Монгол Улсын шүүхийн тогтолцооны тухай хуулийн төслийн үзэл баримтлал

2010 оны 11-р сарын 30-нд Бусдад түгээх

Та хуулийн төслийн саналаа tsagaan@president.mn, bayartsetseg@president.mn,  хаягаар ирүүлнэ үү.

Монгол Улсын шүүхийн тогтолцооны тухай хуулийн төслийн үзэл баримтлал

 Нэг. Хэрэгцээ, шаардлага

Хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалах, хангах үндсэн хэрэгсэл нь шүүх болохыг дэлхийн бүх улс хүлээн зөвшөөрч, тэрхүү механизмыг өөрийн онцлогт тохируулан янз бүрээр тогтоожээ. Ингэхдээ засгийн эрх мэдэл хуваарилах онол, үзэл баримтлал ёсоор шүүх эрх мэдлийг хууль тогтоох болон гүйцэтгэх эрх мэдлээс зааглан шүүх байгууллагын бие даасан байдал, шүүгчийн хараат бус ажиллах боломж, нөхцөлийг зөвхөн Үндсэн хууль, бусад хуулиар тогтоохыг хичээсээр ирсэн юм. НҮБ-ын “Шүүхийн байгууллагын хараат бус байдалд хамаарах үндсэн зарчим”, Европын зөвлөлийн Европ дахь шүүхийн хараат бус байдлын тухай хуулийн “Харти” зэрэг олон улсын эрх зүйн бусад эх сурвалж дээрхийг нотолж байна.

Энэ ч утгаараа манай улс социалист дэглэмийн үед буюу 1928 онд БНМАУ-ын Дээд шүүн таслах газрын түр дагаж явах дүрмийг 3 бүлэг 18 зүйлтэйгээр, 1934 онд Шүүн таслах болон прокурорын газруудын дагаж явах дүрмийг 7 бүлэг 49 зүйлтэйгээр, 1949 онд Шүүхийн зохион байгуулалтын тухай хуулийг 6 бүлэг 44 зүйлтэйгээр, 1978 онд Шүүхийн байгууламжийн тухай хуулийг 7 бүлэг 65 дугаар зүйлтэйгээр тус тус батлан мөрдүүлж байв.

Харин 1990 оноос эхэлсэн ардчиллын үйл явц эхэлснээс хойш Монгол Улсын Үндсэн хуулийг 1992 онд баталж, 1993 онд Шүүхийн тухай хуулийг 6 бүлэг 65 зүйлтэйгээр, улмаар 2002 онд Шүүхийн тухай хуулийг 8 бүлэг 88 зүйлтэйгээр тус тус шинэчлэн гаргасан билээ.

Улсын Их Хурлаас 1998 оны 18-р тогтоолоор баталсан “Монгол Улсын Эрх зүйн шинэтгэлийн хөтөлбөр” хийгээд Улсын Их Хурлын тогтоолоор 2000 онд баталсан Монголын шүүхийн тогтолцоог шинэчлэх Стратеги төлөвлөгөө,  Үйл ажиллагааны төлөвлөгөөнд тус тус хийсэн үнэлгээ, мониторингийн тайлан, УДШ, ХЗҮХ зэрэг төрийн байгууллагаас болон Нээлттэй нийгэм форум зэрэг төрийн бус байгууллагаас хийсэн судалгааны дүгнэлтүүд, санал,  зөвлөмж, ШЕЗ-ийн ажилтнууд, анхан шат, давж заалдах, хяналтын шатны шүүх болон захиргааны хэргийн шүүгчидтэй хийсэн уулзалт, ярилцлагын үр дүнд шүүхийн хууль тогтоомжийг боловсронгуй болгох, шүүхийн хараат бус байдлыг бэхжүүлэх хэрэгцээтэй бөгөөд тулгамдсан асуудал болох нь тодорхойлогдсон юм.

Тэр дундаа Нийгэм, олон түмний дотор шүүх шүүгч шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэхэд оролцогч байгууллагуудын нийгэм дэх өнөөгийн нэр хүндийн унасан байдал, тэр дундаа шүүхийн шударга бус, авлигад сэрдсэн байдал, эдгээр байгууллагын хоорондын үйл ажиллагааны уялдаа муутай эрүүл бус, болон бусад гадаад, дотоод гаж нөлөөллийн хүчин зүйлс нь шүүхийн шинэтгэлийг улам гүнзгийрүүлэхийг шаардаж байна.

 

Хоёр. Хууль зүйн үндэслэл

Монгол Улсын Их Хурлын “Монгол Улсын хууль тогтоомжийг 2012 он хүртэл боловсронгуй болгох Үндсэн чиглэл батлах тухай” 2009 оны 38 дугаар тогтоолын хавсралтын 2 дахь хэсгийн 135-д Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс санаачлах хуулийн төсөлд “Шүүхийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай” хуулийн төслийг нэн тэргүүнд боловсруулж, батлахаар заасан бөгөөд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн 2009 оны 105 дугаар зарлигаар батлагдсан “Ерөнхийлөгчийн бодлого, үйл ажиллагааны хөтөлбөр”-ийн 3.1-3.3; Монгол Улсын Их хурлын 2009 оны 35 дугаар тогтоолоор баталсан “Засгийн газрын 2008-2012 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөр”-ийн 4.1.4, 4.1.5, 4.1.13; мөн Монгол Улсын Их хурлын 2009 оны 38 дугаар тогтоолоор баталсан “Монгол Улсын хууль тогтоомжийг 2012 он хүртэл боловсронгуй болгох Үндсэн чиглэл”-ийн 91, 94, 96, 112; Монгол Улсын Засгийн газрын 2009 оны 69 дүгээр тогтоолоор баталсан “Монгол Улсад хүний эрхийг хангах үндэсний хөтөлбөр”-ийн 7, 8, 15, 16, 48 дугаар зүйл зэрэг нь эрх зүйн үндэслэл болно.

 

Гурав. Шүүхийн тогтолцооны тухай хуулийн төслийн бүтэц, танилцуулга

Тус хуулийн төсөл нийт 7 бүлэг, 48 зүйлтэй.

 

Нэгдүгээр бүлэгт шүүхийн тухай хууль тогтоомж, нэр томъёо, шүүх эрх мэдлийн зорилго, чиг үүрэг үйл ажиллагааны зарчмыг,

 

Хоёрдугаар бүлэгт шүүхийн тогтолцооны нэгдмэл байдал, дагнасан шүүхийн тогтолцоо, шүүх байгуулах, татан буулгах үндсэн журмыг,

Гуравдугаар бүлэгт Улсын дээд шүүхийн эрх зүйн байдал, Улсын дээд шүүхийн бүрэн эрх, Улсын дээд шүүхийн бүрэлдэхүүн, Улсын дээд шүүхийн зохион байгуулалтын бүтэц, Улсын дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгчийн бүрэн эрхийг,

Дөрөвдүгээр бүлэгт аймаг, нийслэлийн шүүхийн эрх зүйн байдал, аймаг нийслэлийн шүүхийн бүрэн эрх, аймаг нийслэлийн шүүхийн бүрэлдэхүүн, аймаг, нийслэлийн шүүхийн зохион байгуулалтын бүтэц, аймаг, нийслэлийн шүүхийн Ерөнхий шүүгчийн бүрэн эрхийг,

Тавдугаар бүлэгт сум, сум дундын болон дүүргийн шүүхийн эрх зүйн байдал, сум, сум дундын болон дүүргийн шүүхийн бүрэн эрх, сум, сум дундын болон дүүргийн шүүхийн шүүх бүрэлдэхүүн болон Ерөнхий шүүгчийн бүрэн эрхийг,

Зургадугаар бүлэгт дагнасан шүүхийн тогтолцоо, захиргааны хэргийн шүүхийн эрх зүйн үндсийг,

 

Долдугаар бүлэгт шүүхийн ажлын албаны чиг үүрэг, бүтэц, шүүхийн ажлын албаны бүрэлдэхүүн, тэдгээрийн эрх зүйн байдал, шүүхийн ажлын албаны удирдлагын асуудлыг тус тус зохицуулна.

