллага, ЗГ тогтоогоод.. ингээд улам чангалаад л яваад байх юм. Тэгэхээр гараа нь ижилхэн байна цаашаагаа оюутнууд өрсөлдөөд сайн оюутан гаргах, сайн одоо боловсрол эзэмшиж байгаа, сайн ажиллаж байгаа оюутныг урамшуулдаг энэ юм бол хуульдаа байгаа. Энийг улам сайн болгоё гэсэн үүнтэй бол бүрэн санал нэг байна. Би бол, гишүүн бол сая хоёрдохоор нь нилээн асуудлыг юу яалаа гэж бодож байгаа. За энэ бүх юмыг ЗГ тогтооно. Дээр нь сургуульд нь тавьдаг шаардлага болгож ингэж оруулж өгье ингэж хэлж байгаа. Бат-Эрдэнэ даргад нэмж хариулах зүйл байна уу?

Р.Бат-эрдэнэ /Ерөнхийлөгчийн орон тооны бус зөвлөх/

Тэгээд үүгээр дамжуулаад саяын Одбаяр гишүүний асууж байгаа тэр мэдээллийг авах, тэрийг шалгах сан мэдээллийн урсгал бий болно гэж төсөөлж байгаа л даа.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж

Сайхан баялаг манайд  бий болжээ. Манай Их хурлын гишүүд бодлого тодорхойлдог хүмүүсийн хувьд бас энд тэнд очоод сурсан дадлага туршлага,  энд  тэнд байгаа боловсролын сайн талуудыг  өөрсдөө  мэдрээд ирсэн хүмүүс  маш  их байгаа. Тийм учраас тэр  хүмүүс энэ хуулийн төсөлд анхаараад тэр орхигдсон  байгаа санаануудыг оруулаад өгөхөд аяндаа туслах байх гэж бодож байна. Үүнийг бид болон ажлын хэсэг бүх талаасаа хүлээж авч, аль болох зөв тусгахыг  хичээе.

Д.Ганхуяг /УИХ-ын гишүүн/

Асуулт гэхээсээ илүү  санал хэлэх гэсэн юм. Үзэл баримтлалын хувьд үнэхээр дэмжиж  болохоор байна. Зохиохоос  сайн хуулсан  дээр  гэсэн зүйл  байдаг. Үзэл баримтлал дээр хамгийн гол нь Монголын төр бол өнөөг хүртэл хамгийн амархан санхүүжилтийн хувилбар төсвөөс аваад л өгье тэгээд л болно гэдэг ийм байдлаар яваад байхаар ерөөсөө болохгүй байгаа юм. Тийм учраас санхүүжилтийн олон үүсвэр олон туршлагыг оруулснаараа онцлогтой болсон байна гэж хэлэх байна. Ер нь бол байшингийн асуудал хүний асуудлыг тусад нь явсан нь дээр байгаа юм. Campus-ийн асуудал яригдаж байна нэг стандарт тогтоогоод л тэгээд хөрөнгө мөнгө байх юм бол  шийдчих, тэнд суралцаж байгаа ,  хүн рүүгээ хөрөнгө оруулалт  оруулах гэдэг нь маш чухал юмаа. Тэгээд одоо бид яг ачир дээрээ бол  АН 2020 он “Монгол хүн” хөтөлбөр гээд л  өшөө  намуудын гол бодлого дээр  хүн рүүгээ л хөрөнгө оруулалт хийе гээд л,,, энэ бол нилээн боломжтой хуулийн төсөл байна. Хэлэлцүүлгийн явцад сайжруулаад явах боломжтой. Өнөөдөр  энд олон хүмүүс  сайхан санал хэлж  байна. Энэ бүхнийг цөмөөрөө хэлэлцээд явах нь зөв  байхаа. Нэг асуулт байгаад  байна. Асуулт ч гэдэг юм уу шалгуур үзүүлэлтүүдийг, гол юмнуудыг хуульчилсан нь дээр юм. Түүн дээр сайн мэтгэлцэх нь их чухал юм. Цалин гэдэг бол, жигд гараа гаргах, тэгш боломж олгох гэдэг бол   угаасаа  энэ нийгмийн суурь юм. Хэдийгээр оюутан дуртайдаа сурч  байгаа ч гэсэн үндсэн ажил юмаа  гэж..   Оюутны цалингийн хэмжээ хөдөлмөрийн хөлсний амьдралын баталгаат түвшний доод түвшингийн цалингийн  50% тай тэнцэх гэж  ийм  юм  байна  лээ. Тэр  яагаад тийм байдаг юм бол? Нөгөө талаас оюутнууд  part time  өөрөөр хэлбэл ажил эрэх компаниудад ажиллах нөхцөл бололцоогоор хангах нь маш чухал байгаа юм. Их дээд сургуулиуд хамтраад мэдээллийн нэгдсэн тогтолцоо байхын бол оюутнууд  хичээлийн бус цагаар ажил эрхэлдэг тэрний тариф маш чухал байдаг. 50 000  төгрөгөө тэрүүнтэйгээ шууд уячихаар хэтэрхий бага болчих юм болов уу  гэсэн? Тэрэнтэйгээ холбогдож байгаа юу гэсэн асуултын чанартай зүйл байна. Ер нь энэ зах зээлийн нийгэмд мөнгө гэдэг  юмны урсгал  тэр цикл, тэр тогтолцоог л шийдчих юм бол явчихдаг л юм шиг харагдаад байна лээ. Тэр талаас нь нилээн авч үзсэн байна гэж ингэж ойлгож  байнаа.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж

Энэ дээр товчхон нэг санаа хэлэхэд Төрийн бодлогын барьж  байгаа чиглэлийг  би хувьдаа зөв  гэж боддог. Татварын асуудлыг татварын хуулиараа шийдье.  хөнгөлөлт чөлөөлөлтийг аль болох бага болгоё оо гэж,,, Яг боловсролын салбарын хувьд бол саяын Ганхуяг гишүүний хэлж байгаа шиг ч юм уу%, цалин болгоод өг байгаа, компани дээрээ ажиллуулаад     цалин өгч байгаа, аль эсвэл тодорхой судалгаад мөнгө оруулж байгаа, хандив өгч байгаа тэр зүйлийг татварт тооцох орлогоос нь  хасаж тооцдог ганц  боловсрол дээр нэг ийм алхам хийвэл зөв ч байж магадгүй   гэсэн нэг ийм бодол байгаа. Тэгээд боловсролоос цаашаагаа олон юм руу оруулахаа болъё гээд тэгээд дараа нь яах вэ спорт энэ тэр гээд асуудал гарч магадгүй,  дэлгэрүүлье гэвэл боловсрол,  эрүүл мэнд, спорт, урлаг гээд ийм дөрвөн юм байгаа юм. Олон нийт гэдэг бол арай өөр байх тэрийг өөр хуулиар шийдэж болох байх.  Тэгэхээр иймэрхүү маягаар   нэг бол ингэж хашаалж авах, тэгэхийн бол энэ боловсролыг дэмжих, боловсролын эдийн засгийн бааз суурийг бүрдүүлэхэд их чухал байгаа.Хөдөлмөрийн хөлсний доод түвшинтэй л уяж өгсөн юм. Амьжиргааны баталгаажих доод түвшин биш хөдөлмөрийн хөлсний доод  түвшинтэй уяж өгсөн. Тэгээд ижил гараа,  цалин гээд  явахаар төр бол тэрнийгээ бариад  байдаг сургуулиудад бол ерөнхийд нь боломжийг нь тавьж өгөх төрийн дээд боловсролыг дэмжих боломж бол бас  хязгааргүй биш шүү дээ. Тодорхой хэмжээний хязгаар байгаа учраас тэгж шийдсэн нь дээр болов уу гэж л ингэж үзэж байгаа юм.  Тодорхой мэргэжил, мэргэжилтэй боловсон хүчин дээр болбол тэр мөнгийг нь жаахан нэмээд өгөхөд л тэр уралдаан дандаа бий болж байдаг,  54 000 биш 60 000 болгож байдаг Яг иймэрхүү маягаар 80 000 болгож байдаг 100 000 болгож байдаг тэнд л өрсөлдөөн гарах ёстой. Яг одоо тэр манай гишүүдийн чанар өрсөлдөөний тухай яриад  байна Энийг бол тодруулж  заах нь зүйтэй гэдэг дээр санал нэг байна. За  манай оюутнуудын төлөөлөл энд  байх шиг байна.