 

Гурав. Хууль батлагдсанаар үүсэх нийгэм, эдийн засгийн үр нөлөө, үр дагавар

Энэхүү хуулийг баталснаар Монгол Улсын Үндсэн хуулиар тогтоосон шүүхийн тогтолцооны мөн чанарыг алдагдуулахгүйгээр шүүхийн бие даасан байдал, шүүгчийн хараат бус байдлыг бэхжүүлэх, бататгахад чиглэсэн алхам болох бөгөөд нийгэмд өнөө үүсээд байгаа сөрөг хандлагыг зогсоох юм.

 

Дөрөв. Хууль батлагдан гарснаар төрийн эрх бүхий байгууллагаас хэрэгжүүлэх ажил, авах арга хэмжээ

·         Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалтай бүрэн нийцэж байгаа болно.

·         Энэ хуулийг Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай, Шүүгчдийн хамтын нийгэмлэгийн тухай, Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулиудтай цогцоор нь баталж, хуучин Шүүхийн тухай хуулийг хүчингүй болгоно.

·         Цаашид энэ хуулийн дагуу шат дараалан арга хэмжээ авах шаардлагатай.

МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ

 

МОНГОЛ УЛСЫН ШҮҮХИЙН ТОГТОЛЦООНЫ ТУХАЙ ХУУЛИЙН ТӨСЛИЙН ТАНИЛЦУУЛГА

 

Хуулийн төсөл, хэлбэрийн хувьд:

8 бүлэг, 48 зүйлээс бүрдэнэ.

Агуулгын онцлог, шинжийн хувьд:

Төслийн 3 дугаар зүйлд, “Шүүх эрх мэдлийн эрхэм зорилго”-ыг “нийгмийн амьдралд хууль дээдлэх ёс, шударга ёсыг нэвтрүүлж, эрх зүйн соёлыг дэлгэрүүлэх, ардчилсан эрх зүйт ёсыг төлөвшүүлэх нь Монгол Улсад шүүх эрх мэдлийн эрхэм зорилго” байхаар тодорхойлов.

Төслийн 4 дүгээр зүйлд, шүүх, дээр тунхагласан /3 дугаар зүйл/ эрхэм зорилгыг хангахын тулд,

1 дүгээрт, Хүний эрх, эрх чөлөөг тууштай хамгаалах, түүнийг гажуудуулах явдлыг таслан зогсоох, зөрчигдсөн эрхийг сэргээх,

2 дугаарт, МУ-ын бүрэн эрхт байдал, үндсэн хуульт байгууллагыг хамгаалах,

3 дугаарт, Шүүх, өөрийн үйл ажиллагаагаараа, нийгэмд хууль дээдлэх, ардчилсан, шударга ёсыг эрхэмлэх, иргэний эрхийн төлөө  тэмцэх, үндсэн болон журамт үүрэгтээ үнэнч хандах, бусдын эрх, эрх чөлөө, нэр төр, ажил хэргийн нэр хүндийг хүндэтгэх ухамсрыг төлөвшүүлэн хөгжүүлэх,

4 дүгээрт, Шүүх эрүүгийн ял шийтгэхдээ гэмт этгээдийг зөвхөн цээрлүүлэх төдийгүй хүмүүжүүлэх, мөн гэм буруугүй нэг ч хүнийг хилсдүүлэхгүй байх нөхцлийг хангах,

5 дугаарт, Шүүх хэрэг маргаан хянан шийдвэрлэх үйл ажиллагаагаараа гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх, нийгмийн дэг журмыг бэхжүүлэх эрх зүйн ухамсар, соёлыг дээшлүүлэхэд үр дүнтэй нөлөөлж байхаар тусгасан.

Шүүхүүд, зохин байгуулалт-эрх зүй, хүний нөөцийн хангалт, санхүү төсөв, материал-техникийн хангамж, мэдээлэл зүй, дотоод гадаад байгууллагатай харилцан ажиллах талаараа хууль тогтоох, гүйцэтгэх байгууллагаас бие даасан байхаар зохицуулав. Мөн, Монгол Улсад шүүхийн бие даасан байдлыг дордуулсан, цуцалсан хууль, эрх зүйн хэмж хэмжээний бусад актыг гаргахыг хориглов.

Шүүхийн хараат бус байдлыг хангахтай холбогдуулан, төслийн 44 дүгээр зүйлд, Шүүхийн төсөв нь тухайн жилийн улсын төсвийн 1,5 хувиас доошгүй хэмжээтэй байхаар тогтоож, Улсын Их хурал, Засгийн газар дээрх хэмжээнээс багаар төлөвлөж, тогтоохыг хориглолоо.

Төслийн 10 дугаар зүйлд, шүүхийн үйл ажиллагааны нээлттэй байдлыг дэмжиж, бүх шүүхэд хэрэг хянан хэлэлцэх ажиллагаа нь нээлттэй байх бөгөөд сонирхсон хүн оролцох нөхцөл, хэлбэр, журмыг хуулиар тогтоохоор болов.

Шүүхийн шийдвэрийг биелүүлээгүй тохиолдолд хуульд заасан үндэслэл, журмын дагуу албадан гүйцэтгэх бөгөөд гэм буруутай иргэн, албан тушаалтныг эрүүгийн хариуцлагад татаж байхаар тогтов.

Төслийн 28 дугаар зүйлд, сум дундын, дүүргийн шүүх нь иргэний хэрэг, маргааныг шийдвэрлэх ажлыг сум, баг, хороонд нүүдэллэн ажиллах журмаар зохион байгуулж болохоор хуульчилж, 46 дугаар зүйлээр, төрийн захиргааны байгууллага ба бусад байгууллагад шүүхийг байнга болон нүүдэллэн ажиллах байр, шаардлагатай тоног төхөөрөмж, тээврийн хэрэгсэл, шүүгчийг орон байраар хангах, шүүх, шүүгч үйл ажиллагаагаа хараат бусаар явуулах нөхцлийг бүрдүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх үүргийг хуулиар хүлээлгэлээ.

Төслийн 31 дүгээр зүйл, эвийн шүүгчийн албан тушаалыг шинээр бий болгож, хуулиар харъяалуулсан хэрэг маргааныг шийдвэрлэх эвийн шүүгчийг зөвхөн сум, сум дунд, дүүгийн шүүхэд ажиллуулж байхаар хуульчлав. Эвийн шүүгчийг түр болон байнгын хэлбэрээр томилон ажиллуулж болно.

Төслийн 34 дүгээр зүйл, нийслэлд, захиргааны хэргийн давж заалдах шатны шүүх ажиллахаар хуульчилж, бүрэн эрхийг нь тогтоов.

 

МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ

 

Төсөл

 

МОНГОЛ УЛСЫН ХУУЛЬ

 

 

20… оны … -р                                                                                          

сарын …-ны өдөр                                                                            Улаанбаатар хот

 

 МОНГОЛ УЛСЫН ШҮҮХИЙН ТОГТОЛЦООНЫ ТУХАЙ

 

НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ. НИЙТЛЭГ ҮНДЭСЛЭЛ

 

1 дүгээр зүйл. Шүүх нь шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч байгууллага мөн болох нь

 

            1.1. Шүүх нь хууль дээдлэх ёс, хүний эрх, эрх чөлөө, шударга, ардчилсан ёсны баталгаа мөн бөгөөд Монгол Улсад шүүх эрх мэдлийг гагцхүү Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэц, Улсын Дээд шүүх, аймаг, нийслэлийн шүүх, сум, сум дундын болон дүүргийн шүүх, дагнасан шүүх тус тус эрхлэн хэрэгжүүлнэ.

1.2. Шүүх эрх мэдэл нь хууль тогтоох, гүйцэтгэх эрх мэдлээс бие даасан, хараат бус байх бөгөөд шүүх нь хууль тогтоох, гүйцэтгэх эрх мэдлийн байгууллага Үндсэн хууль ба түүнд нийцсэн хуулиудыг биелүүлж байгаа байдалд шүүхийн хяналт тавих бүрэн эрх бүхий байна.

 

2 дугаар зүйл. Шүүхийн тухай хууль тогтоомж, нэр томъёоны тодорхойлолт

 

2.1. Шүүхийн тухай хууль тогтоомж нь Монгол Улсын Үндсэн хууль, энэ хууль, Шүүгчдийн эрх зүйн байдлын тухай хууль, Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэц, дагнасан шүүхүүдийн тухай болон тэдгээрт нийцүүлэн гаргасан Шүүхийн эрх зүйн байдал, зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны журмыг тодорхойлон тогтоосон бусад хууль, зохих хуулийн заалтуудаас бүрдэнэ.

2.2. Шүүхийн тухай хууль тогтоомж нь Монгол Улсын бүрэн эрхт байдлын хүрээнд болон нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд төр, нутгийн өөрийн удирдлагын болон хувийн хэвшлийн бүх байгууллага, аж ахуйн нэгж, хууль, олон улсын гэрээгээр дипломат халдашгүй дархан эрх олгогдсон олон улсын болон гадаад улсын этгээдээс бусад хувь хүн, хуулийн этгээдэд нэгэн адил хамаарч хүчин төгөлдөр үйлчилнэ.-

2.3. Монгол Улсын Үндсэн хуульд бүрнээ нийцсэн Монгол Улсын олон улсын гэрээ нь Шүүхийн тухай Монгол Улсын хуулийн нэг адил хүчин төгөлдөр үйлчилнэ.

2.4. Энэ хуульд орсон зарим нэр томъёог дараах утгаар нэг мөр ойлгоно:

2.4.1. “Шүүх” гэж Монгол Улсын шүүхийн үндсэн тогтолцоонд багтдаг бүх шүүх, Үндсэн хуулийн цэц, Захиргааны хэргийн болон Эрүүгийн хэрэг, эрх зүйн бусад маргааныг Монгол Улсын нэрийн өмнөөс шүүхийн журмаар хянан шийдвэрлэж, зохих хянан шийдвэрлэх хуульд заасан тогтоол, шийдвэр, гаргадаг аливаа шүүгч, шүүх бүрэлдэхүүнийг ойлгоно.

2.4.2. “Хянан шийдвэрлэх ажиллагаа” гэж шүүхээс хэрэг маргааныг үүсгэн, анхан, давж заалдах болон хяналтын журмаар хянан хэлэлцэн зохих шийдвэр гаргаж гүйцэтгүүлэхийг ойлгоно.

 

3 дугаар зүйл. Шүүх эрх мэдлийн эрхэм зорилго

 

3.1. Монгол Улсын Үндсэн хуулиар бататгасан тус улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, үндэсний аюулгүй байдал, хүний эрх, эрх чөлөө, нийгэм, төрийн байгуулал, түүний улс төр, эдийн засаг, нийгмийн үндсүүд, нийтийн болон хувийн өмч, төрийн болон нутгийн удирдлагын байгууллага, төрийн бус байгууллага, аж ахуйн нэгжийн хуулиар тогтоосон эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг гэмт халдлага, зөрчлөөс хамгаалах замаар нийгмийн амьдралд хууль дээдлэх ёс, шударга ёсыг нэвтрүүлж, эрх зүйн соёлыг дэлгэрүүлэх, ардчилсан эрх зүйт ёсыг төлөвшүүлэх нь Монгол Улсын шүүх эрх мэдлийн эрхэм зорилго мөн.

 

4 дугаар зүйл. Шүүхийн чиг үүрэг

 

4.1. Шүүх энэ хуулийн 3 дугаар зүйлд тунхагласан эрхэм зорилгыг хангахын тулд дараах чиг үүргийг хэрэгжүүлнэ:

4.1.1. хүний эрх, эрх чөлөөг тууштай хамгаалах, түүнийг гажуудуулах явдлыг таслан зогсоох, зөрчигдсөн эрхийг сэргээн тогтоох;

4.1.2. Монгол Улсын бүрэн эрхт байдал, тусгаар тогтнол, үндсэн хуульт байгууллыг хамгаалах;

4.1.3. өөрийн үйл ажиллагаагаараа нийгэмд хууль дээдлэх, ардчилсан, шударга ёсыг бэхжүүлэх, иргэний эрхийн төлөө тэмцэх, үндсэн болон журамт үүрэгтээ үнэнч хандах, бусдын эрх, эрх чөлөө, нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг эрхэмлэн хүндэтгэх ухамсрыг нийгэмд төлөвшүүлэн хөгжүүлэх;

4.1.4. Шүүх эрүүгийн ял шийтгэхдээ гэмт этгээдийг зөвхөн цээрлүүлэх төдийгүй хүмүүжүүлэх, мөн гэм буруугүй нэг ч хүнийг хилсдүүлэхгүй байх нөхцөлийг хангах;

4.1.5. Шүүх хэрэг, маргаан хянан шийдвэрлэх үйл ажиллагаагаараа гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх, нийгмийн дэг журмыг бэхжүүлэх, эрх зүйн ухамсар, соёлыг дээшлүүлэхэд үр дүнтэй нөлөөлнө.

4.2. Шүүх нь хууль тогтоох, гүйцэтгэх байгууллагын үйл ажиллагаанд хутгалдан оролцохгүйгээр тэдгээрийн үйл ажиллагаанд шүүх эрх мэдлийн хүрээнд хяналт тавьж хууль дээдлэх зарчмыг хангахад эрх зүйн арга хэрэглүүрээр нь нөлөөлнө.

 

5 дугаар зүйл. Шүүхийн бие даасан байдал

 

5.1. Шүүхүүд нь зохион байгуулалт-эрх зүй, хүний нөөцийн хангалт, санхүү төсөв, материал-техникийн хангамж, мэдээлэл зүй, дотоод, гадаадын байгууллагатай харилцан ажиллах талаараа хууль тогтоох, гүйцэтгэх байгууллагаас бие даасан байх бөгөөд шүүх эрх мэдлийг бусад аливаа байгууллага, албан тушаалтнаас хараат бус байдлаар хэрэгжүүлнэ.

5.2. Монгол Улсад шүүхийн бие даасан байдлын зарчмыг дордуулсан, алдагдуулсан хууль, эрх зүйн хэм хэмжээний бусад акт гаргахыг хориглоно.

 

6 дугаар зүйл. Шүүгчийн хараат бус, халдашгүй байдал

 

            6.1. Шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэхэд оролцож буй шүүгч, шүүх бүрэлдэхүүн хараат бус байх зарчим, шүүгчийн халдашгүй байдлыг хамгаалах баталгааг  Үндсэн хуулиас эхтэй үндсэн хуульчилсан хууль, бусад хуулиар тогтооно.

6.2. Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, Улсын Их Хурлын ба Засгийн газрын гишүүн, төр, нам, олон нийтийн бусад байгууллагын албан тушаалтан, иргэн хэн боловч шүүгчээс шүүн таслах үүргээ хэрэгжүүлэхэд хөндлөнгөөс оролцож болохгүй бөгөөд тийм оролдлого гаргавал шүүх эрх мэдлийн хараат бус байдалд халдсан гэж тооцно.

6.3. Монгол Улсад шүүгчийн хараат бус байдлыг дордуулсан, халдашгүй байх зарчмыг алдагдуулсан, цуцалсан хууль, эрх зүйн хэм хэмжээний бусад акт гаргахыг хориглоно. Шүүгчийн хараат бус, халдашгүй байдлын зарчмыг эрүүгийн хууль тогтоомжоор тусгайлан хамгаална.

 

7 дугаар зүйл. Хууль, шүүхийн өмнө бүгд эрх тэгш байх

 

7.1. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Арван дөрөвдүгээр зүйлийн 14.1-т заасан ёсоор хүн бүхэн хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш байна.

7.2. Шүүх аливаа хэрэг, маргааныг хянан шийдвэрлэхдээ оролцогч талуудад хууль зүйн талаар тэгш боломж олгоно.

7.3. Шүүх хэрэг, маргааныг нотлон тогтоож, үнэлж дүгнэх, хуулийг сонгон хэрэглэхдээ хүний үндэс угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсрол, нийгмийн бусад шинж байдлаар ялгаварлахыг хориглоно.

 

8 дугаар зүйл. Хэрэг, маргааныг хянан хэлэлцэхэд хамтын зарчим баримтлах

 

8.1. Шүүхэд хэргийг хянан шийдвэрлэхдээ хамтын зарчим баримтална.