Монголын оюутны холбоо

Сайн байцгаана уу. Та бүхэнд оройн мэнд хүргэе.Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан энэ хуулийн төслийн ажлын хэсэг дээр миний бие Монголын оюутны холбоог төлөөлж ажилласан. Ажиллах хугацаанд тодорхой сургалт, тодорхой судалгааг хийж энэ бүх үзэл баримтлалыг боловсруулахад бид оролцож ирсэн. Хуулийн төслийн сүүлийн найруулгыг өнөөдөр гар дээрээ авч танилцаж байна. Мөн вэб сайтаар авч танилцсан. Би сүүлийн үед ажлын хэсгийн үүрэг роль    тодорхой ажлыг бас сайн ойлгохгүй байгаа. Яагаад гэхээр “Иргэний танхим” дээр хоёр удаа  хэлэлцүүлэг хийгдсэн, хуулийн сургуулийн оюутнуудаас ажлын хэсгийг гаргаад оюутнуудын саналыг албан ёсоор өгсөн байгаа. Бид нарын өгсөн тодорхой  саналууд УИХ-д өргөн барьсан хуулийн төсөл дээр  хаана, хэзээ  суусан гэдгийг харах боломж олгогдоогүй. Нэгэнт их хурал дээр өргөн баригдсан болохоор бид яаж саналаа өгөх вэ? Үүн дээр хариулт өгөхийг хүсэж байна. Яагаад гэвэл сүүлийн үед ажлын хэсэг хуралдаагүй, ер нь бол нилээн олон хүний бүрэлдэхүүнтэй шүү дээ. Хоёр гурван хүний хэмжээнд хуулийн төслийнхөө эцсийн найруулгаа хийгээд тодорхой саналууд маань ороогүй юм болов уу гэж бодож байна. Үүн дэр тодорхой хариулт авмаар байна. Бид  энэ хуулийн төслийг дэмжиж байгаа. Анхнаас нь дэмжиж оролцож ер нь оюутанд нийгмийн баталгаа дээд боловсролын үйлчилгээг сайжруулах, нийгмийн баталгааг нь хангаж өгөх   бид байнга ярьж ирсэн. Энэ ярьж хэлж байгаа бүхэн маань хууль болох гэж байгаад оюутны байгууллага, нийт их дээд сургуулийн оюутнууд санал нэгдэж байгаа. Зарим оюутнууд маань ч хөдөлгөөн үүсгээд “Цалинтай оюутан” гээд янз бүрийн байдлаар арга хэмжээнд оролцож байгаа. Цаашид энэ хуулийг яаралтай батлуулах тодорхой Засгийн газрын саналтай нэгтгэх энэ  тал дээр шуурхай ажиллах зайлшгүй шаардлага  байна гэж Ерөнхийлөгчид хэлмээр  байна.  Энэ хуулийг батлуулах найдвар Танд хэр  байна вэ?  Гэж асуумаар байна. Баярлалаа