8.2. Шүүгч дангаар болон эвийн шүүгч шийдвэрлэж болохоор хуульд  зааснаас бусад хэрэг, маргааныг анхан шатны шүүх хамтын зарчмын үндсэн дээр шүүх бүрэлдэхүүнээр хянан шийдвэрлэнэ.

8.3. Шүүх хэрэг, маргааныг давж заалдах шатны журмаар хянан хэлэлцэхэд гурван шүүгчийн бүрэлдэхүүнтэй, хяналтын журмаар хянан хэлэлцэхэд гурваас доошгүй шүүгчийн бүрэлдэхүүнтэй шийдвэрлэнэ.

8.4. Улсын Дээд шүүхийн бүх шүүгчийн гуравны хоёроос доошгүй хувийн ирцтэй бол Улсын Дээд шүүхийн Нийтийн танхимын хуралдааныг хүчин төгөлдөрт тооцно.

 

9 дүгээр зүйл. Шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэхэд иргэдийн оролцоо

 

            9.1. Анхан шатны шүүх хэрэг, маргааныг хамтран шийдвэрлэхдээ иргэдийн төлөөлөгчийг хуульд заасан нөхцөл, журмын дагуу оролцуулна.

9.2. Шүүхийн иргэдийн төлөөлөгчөөр 25 насанд хүрсэн сонгуулийн эрх бүхий Монгол Улсын иргэн байж болох бөгөөд тэдгээрийн нэрсийн жагсаалтыг  Шүүхийн ерөнхий зөвлөлөөс тогтоосон журмын дагуу тухайн шүүхийн дэргэдэх Шүүгчдийн хамтын нийгэмлэгийн салбарын хурлаас нэр дэвшүүлж шүүгчдийн зөвлөлгөөнөөр баталж, орон гарсан иргэнийг жил бүр мөн журмаар нөхөн батална. Иргэний төлөөлөгчийг шүүх хуралд бэлтгэн оролцуулах ажлыг тухайн шүүхийн Тамгын газар, хэлтэс зохион байгуулна.

9.3. Иргэдийн төлөөлөгчийн шүүхэд ажилласан хугацааны хөлсийг шүүхийн төсвөөс олгох бөгөөд хөлс олгох журмыг Шүүхийн ерөнхий зөвлөл Сангийн яамтай хамтран батална.

9.5. Иргэдийн төлөөлөгч нийтийн болон хувийн өмчийн аж ахуйн нэгж байгууллагад байнгын ажил эрхэлдэг бол түүнийг шүүх хуралдаанд оролцох хугацаанд ажлаас нь чөлөөлж, цалин хөлсийг тухайн аж ахуйн нэгж, байгууллага сүүлийн 6 сарын дунджаар тооцон олгоно.

 

10 дугаар зүйл. Шүүхийн үйл ажиллагаа нээлттэй байх

 

            10.1. Шүүх хуульд тусгайлан зааснаас бусад хэрэг, маргааныг нээлттэй хянан хэлэлцэнэ.

10.2. Шүүх хуралдааныг хаалттай явуулах асуудлыг шүүх өөрийн үзэмжээр тодорхойлох ёсгүй бөгөөд хаалттай хянан хэлэлцэх нөхцөл, хэрэг маргааныг гагцхүү эрүү, иргэн, захиргааны болон бусад төрлийн хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай (процессын) хуулиар тогтооно.

 

11 дүгээр зүйл. Шүүхийн үйл ажиллагааны хэл

 

11.1. Шүүхэд хэрэг, маргааныг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа болон бусад бүхий л албан хэргийг монгол хэлээр явуулна.

11.2. Монгол хэл мэдэхгүй хүн хэргийн баримт сэлтийг орчуулуулан авах буюу хэлмэрчлүүлэн бүрэн танилцах, шүүх хуралдаан дээр эх хэлээрээ буюу аль сайн мэдэх бусад хэлээрээ үг хэлэх, орчуулагч, хэлмэрчийн туслалцаа авах эрхтэй.

11.3. Шүүх Монгол хэл мэдэхгүй хүнд хэргийн баримтыг түүний сонгосон хэлээр хэлмэрчлүүлж, орчуулж бүрэн танилцуулах үүргийг хуульд заасан журмын дагуу гүйцэтгэнэ.

 

12 дугаар зүйл. Мэтгэлцэх зарчмыг хангах

 

12.1. Бүх шүүгч, шүүх бүрэлдэхүүн, шүүх хуралдааныг мэтгэлцэх зарчмын үндсэн дээр явуулах бөгөөд шүүгдэгч, түүний өмгөөлөгч, нэхэмжлэгч, хариуцагч, тэдгээрийн төлөөлөгч, прокурор болон бусад оролцогчдыг тийнхүү мэтгэлцэх эрхээ хэрэгжүүлэх боломжоор хангана.

12.2. Шүүхэд мэтгэлцэх зарчмыг хэрэгжүүлэх нөхцөл, журмыг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны зохих хуулиар тогтооно.

 

13 дугаар зүйл. Шүүх хууль дээдлэх, шүүгч гагцхүү хуульд захирагдах зарчим

 

            13.1. Үндсэн хуульд заасан ёсоор Хууль дээдлэх ёс бол шүүхийн зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн. Хуулиас гадуур шүүх байгуулан ажиллуулж болохгүй.

13.2. Шүүгч бүхий л амьдрал үйл ажиллагаандаа гагцхүү хуульд захирагдах бөгөөд энэ нь бусдын нөлөөнд орохгүй байх үндсэн нөхцөл мөн.

13.3. Шүүгч  хэрэг, маргааныг хянан шийдвэрлэхдээ Үндсэн хууль, түүнд нийцүүлэн гаргасан бөгөөд албан ёсоор нийтлэгдсэн, хүчин төгөлдөр хуулийг хэрэглэнэ.

13.4. Шүүх Үндсэн хуульд нийцээгүй, хэрэг гарах үед хүчин төгөлдөр болоогүй, түүнчлэн албан ёсоор нийтлэгдээгүй Монгол Улсын хууль, олон улсын гэрээг хэрэглэж болохгүй.

13.5. Тодорхой хэрэг, маргааныг хянан шийдвэрлэхэд хэрэглэх хууль нь Үндсэн хуульд нийцээгүй гэж шүүгч, шүүх бүрэлдэхүүн тогтоовол тухайн эрүүгийн  хэрэг, түүнчлэн хууль төсөөтэй хэрэглэн шийдвэрлэх үндэслэлгүй гэж үзсэн маргааны хянан шийдвэрлэх ажиллагааг түдгэлзүүлж, Үндсэн хууль зөрчсөн хууль болон Монгол Улсын олон улсын гэрээг хүчингүй болгуулах саналаа  Улсын дээд шүүхэд  оруулна.

13.6. Улсын дээд шүүх Нийтийн танхимын хуралдаанаараа энэ хуулийн 13.5-д заасан саналыг хэлэлцэж үндэслэлтэй гэж үзвэл Үндсэн хуулийн цэцэд хүсэлт гарган шийдвэрлэнэ.

13.7. Шүүхээс Монгол Улсын Үндсэн хуульд тодорхойлсон хүний эрх, эрх чөлөөг дордуулсан заалт бүхий хууль, Монгол Улсын олон улсын гэрээ, эрх зүйн бусад актыг хэрэглэхийг хориглоно.

 

 

 

14 дүгээр зүйл. Шүүхийн шийдвэрийг заавал биелүүлэх зарчим

 

            14.1. Шүүхийн шийдвэрийг Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт байгаа иргэн, албан тушаалтан, аж ахуйн нэгж, байгууллага, тэдгээрийн албан тушаалтан нэгэн адил заавал биелүүлэх үүрэгтэй.

14.2. Шүүхийн шийдвэрийг ийнхүү биелүүлээгүй бол хуульд заасан үндэслэл, журмын дагуу албадан гүйцэтгэж гэм буруутай албан тушаалтанд хуульд заасан хариуцлага хүлээлгэнэ.

 

15 дугаар зүйл. Шүүхийн үйл ажиллагаанд прокурор оролцох

 

15.1. Монгол Улсын Ерөнхий прокурор, түүний харъяа прокурор шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэхэд Монгол Улсын хууль, олон улсын гэрээгээр тогтоосон эрх хэмжээний дотор эрүү, иргэн, захиргааны болон нийтийн эрх зүйн холбогдолтой бусад хэрэг маргааныг хянан хэлэлцэх бүх үе шатанд төрийн нэрийн өмнөөс оролцож төр төлөөлөн мэтгэлцэх, дүгнэлт хийх, гэмт хэргийг мөрдөн шалгах, шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх үйл ажиллагаанд хяналт тавих эрх, үүрэгтэй оролцоно.

 

16 дугаар зүйл. Өмгөөлөх, өмгөөлүүлэх эрхээр хангах

 

16.1. Бүх шатны шүүх, шүүгч нь Монгол Улсын Үндсэн хуульд зааснаар Монгол Улсын иргэн, гадаадын иргэн, харъяалалгүй хүний өөрийгөө өмгөөлөх, бусдаас хууль зүйн туслалцаа авах эрхээ эдлэх боломжоор хангах үүрэгтэй.

16.2. Иргэн, хуулийн этгээд, төрийн болон төрийн бус байгууллагад өмгөөлөл, хууль зүйн туслалцаа үзүүлэх зорилгоор тусгай зөвшөөрлийн үндсэн дээр өмгөөллийн үйл ажиллагаа эрхлэх, хууль зүйн туслалцаа үзүүлэх төрийн бус байгууллагын сайн дурын үндсэн дээр байгуулж ажиллах явдлыг төр дэмжиж, хуулиар хамгаалж зохицуулна.

 

 

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ. МОНГОЛ УЛСЫН ШҮҮХИЙН ТОГТОЛЦОО

 

17 дугаар зүйл. Шүүхийн тогтолцооны нэгдмэл байдал

 

17.1.Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан ёсоор шүүхийн тогтолцоо нь шүүхийн үндсэн тогтолцоо, дагнасан шүүхийн тогтолцоо гэсэн хоёр хэсгээс бүрдэх бөгөөд энэ нь нэгдмэл байна.

17.2.Бүх шүүхийн тогтолцооны нэгдмэл байдлыг дараах арга замаар хангана:

17.2.1.шүүхийн тогтолцоо, зохион байгуулалтыг гагцхүү Монгол Улсын Үндсэн хууль болон үндсэн хуульчилсан бусад хуулиар тогтоох;

17.2.2.шүүх болон шүүгчийн эрх зүйн байдлыг хуулиар тогтоон хамгаалж, хангах;

17.2.3.Монгол Улсын бүх шүүхээс хэрэг, маргааныг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны журмыг нэгэн адил хуулиар тогтоон зохицуулж, Монгол Улсын Үндсэн хууль, үндсэн хуульчилсан хууль болон бусад хууль, Монгол Улсын олон улсын гэрээ, олон улсын эрх зүйн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн зарчим, хэм хэмжээг нэг мөр хэрэглэх;

17.2.4.хууль ёсоор хүчин төгөлдөр болсон шүүхийн шийдвэр, тогтоол Монгол Улсын бүх нутаг дэвсгэрт хүчин төгөлдөр байх;

17.2.5.Монгол Улсын шүүхийг улсын төвлөрсөн нэгдмэл төсвөөс санхүүжүүлж, төрөөс эдийн засаг, материал техник, хүний нөөц, эрх зүйн албан ёсны мэдээлэл, шаардлагатай бусад нөөцөөр хангаж байна.

 

18 дугаар зүйл. Шүүхийн үндсэн тогтолцоо

 

18.1.Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан ёсоор Монгол Улсын шүүхийн үндсэн тогтолцоо нь:

18.1.1.Монгол Улсын Дээд шүүх,

18.1.2.аймаг, нийслэлийн шүүх,

18.1.3.сум, сум дундын болон дүүргийн шүүхээс бүрдэнэ.

18.2. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэц бол Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан ёсоор “Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих, түүний заалтыг зөрчсөн тухай дүгнэлт гаргах, маргааныг магадлан шийдвэрлэх бүрэн эрх бүхий байгууллага, Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа” мөн бөгөөд түүний бүрэн эрх, зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны зарчим, Үндсэн хуулийн маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааг Үндсэн хуулийн цэцийн тухай болон Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулиар тусгайлан зохицуулна.

 

19 дүгээр зүйл.Монгол Улсын Дагнасан шүүхийн тогтолцоо

 

19.1.Шүүхэд шийдвэрлэх хэрэг маргааны аль нэгэн чиглэл, төрөл зүйлийг хянан шийдвэрлэж, тухайн хүрээнд шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлдэг шүүхийг дагнасан шүүх гэнэ.

19.2.Дагнасан шүүхийн тогтолцоог энэ хуулийн Зургадугаар бүлэгт зааснаар тодорхойлон бэхжүүлнэ.

 

20 дугаар зүйл.Шүүх бий болгох, байгуулах, татан буулгах үндсэн журам

 

20.1. Монгол Улсад шүүхийг зөвхөн хуулиар байгуулж, өөрчлөн байгуулж, татан буулгаж болно.

20.2. Монгол Улсын Дээд шүүх Үндсэн хуулиар байгуулагдана.

20.3.Аймаг, нийслэл, сум, дүүрэгт зохих шатны шүүх бий болгох, байгуулах буюу өөрчлөн байгуулах, татан буулгах асуудлыг Засгийн газар болон Улсын Дээд шүүхтэй зөвшилцөн Шүүхийн Ерөнхий зөвлөл санал болгож Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хууль санаачилснаар Улсын Их Хурал шийдвэрлэнэ.

20.4.Шүүхийг бий болгох, байгуулах буюу өөрчлөн байгуулах, татан буулгахдаа түүний харьяалан ажиллах нутаг дэвсгэрийн хэмжээ, хүн амын байршил, засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн зохих нэгжүүдтэй харилцах зам харилцааны нөхцөл байдал, аж ахуйн нэгж, байгууллагын тоо, хэрэг, маргааны гаралтын түвшинг харгалзан үзнэ.

20.5.Анхан болон давж заалдах шатны шүүхийг бүс нутгийн зарчмаар буюу засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хэд хэдэн нэгжийн нутаг дэвсгэрийг харьяалуулан байгуулж болно.

20.7.Ямар ч нөхцөлд хуулиас гадуур, хууль гаргахгүйгээр шүүх бий болгох, байгуулах, татан буулгахыг хориглоно.

 

 

ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ. МОНГОЛ УЛСЫН ДЭЭД ШҮҮХ

 

21 дүгээр зүйл. Улсын Дээд шүүхийн эрх зүйн байдал

 

21.1.Улсын Дээд шүүх нь Монгол Улсын хэмжээнд шүүх эрх мэдлийг тэргүүлж шүүн таслах үйл ажиллагаанд хяналт тавих шүүхийн дээд байгууллага мөн.

21.2.Улсын Дээд шүүхийн Үндсэн хуулийн эрх зүйн байдлыг Үндсэн хуулийн бус арга замаар өөрчлөхийг хориглоно.

 

22 дугаар зүйл. Улсын Дээд шүүхийн бүрэн эрх

 

22.1. Улсын Дээд шүүх нь шүүх эрх мэдлийг тэргүүлэгчийн хувьд Үндсэн хууль, Үндсэн хуульчилсан хууль, бусад хуульд заасан ёсоор шүүхийн бүх шатны хяналтад хамаарах бүрэн эрхийг хуулиар тогтоосон хэмжээ хязгаар, харьяаллын дагуу бүрэн төгс хэрэгжүүлнэ.