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж

Хүнээрээ дамжуулж хөгжлөө дэмжье гэдэг дээр ер нь манай улс төрийн намууд аль аль нь байр суурь нэг байгаа. Тодорхой шийдэл  гаргах зүйл дээр ер нь энэ хуулийн 90% гэдэг юм уу   байр суурь нэгдэж  чадна гэж бодож байгаа.  сайжруулах шаардлагатай байна гэж тал талаасаа ярьж  байгаа яг энэ харилцаан дээр энэ шийдэл  нь арай биш юм шиг байна гэж ингэж ярьж  байгаа зүйлүүдийг цааш нь нэгтгээд явчих боломжтой. Ер нь энэ хууль дээр их хурлын гишүүдийн маань гаргаж байгаа санал, Засгийн газраас өгч байгаа санал дээр ч гэсэн олон зүйлийг нь дэмжсэн хоёр гурван зүйл дээр бодож үзсэн нь дээр биш үү гэсэн ийм санал өгсөн. Тэгэхээр бид  ингээд бодоод  тайлбаруудаа өгсөн тал талаасаа  тайлбарлаад байхад ойлголцох боломж байгаа.  Болд зөвлөхөд, манай энд  байгаа оюутны  байгууллагын хүмүүс   та  бүхэн   гарахдаа холбоо хэлхээгээ өгөөд яваарай. Тэгээд дахиад уулзаад та бүхний зүгээс хуулийн төсөлтэйгөө дахин  нэг танилцаад өргөн баригдсан төсөл  сая авсан байх. Танилцаад нэмж оруулах саналууд байвал нэмж  өгөө. Ажлын хэсэг их хурал дээр хэлэлцүүлэхэд их хурлын гишүүдийн саналаар гарч ирдэг.  Иймэрхүү байдлаар оруулах боломжтой байдаг. Энийг бид нар бас  анхаарч үзье гэж бодож  байна. Нэг зүйлийг бид бас болгоомжлох хэрэгтэй. Бүх боловсролын салбарт  тулгамдаж байгаа бүх асуудлыг үүгээр шийднэ гэж байхгүй. Тэгэхээр яг одоо шийдэх ёстой санхүүжилттэй холбоотой, тэтгэлэг тэтгэмжтэй холбоотой тэр нийгмийн баталгаатай холбоотой гэсэн тэр асуудлуудыг шийдэх гэж байгаа шүү дээ. Түүнээс биш боловсролын салбарт тулгамдаж байгаа бүх асуудлуудыг шийднэ гэдэг юм уу,  ийм маягаар  бүх юмаа энэ рүү оруулаад авах  юмсан гэсэн маягаар хандах  юм бол энэ явахгүй болчих байхаа. Тэгэхээр өнөөдөр ерөнхийдөө ойлголцолд хүрч  байгаа зүйлүүдээ  шийдээд л цаашаагаа хуулиа улам сайжруулах маягаар аяндаа явна. Та  бүхэн саналаа өгөөд    Болд  зөвлөх бүр  маргаашаас тусдаа та  нар  нэг уулзаарай.  

Монголын оюутны холбооны төлөөлөгч:

Та бүхэндээ  энэ  өдрийн оройн мэндийг хүргэе. Оюутан залуучуудынхаа асуудлаар дээд түвшинд  ярьж  байгаад  оюутан залуучуудынхаа нэрийн өмнөөс  та бүхэнд  баярлалаа. Хуулийн хэлэлцүүлэгт оруулах нэг санал  байна. Өнөөдөр  Монголд  байгаа байдал  маань төрөөс  мөнгө  өгөх сургаар төлбөрөө нэмээд байгаа сургуулиудын асуудал байгаа. Үүнийг юугаар шийдэх  вэ?  гэхээр энэ хуулийн хариуцлагын тогтолцоог нь сайжруулах  тал сайн  дээр анхаармаар байна. 2-рт  нь:  энэ хууль маань мөнгө санхүүтэй их холбоотой явагдаж  байгаа.  Аливаа нэг зүйлд ойрын хэдэн жил гэж  байдаг  шүү дээ. Тухайлбал  ойрын  10  жил,  20  жил 100 жил,  жил  бүр улсын төсөвт 130  тэр бум төгрөг оруулаад байж  чаднаа гэсэн хэдэн жилийн төлөвлөгөө байгаа эсэхийг  сонирхмоор байна.Оюутан залууст  маань тэтгэлэг, тэтгэмжийн энэ хууль маш  их хэрэгтэй байгаа. Гадаад улс орнуудад гэр бүлийх  нь  нэг гишүүн оюутан болоход баярладаг бол  манай улсад орнуудад гэр бүлийх  нь  нэг гишүүн оюутан болоход  ээж,  аавд дарамт учирдаг ийм асуудал байгаа. Өнөөдөр оюутан залуучуудын хувьд ч тэр дэргэдээ байгаа номыг уншихаас илүү, төлбөрөө  яаж төлөх  вэ? хоолоо яаж олж идэх вэ? гэдэг асуудал байдаг учраас энэ хууль оюутан залуучуудад  маш их хэрэгтэй байгаа юмаа. Хуулийн төсөлд энэ саналуудыг тусгавал зүгээр юмаа.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж

Нийгмийн Бодлогын байнгын хорооны асуудал болж  байгаа. Миний ойлгож байгаагаар Оюунхорол гишүүн Хувьсгалт намаас ажлын хэсэг ахлах юм  шиг байгаа юм. Ардчилсан нам ярьж байгаад ажлын хэсэгтэй болох байх. Байнгын хорооны ажлын хэсэг гэж гарах байх. Тэгэхээр Засгийн газраас ороод, ЕТГ-аас ороод оюутаны байгууллагаас ороод тал талаасаа ярьж  байгаад л шийдвэл зүгээр байх. Би одоо Лүндээжанцан даргаас авсан мэдээллээ л хэлж  байна шүү.  Тэгэхээр  өөр нэг юм байгаа. Энэ  хуулин дээр орхигдсон байж магадгүй оюутаны байгууллага ялангуяа санхүүжилттэй л холбогдож юмны хүч гардаг шүү дээ. Тийм учраас тэр асуудлыг шийдэх асуудал өргөж  тавих дээр манай оюутанууд оюутаны байгууллагын тэр боломжийг бас түлхүү тусгах үүн дээр дээр бас учир дутагдалтай туссан юм байж магадгүй шүү. Аливаа  эрхийн юм  чинь  санхүүжилтээр дамжиж  л шийдэгдэнэ  шүү дээ. Тэгэхээр энэ санхүүжилт гэдэг бүх асуудлыг шийдэхгүй ч гэсэн санхүүжилт  бол нилээн асуудлуудын гол нь шүү дээ. Тэгэхээр энэ бол гол асуудал шийдэж байгаа хууль учраас саналаа хэлээрэй.

Оюутан залуучуудын төлөөлөгч

Баярлалаа. Энэхүү хууль нь өөрөө  аль нэгэн нам биш, хэн нэгэн хүн  биш Монгол Улсын төрийн тэргүүн өөрөө санаачилж  оюутан залуус руугаа анхаарч тэдний нийгмийн асуудлыг шиидэе  гэж хандаж байгаад залуучууд бид бүхэн маш  их талархаж  байна. Монголын оюутан залуучуудын эрх ашгийг хамгаалдаг байгууллага байдаг боловч хөндлөнгөөс оюутан залуусын сайн дурын нэгдэлийг бий болгож Монголд анх удаа олон мянган оюутан залуусын нийгмийн  асуудлыг шийдэхэд оролцое гэж,,,, тэдэнд тулгамдсан асуудлыг шийдэхэд 30 000 оюутанаас судалгаа авсан байгаа. Үүний хамгийн гол үр дүн нь оюутаны асуудлыг шийдэхийн тулд санхүүжилт мөнгөний асуудлыг шийдэх ёстой юм байнаа гэдэг дээр бид нэг өнцөг дээр хүрч байгаа. Судалгааныхаа 20 асуултын нэг л зүйлийг би дурдъя. Та энэхүү Ерөнхийлөгчийн санаачилсан хуулийн төсөл батлагдана гэдэгт итгэлтэй байна уу?  гэсэн асуултанд 59,56%  нь итгэлгүй байнаа гэж хариулсан байна. Үлдсэн хэсэг нь ямар нэгэн байдлаар итгэлтэй,  итгэлгүй гэж хариулсан байгаа. Эндээс бид нар юуг харж болж байна вэ? гэхээр “Ирээдүй маань төр засаг маань өөрсдөд маань тулгамдаж байгаа асуудлыг шийднээ гэдэгт итгэхгүй  байнаа гэсэн үг.Тийм болохоор оюутаны дээд боловсролын санхүүжилт, тэтгэлэгийн асуудал зөвхөн 160 000 оюутаны асуудал биш тэдний ард байгаа мянга мянган ээж аавуудынх  нь амьдралд нөлөөлөх юм аа. Тэдний зовлон жаргалыг хуваалцах юм байгаа юмаа. Бид сургуулиудаар уулзалт хийгээд явж  байхад “- Манайх өвлийнхээ байрыг барьцаанд тавичаад, хамаг малаа банкны зээлэнд өгчөөд ирж сурч  байна гээд уйлж байсан оюутанууд байсан. Тэгэхээр энд байгаа шийдвэр гаргах түвшиний хүмүүс Та бүхэн Монголынхоо ирээдүйн төлөө энэ асуудлыг шийдэхэд хүн бүр оролцоогоо бий болгож, тэр олон итгэлгүй байгаа бас итгэлтэй байгаа цөөхөн хэдэд нь өнөөдөр ирээдүйдээ итгэх Монголдоо итгэх төр засагтаа итгэх итгэлийг бий болгоход энэхүү хуулийн төсөл асар их ач холбогдолтой юм шүү гэдгийг хэлье.  Үүнийг шийдэхэд хүн бүхэн ирээдүйгээ харж анхаараачээ гэж олон мянган оююутан залуучуудынхаа өмнөөс чин сэтгэлээсээ хүсмээр байна. Баярлалаа.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж

Ер нь энэ хуулийн төслийг босгоход зөвхөн Ерөнхийлөгчийн зүгээс биш, бид засгийн газартай ярьж байгаад ялангуяа манай Боловсролын яам маш олон удаагын ажлын хэсгийн хуралдаанд хүмүүсээ оруулж ажилтанууд нь орж хуралдаж байнга явж байгаа. Ер нь ажлын хэсгийн гол нь болоод яваад байгаа. Ийм хуулийн төсөл яваад байгаа юм байнаа гээд МАХН-аас Их хуралд суудаг 3-5 гишүүн бүр надтай уулзаж байсан. Энэ дээр ийм санал  оруулвал зүгээр  байна гээд..  тэр  цахим хуудсаас авч хараад... АН-аас мөн иймэрхүү байдлаар хандаж байсан. Тэгэхээр энэ бол тал талаасаа үүсэж байгаа зөвшилцөл юмаа. Нийтийн хөдөлмөрийн үр дүн шүү. Энд ямар нэгэн хаяг адрес хэн нэгэн хүн дээр наах тухай асуудал бол ерөөсөө байхгүй. Манайд нэг тийм юм руугаа л яваад орчихоор нөгөө хууль маань батлагдахгүй болдог юм уу, хүндэрчихдэг ийм юм байгаа юм. Энэ бол эцсийн эцэст манай Их хурлын, хууль тогтоох дээд байгууллагын бүтээл, бодлого болж л гарах юм. Үүгээрээ их чухал ач холбогдолтой.  Өнөөдөр сайн өдөр.  Ямар өдөр билээ Батбаяраа.  Зулын 25. Манай Батбаяр чинь тэрнийг буян хийдэг ер нь ярьсан юм бүтдэг өдөр гэж байгаа. Энд оролцсон хүмүүс бол цаг хугацаа энэ бүх зүйлээрээ буян хийлээ гэж ойлгож болно. Маш их ажилтай завгүй хүмүүс байгаа шүү дээ.