22.2. Улсын Дээд шүүх хэрэг, маргааныг хянан шийдвэрлэх, шүүхийн дээд хяналтыг хэрэгжүүлэх талаар дараах бүрэн эрхтэй. Үүнд:

                        22.2.1. Монгол Улсын Эрүүгийн хуульд заасан онц хүнд гэмт хэрэг, түүнчлэн төрийн дээд албан тушаалтны үйлдсэн албан тушаалын хүнд гэмт хэрэг, шүүн таслах ажиллагааны эсрэг хүнд гэмт хэрэг, хоёр түүнээс дээш тооны  улс орон дамнан үйлдэгдсэн гэмт хэргийг анхан шатны журмаар;

            22.2.2.Онц их хэмжээний нэхэмжлэлтэй болон Улсын Их Хурал, Засгийн газар, түүнчлэн гадаад улс хариуцагчаар оролцвол зохих нийтийн болон хувийн эрх зүйн маргааныг мөн анхан шатны журмаар;

            22.2.3.Аймаг, нийслэлийн эрүү, иргэний хэргийн шүүхийн анхан шатны журмаар хянан шийдвэрлэсэн болон УДШ-ийн танхимын анхан шатны журмаар хянан хэлэлцэж гаргасан тогтоол, шийдвэртэй хэрэг, маргааныг давж заалдах шатны журмаар;

            22.2.4.Аймаг, нийслэлийн шүүх, захиргааны хэргийн болон УДШ-ийн эрүү, иргэний шүүх танхимын давж заалдах шатны журмаар хянан хэлэлцэж гаргасан шийдвэр (тогтоол магадлал)-ыг хяналтын шатны журмаар хянан шийдвэрлэнэ.

22.3.Улсын Дээд шүүх энэ зүйлийн 22.2-т зааснаас гадна шүүхийн хяналтын талаар дараах бүрэн эрхтэй:

         22.3.1.Дагаж мөрдөж байгаа хууль түүний зохих заалтыг хэрэглэх талаар нийгэмд бий болсон маргаан, зөрөөтэй ойлголтыг зөвтгөн нэг мөр болгох зорилгоор Үндсэн хуулиас бусад хуулийг албан ёсоор тайлбарлах;

          22.3.2.Шүүхийн практикийг нэгтгэн дүгнэж хуулийг шүүхээс зөв хэрэглэх талаар зөвлөмж гаргах.

          22.3.3.Зохих шатны шүүхээс хэрэг, маргаан шийдвэрлэхдээ хэрэглэхээр сонгон авсан хууль болон олон улсын гэрээ нь Үндсэн хуульд нийцэхгүй буюу түүнтэй зөрчилдсөнийг тогтоосон зохих шүүхийн шийдвэр үндэслэлтэй гэж үзвэл уг зөрчлийг арилгуулахаар Үндсэн хуулийн цэцэд уламжлах.

           22.3.4.Үндсэн хуулийн цэцийн болон Хүний эрхийн үндэсний комиссын гишүүнд нэр дэвшүүлж, илгээх;

           22.3.5.Цаазаар авах ял оногдуулсан шүүхийн шийдвэртэй хэргийг эрх бүхий этгээдийн гомдол эсэргүүцэл гарсан эсэхээс үл хамааран хяналтын шатны журмаар хянан хэлэлцэж дүгнэлт гарган төрийн тэргүүнд уламжлах;

           22.3.6.Улс төрийн намыг бүртгэх, түүнээс бүртгүүлсэн дүрмийнхээ ёсоор Улс төрийн намын тухай хуулийг хэрхэн биелүүлж байгаад сонирхогч этгээдийн гомдол мэдээллийн дагуу хяналт тавих;

           22.3.7.Хууль дээдлэх, хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалах талаар Үндсэн хуулийн цэц, Улсын Ерөнхий прокуророос шилжүүлсэн асуудлыг шийдвэрлэх болон хуульд заасан бусад бүрэн эрх.

 

23 дугаар зүйл. Улсын Дээд шүүхийн бүрэлдэхүүн, түүнийг томилох

 

23.1.Улсын Дээд шүүх Ерөнхий шүүгч, шүүгчдээс бүрдэх бөгөөд шүүгчийн бүрэлдэхүүнд Улсын Дээд шүүхийн танхимын тэргүүн шүүгч, дадлагажигч шүүгч хамаарна.

23.2.Улсын Дээд шүүхийн Нийтийн тахимыг Улсын Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгч тэргүүлнэ. Түүний эзгүйд үүргийг нь Улсын Дээд шүүхийн Захиргааны хэргийн танхимын тэргүүн орлон гүйцэтгэнэ.

23.3.Улсын Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгчийг Монголын Шүүгчдийн хамтын нийгэмлэгийн бага хурал Улсын Дээд шүүхийн шүүгчдийн дотроос нэр дэвшүүлж, Улсын Дээд шүүхийн Нийтийн танхимын бүрэлдэхүүний гуравны хоёроос доошгүй нь санал өгч дэмжсэн шүүгчийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч 6 жилийн хугацаагаар томилно.

23.4.Улсын Дээд шүүхийн шүүгчийг Шүүхийн ерөнхий зөвлөлөөс Үндсэн хууль, Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуульд заасан шаардлага, журмын дагуу сонгон шалгаруулж Улсын Их Хуралд танилцуулсны үндсэн дээр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч тэргүүн шүүгч, шүүгч, дадлагажигч шүүгчийн аль нь болох, аль танхимд харьяалагдан ажиллахыг тодорхойлж томилно. Улсын Дээд шүүхийн шүүгчийг нэг танхимаас нөгөөд шилжүүлэх асуудлыг тухайн шүүгчийн саналыг үндэслэн Улсын Дээд шүүхийн ерөнхий шүүгчтэй зөвшилцөн Ерөнхийлөгч шийдвэрлэнэ.

23.5.Улсын Дээд шүүхийн шүүгчид дараах шаардлага тавигдана:

           23.5.1.Үндсэн хуулийн 46 дугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт зааснаар төрийн жинхэнэ албан хаагч учир Монгол Улсын иргэн байх;

           23.5.2.Үндсэн хуулийн 51 дүгээр зүйлийн 3 дахь хэсэгт зааснаар хууль зүйн дээд боловсролтой байх шаардлагатай бөгөөд дотоодын их дээд болон түүнтэй дүйцэх гадаадын их дээд сургуулийн хууль зүйн анги, салбарт бакалавр, түүнээс дээш зэрэгтэй эрх зүйч бэлтгэх хөтөлбөрийг дүүргэж, төгсөлтийн шалгалтыг бүрэн өгсний дараа Монгол Улсын Хуульчийн сонгон шалгаруулалтад орж хуульчийн мэргэжил эзэмшсэний хүчин төгөлдөр гэрчилгээтэй байвал уул шаардлагыг хангасанд тооцно.

           23.5.3.Үндсэн хуулийн дээр дурдсан зүйл, хэсэгт заасан ёсоор мэргэжлээрээ 10-аас доошгүй жил ажилласан байх шаардлагатай бөгөөд хуульчийн мэргэжил эзэмшсэний дараа өмгөөлөгч, прокурор, мөрдөн байцаагч, шүүгчийн туслах, шүүх хурлын нарийн бичгийн дарга, хуулийн зөвлөх, хуулийн мэргэжилтэн, хууль зүйн албаны байгууллага, нэгжийн удирдах албан тушаалд нийтдээ 120 сараас доошгүй хугацаагаар ажилласны дотор 5-аас доошгүй жилд нь анхан шатны  болон давж заалдах шатны шүүхэд шүүгчээр ажиллаж дадлага эзэмшсэн бол энэ шаардлагыг хангасанд тооцно.

           23.5.4.Их, дээд сургууль, шинжлэх ухааны байгууллагад багш, эрдэм шинжилгээний ажилтны орон тоонд ажиллан шүүхийн эрх зүйн асуудлаар үндсэн хичээл зааж, судалгаа хийж сурах бичгийн түвшинд бүтээл туурвисан хуульчийг, түүнчлэн Монгол Улсын гавъяат хуульч, хууль зүйн доктор, дэд профессор түүнээс дээш эрдмийн зэрэг цолтой хуульчийг энэ хуулийн 23.5.3-т зааснаар зохих хугацаагаар нь мэргэжлээрээ ажиллаж дадлага эзэмшсэнд тооцож болно.

23.6.Улсын Дээд шүүхийн шүүгч нь дээр дурдсан үндсэн шаардлагаас гадна шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлж ирсэн хугацаанд шударгаар ажиллаж шүүгчийн хараат бус байх зарчмыг гуйвалтгүй сахин биелүүлж шүүгчийн хувьд ноцтой алдаа эндэгдэл гаргаж сахилгын болон бусад хариуцлага хүлээж байгаагүй, эрх зүйн мэдлэг, соёл, хувийн үлгэр жишээч байдлаараа олон түмний дотор нэр хүндийг олсон байвал зохино.

23.7.Улсын Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгчээр нэр дэвшигчид энэ хуулийн 23.3, 23.4, 23.5 дугаар зүйлд заасан шаардлагаас гадна төрийн дээд албан тушаалтны нь хувьд шүүгчдийн хараат бус, халдашгүй байдлыг хангах, шүүх эрх мэдлийн байгууллагын үйл ажиллагааг зохицуулах, зохион байгуулах ажлын болон Улсын Дээд шүүхийг төлөөлөн дотоод, гадаадын байгууллагатай харилцах, арга дадалтай байх үүрэг зорилттойгоо холбогдсон төрийн тусгай албан хаагчийн нэмэлт шаардлага тавигдана.

23.8. Улсын Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгчийг Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн ....... дугаар зүйлд заасан үндэслэлээр шүүгчээс огцруулж болохоос гадна шүүгчийн хараат бус байдалд албан тушаалын байдлаараа нөлөөлсөн, аль нэг улс төрийн хүчний талд шүүхийг үйлчлүүлсэн буюу үйлчлүүлэхээр дарамт үзүүлсэн зэргээр шүүгч болон төрийн дээд албан тушаалтны ёс зүйг ноцтой зөрчсөн бол хугацаанаас нь өмнө уг албан тушаалаас огцруулж болох бөгөөд харин энэ нь шүүгчээс огцруулах шууд үндэслэл болохгүй.

 

24 дүгээр зүйл. Улсын Дээд шүүхийн зохион байгуулалтын бүтэц

 

24.1. Монгол Улсын Дээд шүүхийн бүрэлдэхүүн нь зохион байгуулалтын дараахи бүтцэд хуваарилагдан ажиллана:

          24.1.1.Улсын Дээд шүүхийн Нийтийн танхим (дээд чуулга-кворум);

           24.1.2.Улсын Дээд шүүхийн Иргэний хэргийн анхан шатны шүүх танхим;

           24.1.3.Улсын Дээд шүүхийн Иргэний хэргийн давж заалдах болон хяналтын шатны шүүх танхим;

           24.1.4.Улсын Дээд шүүхийн Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүх танхим;

           24.1.5.Улсын Дээд шүүхийн Эрүүгийн хэргийн давж заалдах болон хяналтын шатны шүүх танхим;

           24.1.6.Улсын Дээд шүүхийн Захиргааны (дагнасан) шүүхийн хяналтын шатны шүүх танхим. Дагнасан шүүхийн шүүх танхим нь тухайн шүүхийн дээд байгууллага болох бөгөөд түүний шийдвэр эцсийнх байна.

 

24.2.Улсын Дээд шүүхийн Нийтийн танхим нь тус шүүхийн бүх шүүгчээс бүрдсэн шүүхийн дээд чуулга мөн бөгөөд дараахи бүрэн эрхийг хэрэгжүүлнэ:

           24.2.1.Шүүх танхимууд болон аймаг, нийслэл, сум, сум дундын түүнчлэн захиргааны хэргийн шүүхүүдээс Монгол Улсын хууль хэрэглэж байгаа байдлыг судалж, зохих дүгнэлт, зөвлөмж гаргана.

           24.2.2.Шүүхийн Ерөнхий Зөвлөлтэй харилцан шүүгчдийн мэргэжлийн түвшинг дээшлүүлэх бодлого тодорхойлж явуулна.

           24.2.3.Үндсэн хуульд зааснаар Монгол Улсын хуулийн албан ёсны тайлбар батлан гаргаж, биелэлтийг хянаж, зайлшгүй тохиолдолд түүнд нэмэлт, өөрчлөлт оруулна.

           24.2.4.Шүүгчдийн хамтын нийгэмлэгтэй Улсын Дээд шүүхээс харилцан ажиллах бодлого, журмыг тогтоон зохицуулна.

           24.2.5.Үндсэн хуулийн цэц, Улсын Ерөнхий прокурор, дагнасан шүүхтэй холбоотой саналын зөрөө маргаантай асуудлыг хэлэлцэж өөрийн дүгнэлт гаргана.

           24.2.6.Улсын Дээд шүүхийн танхимуудын ажлын дотоод зохион байгуулалтын үндсэн зарчмуудыг тогтоож мөрдүүлнэ. Энэ нь тодорхой хэрэг маргаан хянан шийдвэрлэхэд хамаарахгүй.

           24.2.7.Нийтийн танхимын хуралдааны дэгийг батлах болон хуульд заасан бусад чиг үүрэг, бүрэн эрх.

 

24.3.Улсын Дээд шүүхийн эрүүгийн болон иргэний хэргийн шүүх танхимуудын шүүгчдийг зохих хянан шийдвэрлэх хуульд хориглоогүй бол зөвхөн эрүүгийн, эсхүл иргэний хэргийн шүүх танхим хоорондоо, захиргааны хэргийн хяналтын шатны шүүх ажиллагаанд бусад танхимын шүүгчийг Улсын Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгчийн захирамжаар тус тус сэлгэн ажиллуулж болно.

 

24.4.Улсын Дээд шүүхийн давж заалдах болон хяналтын шатны шүүх танхимууд нь Улсын Дээд шүүхийн Нийтийн танхимаас хуваарилан баталсан шүүгчдээс бүрдэж дараах журмаар хэрэг маргаан хянан шийдвэрлэнэ:

           24.4.1.аймаг, нийслэлийн шүүхийн болон Улсын Дээд шүүхийн анхан шатны шүүх танхимын анхан шатны журмаар гаргасан тогтоол, шийдвэрийг давж заалдах шатны журмаар;

           24.4.2.энэ зүйлийн 24.4.1-д заасан шүүхийн хүчин төгөлдөр болсон тогтоол, магадлалыг зохих хуульд заасан үндэслэлд хяналтын шатны журмаар;

           24.4.3.Улсын Дээд шүүхийн Захиргааны хэргийн танхим нь зөвхөн захиргааны хэргийн давж заалдах шатны шүүхийн шийдвэрийг ЗХХШТ хуульд заасан үндэслэлээр тус тус хянан хэлэлцэнэ.

 

24.5.Танхимыг танхимын тэргүүн шүүгч толгойлох бөгөөд түүнийг Шүүгчдийн хамтын нийгэмлэгийн тэргүүлэгчид тухайн танхимын шүүгчдийн дотроос нэр дэвшүүлж, Улсын Дээд шүүхийн Нийтийн танхимын шүүгчид саналаа нууцаар гаргаж сонгоно. Ийнхүү санал хураахад  Улсын Дээд шүүхийн нийтийн танхимын шүүгчдийн дийлэнх олонх оролцсон бол хүчинтэйд тооцох бөгөөд оролцогчдын олонхын санал авсан хүнийг тэргүүн шүүгчээр сонгогдсонд тооцно.