З.Энхболд /УИХ-ын гишүүн/

Би хэдэн санал хэлье гэж бодож байна. Мөнгөнөөсөө болоод батлагдахгүй байж магадгүй гэсэн айдас байх шиг байгаа юм. Тэгэхээр тэр бол үндэслэлгүй юмаа. Яагаад гэхээр  сарын дөнгөж сая 7 сарын 15 нд батлагдсан “Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал”-аар энэ их уурхайнуудаас орох гээд байгаа орлогыг юунд зарцуулах вэ?  гэдгийг шийдсэн. Энэ бодлого бол дараагийн 15 жил үргэлжилнэ.  3.2.1-ийн 3 дээр ил тод, хариуцлагатай уул уурхай эрдэс баялагын салбарыг хөгжүүлж түүнээс олох орлогыг хүний хөгжлийг дэмжиж, боловсрол, эрүүл мэндэд зарцуулнаа гэж байгаа. Дахиж  уурхай барих юмуу өөр ямар нэгэн юманд зарцуулна  гээгүй маш тодорхой УИХ бодлогоо гаргасан учраас хүний хөгжилд Сургуулиудад биш  яг хүндээ очно гэж байгаа нь  өөрөө суралцаж байгаа хүнээр нь дамжуулж бодлого явах бололцоо гарнаа гэсэн ийм бодлого байгаа. Тэгэхээр цаашид гарах хуулиуд бол Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалтай нийцэж гарч байх ёстой гэдэг чиглэлтэй учраас энэ өргөн барих гэж байгаа хууль нийцсэн учраас явах байхаа гэж найдаж байна. Миний гурван удаагийн сургуульд суралцсаны хоёрыг нь би улсаар даалгасан байна. ОХУ-д 1989 онд 70 рублийн стипентитэй эхлээд сүүлийн хоёр жил Сүхбаатарын цалин 20 рубль нийт 90 рублийн цалинтай сурсан. Хоёр дахь сургууль МУИС-ийн мөнгийг би хувиараа төлсөн байна. Гурав дахь сургууль Денверийн их сургуулийг 1000 гаруй долларын цалинтай сурсан байгаа юмаа. 2 жилийн турш АНУ-ын Засгийн газрын мөнгөөр. Тэгэхээр цалинтай сурах цалингүй сурах хоёрын хооронд маш их ялгаа байдаг учраас энэ хууль гарах ёстой. Бас нэг аналогийг хэлж болно. 1989 онд төгссөн хүмүүс 100% ажилтай болж чадаж байсан. Инженерүүд байсан, манай сургуулийнхан саяхан уулзсан. Ихэнхи нь   мэргэжлээрээ цөөхөн хэдэн хүмүүс над шиг мэргэжлийн бус ажил хийж байгаа юм байна лээ. Денверийн их сургуульд орсон анхны хичээлийн өдөр  “манай сургуулийг төгссөн оюутан эхний 6 сардаа 100 000$-оос дээш цалинтай ажилд  тэд нь орсон 80 000 тэд байна,,,  тэд  байна  гээд мэдээлэл өгдөг. Дээд сургуулиудыг үнэлдэг үнэлгээ бол төгссөн мэргэжлээрээ ямар хугацаанд ямар цалинтай ажилд орсон дээд сургуульд орно гэдэг бол өөртөө хөрөнгө оруулалт хийж байгаатай  яг адилхан л даа. Ажлын багаж хэрэгсэл худалдаж аваад түүгээрээ нэмүү өртөг бүтээж хуучин байснаасаа илүү ашиг олж байгаатай яг адилхан. Өөртөө хийж байгаа хөрөнгө оруулалт. Чи нэгэнт дээд сургууль төгссөн бол ажилтай болох  бол автомат байх ёстой.  Хоёрдугаарт чиний урьд авч байсан цалингаас илүү цалин авч байх ёстой. Ийм хоёр шалгуураар дэлхийн шилдэг 500 хийдэг юм байна лээ.  Тэгэхээр бид энэ гарах гэж байгаа хуулиндаа   Ерөнхийлөгчийн ярьсан тестийн цэгүүд тэр нь независимый байх олон олон шинэлэг зүйлүүд орсонд би талархаж байна. Одоо Монголчууд юмыг гуйвуулдаг болсон хойно дүнгээр нь цалин өгөөд тэр нь  “онц” сураад  цалин нь нэмэгдээд ирэхээр багшдаа өгдөг авилгалын хэмжээ ихсээд ирнэ. Сургуулиар нь биш хэн нэгэн хөндлөнгийн байгууллагаар шалгуулж хэнд 54 000 өгөх вэ? Хэнд 100 008 өгөх вэ?  гэдгийг шийдэх шийдэл бол  хувийн компани боловсролын яамтай гэрээ байгуулаад ажилладаг бол зүгээр байгаа юм. Ямар цалин авахаа шийддэг ийм механизмуудыг нь давхар шийддэг хуулиндаа тодорхой хийж өгөөд явахгүй бол болохгүй ээ гэж ийм нэг санал байна. Хуулийг аль болохоор сая Отгонбаяр сайдын хэлсэн тоо бол маш их сэтгэл унагалаа л даа. 34% нь ажилд ордог цаад үлдэж байгаа 66% нь ажилгүй үлдэж байна шүү дээ. Тэгвэл 66%-ийн барак хийж байгаа энэ сургуулиудыг байлгаад байх шаардлага байна уу үгүй юуу. Бид системээ цэгцэлж  байж мөнгө оруулахгүй бол бас л нэг хадгаламж зээлийн хоршоо шиг л юм болно шүү дээ. Малчдын ядууралын хамгийн том үндэс нь сургалтын төлбөр байдаг. Бид ядаж л чанаргүй сургуулиудыг хаахын бол малчид ядуурахгүй байх, эцэг эх ядуурахгүй байх ийм эерэг арга зам гарч  байгаа юм л даа. Жишээ нь 9 тэрбум төгрөг өгч байна. Тэрнийхээ хариуд Загийн Газар ийм юм шаардаж болно шүү дээ. Чи Засгийн Газрын мөнгийг авъя, төрийн сургалтын сангаас оюутаны тэтгэлэг авъя гэж бодож байгаа бол дотуур байртай байнаа,  дотуур байргүй бол сургалтын зөвшөөрлийг чинь цуцланаа гэдэг ч юм уу,  цуцлуулахгүй гэвэл чи “хүүхдүүд нь ирж байгаа хөдөө орон нутагт очиж сургуулиа байгуул.  Бүх сургууль УБ байгаа учраас бөөн проблем гараад байна шүү дээ. Телехан гишүүний ярьж байгаа подвальд амьдардаг  янз бүрийн механизм энэ хууль гарсан ч бай гараагүй ч бай бас механизм байгааг Боловсролын Яаманд сануулах гэсэн юм. Чи УБ-т байгаад дотуур байргүй бол элсэлтийг чинь хориглолоо. Чи сургуульдаа ирдэг хүүхдүүдийн байдаг  Өвөрхангай аймаг руу очиж салбараа нээ тэгвэл зөвшөөрлийг чинь өгье гэх мэтээр механизмууд байгаа учраас хэрэгжүүлээд эхэлж болноо. Тэгээд энэ хуулийг гаргасаны дараа төсвийн тодотгол хийгдэх юм бол эдгээр мөнгөнүүд суух бололцоотой гэж бодож  байна. Ирэх 3,4 сард,,,,

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж

Ирэх 3,4 сард төсвийн тодотгол хийвэл бүр боломжтой болно. Одоогийн явж байгаа төсвийн төсөвт туссан мөнгөө энэ хуулийн үзэл баримтлалаар хувиарлана гэвэл эхний хэдэн сардаа асуудал явчих ийм боломж байгаа юм. Саяын гишүүдийн яриад байгаа гол санаанууд зарим нэг нь өгүүлбэр маягаар зарим нь үг маягаар орсон байгаа. Тийм учраас үүнийг задалж хуулийндаа тодорхой заая гэвэл үүн дээр манай ажлын хэсгийн хүмүүс анхаарч хүлээж авч ажиллах хэрэгтэй юмаа. Тэгэхгүй бол хуулинд үг үсгийн байдлаар ордог цаашаагаа очоод яг дунд шатандаа манай юм чинь буруудаад завхараад явчихдаг түрүүн Одбаяр гишүүн хэлсэн.  Нэг сайхан юм санаад хийдэг үр дүн нь дандаа муу гараад байдаг ийм болоод байгаа юм тэгэхээр ийм болгохгүйн тулд хуулийндаа шалгууруудыг маш өндөр тавьж өгье. Тэгээд тэр төр эхлээд өөрөө эхний алхамуудаа хийчье, төр өөрийн гүйцэтгэх ёстой үүргээ гүйцэтгэчээд дараа нь их дээд сургууль бусад улсуудаас шаарддаг шаардлагаа дагуулаад тавья гэдэг  гол санаа яваад байгаа шүү дээ. Манайхан бас нэг яриад байгаа санаа болвол эхлээд бүх юмаа сайхан болгоод их дээд боловсролоо гоё болгочоод санхүүжилтийн асуудлаа шийдье гэвэл энэ бол явахгүй байгаа юм. Эргээд тэр гоё болгох юм чинь санхүүжилтэйгээ яг уялдаатай нөгөө талаас төр бид нар, ард түмний мөнгө аваад татвар төлөгчдөөс  цалин авч байгаа учраас төр хийх ёстой юмаа хийгээд тэгээд төрөөс тавих шаардлагаа дагуулж тавих нь аливаа ажилд зөв болох юм аа. Өнөөдрийн энэ  уулзалтад цаг заваа гаргаж хүрэлцэн ирсэн эрхэм гишүүд өөр ажлын хэсгийн хүмүүс оюутны төлөөлөл  та  бүхэнд их баярлалаа. Ажилд нь амжилт хүсье.

 

 

Протоколыг тэмдэглэсэн:

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн дэргэдэх

“Иргэний танхим”-ын ажлын алба

2010.12.06