 

25 дугаар зүйл. Улсын Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгчийн бүрэн эрх

 

            25.1.Улсын дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгч нь шүүгчийн бүрэн эрхээс гадна Ерөнхий шүүгчийн албан тушаалын хувьд дараах бүрэн эрхийг хэрэгжүүлнэ:

                        25.1.1.Улсын дээд шүүх, түүний Нийтийн танхимыг тэргүүлж, дотоод, гадаад харилцаанд шүүхийг төлөөлөх;

            25.1.2.Улсын дээд шүүхийн Нийтийн танхимын бүрэн эрхийг хэрэгжүүлэх ажлыг зохион байгуулж,  хуралдааныг бэлтгэн хөтөлж, шийдвэрийг албажуулан гаргана;

                        25.1.3.Улсын дээд шүүхийн шүүх танхимуудын үйл ажиллагааг хуулиар тогтоосон журмын дагуу зохион байгуулалт, арга зүйн талаар өөр хооронд нь болон Тамгын газрын ажилтай уялдуулан зохицуулж, шүүхийн хяналтын үр нөлөөг дээшлүүлэх хууль ёсны арга хэмжээ авах;

                        25.1.4.Монгол Улсын Шүүхийн Ерөнхий зөвлөл, Шүүгчдийн хамтын нийгэмлэгийн дээд төв байгууллагатай харилцан ажиллаж шүүгчийн хараат бус халдашгүй байдлыг хангах, түүнийг зөрчих явдалтай сэргийлэн тэмцэх, Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хууль, ёс зүйн дүрмийг сахин биелүүлэхэд байнгын ажиглалт хийж шаардлагатай нөлөөлөл, дэмжлэгийг үзүүлэх ;

25.1.5.Шүүхийн практик, бусад төрлийн судалгаа болон хуулийг хэрэглэх онол, арга зүйн асууудлаарх мэдээлэл судалгааг зохион байгуулж, үр дүнг нэгтгэн зохих зөвлөмж, тайлбарын төсөл, хууль боловсронгүй болгох санал боловсруулах ажлыг удирдан нийтийн хуралдаанд хэлэлцүүлэн шийдвэрлүүлэх;

25.1.6.Улсын Дээд шүүх хөдөлмөрийн дотоод журмыг нийт ажилтны зөвлөлгөөгөөр хэлэлцүүлэн эцэслэн баталж мөрдүүлнэ;

25.1.7.Улсын Дээд шүүхийн шүүгчид, Тамгын газрын ажилтны мэргэжил, бүтээлч ажиллагааг хангах, ажлын чанарыг дээшлүүлэх, үнэлж дүгнэх, хөдөлмөрийн нөхцөлийг сайжруулах арга хэмжээ авна;

25.1.8.Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагааны үр дүнтэй танилцаж үр нөлөөг дээшлүүлэх асуудлыг Засгийн газар, ХЗДХЯ, холбогдох газарт тавьж, нийтэд мэдээлнэ;

25.1.9.Улсын Дээд шүүхэд иргэдийг хүлээн авах ажлыг зохих хуулийн дагуу зохион байгуулж, өөрийн нэр дээр ирүүлсэн өргөдөл, гомдлыг хянан үзэж, захиргааны журмаар шийдвэрлэх буюу хянан (байцаан) шийтгэх ажиллагааны журмаар шийдвэрлэх асуудал бол зохих шүүх танхимд шилжүүлэн зохих хуулийн дагуу шийдвэрлүүлэх; 

25.1.10.Улсын Дээд шүүх, түүний ажлын албаны хэмжээнд хуулиар тогтоосон улс, хувь хүн, хуулийн этгээдийн нууц хамгаалах журмыг баталж мөрдүүлнэ.

25.1.11.Улсын Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгчийн хувьд нь зохих хянан шийдвэрлэх ажиллагааны болон өөр хуулиар тодорхойлсон бусад бүрэн эрхийг хэрэгжүүлэх.

           

25.2.Улсын Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгч ажлын албатай байна. Уг албаны бүтэц, орон тоог Ерөнхий шүүгчийн санал болгосноор Ерөнхий зөвлөл тогтооно.

            25.3.Улсын Дээд шүүхийн шүүгчийн хувьд олгосон бүрэн эрхийг бусад шүүгчийн адил хэрэгжүүлэх бөгөөд харин Ерөнхий шүүгчийн эрх хэмжээний асуудлаар захирамж гаргана.

 

            26 дугаар зүйл. Улсын Дээд шүүхийн танхимын ажлын зохион байгуулалт,  тэргүүн шүүгчийн бүрэн эрх

 

26.1.Улсын Дээд шүүхийн шүүх танхимууд бол шүүн таслах ажлыг эрхэлсэн бүтэцийн нэгж бөгөөд хуваарилагдсан шүүгчдээс гадна зөвлөгч, туслах, шүүх хуралдааны болон албан хэрэг хөтлөгч, нарийн бичгийн дарга зэрэг захиргааны ажилтны зохих бүрэлдэхүүнтэй ажиллана.

26.2.Танхимын орны хуваарийг Улсын Дээд шүүхийн орон тоонд багтаан Тамгын газрын төлөвлөснөөр Ерөнхий шүүгч тогтооно.

26.3.Танхимыг зохих журмаар томилсон тэргүүн шүүгч толгойлох ба тэр нь шүүгчийн бүрэн эрхээс гадна тэргүүлэгчийн дараах бүрэн эрхийг хэрэгжүүлнэ:

                        26.3.1.танхимын ажлыг зохион байгуулах;

                        26.3.2.хэргийн менежментийг зохих хуулийн дагуу зохион байгуулах;

                        26.3.3.танхимын эрхэлсэн шүүн таслах ажлын чиглэлээр иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагаас ирүүлсэн шүүх эрх мэдлийн холбогдолтой өргөдөл, гомдлыг шийдвэрлэх ажлыг зохион байгуулах;

                        26.3.4. танхимын эрхэлсэн шүүн таслах ажлын чиглэлээр аймаг, нийслэлийн шүүх, сум, сум дундын болон дүүргийн шүүхийн хооронд гарсан тодорхой хэргийн харьяаллын талаархи маргааныг хянаж  захирамж гарган харьяалал тогтоох;

                        26.3.4. хуульд заасан журмын дагуу шүүх хуралдаан даргалагчийн ээлж дарааллыг улирал буюу хагас жил бүр шинэчлэн тогтоож, шүүгчдийн бүрэлдэхүүнээр шийдвэрлэх хэрэгт оролцох шүүгчийг урьдчилан тогтоосон дарааллын дагуу томилно;

                        26.3.5.хуульд заасан бусад бүрэн эрх.

           

26.4.Танхимын тэргүүн шүүгч нь танхимын доторх нууц хамгаалалт, хэргийн хөдөлгөөн, шийдвэрлэх хуулийн хугацаа, бичиг хэрэг, архивын ажиллагаа, болон шүүгчийн хараат бус байдлыг хөндөхгүй зохион байгуулалтын бусад асуудлаар хяналт тавьж, хууль болон дотоод журмыг сахин биелүүлэх шаардлага тавьж чиглүүлнэ.

 

 

ДӨРӨВДҮГЭЭР БҮЛЭГ. АЙМАГ, НИЙСЛЭЛИЙН ШҮҮХ

 

27 дугаар зүйл. Аймаг, нийслэлийн шүүхийн эрх зүйн байдал

 

27.1.Аймаг, нийслэлийн шүүх нь шүүхийн үндсэн тогтолцооны хоёр дахь салаа бөгөөд сум, сум дундын буюу дүүргийн шүүхийн хувьд давж заалдах шатны шүүх мөн.

27.2.Аймаг, нийслэлийн шүүхийн эрх зүйн байдлыг Үндсэн хууль ба Шүүхийн тогтолцооны хуулиас гадуур өөрчлөхийг хориглоно.

27.3.Аймгийн шүүхийг аймаг бүрт байгуулах бөгөөд давж заалдах шатны шүүхийнх нь хувьд хүн ам цөөнтэй, ажлын хэмжээг харьцангуй бага, чирэгдэлгүй ажиллах болон зам харилцааны нөхцөл боломжтой бол хоёр буюу хэд хэдэн аймгийг хамруулан байгуулж болно. Хэрэв аймгийн шүүх хоёр буюу хэд хэдэн аймгийн нутаг дэвсгэр харьяалж байгаа бол түүнийг “... аймаг дахь давж заалдах шатны шүүх” гэж нэрлэнэ.   

27.4.Шүүхийн Ерөнхий Зөвлөл аймгийн шүүхийг нэгтгэн байгуулах асуудлыг Засгийн газар, Улсын Дээд шүүхийн саналыг тус тус харгалзан боловсруулж Ерөнхийлөгчийн өргөн мэдүүлснээр Улсын Их Хурал хуулиар шийдвэрлэнэ. 

 

28 дугаар зүйл. Аймаг, нийслэлийн шүүхийн бүрэн эрх

 

28.1.Аймаг, нийслэлийн шүүх нь тухайн аймаг, нийслэлийн нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд шүүх эрх мэдлийг Үндсэн хууль, үндсэн хуульчилсан хууль, бусад хуульд заасан ёсоор бүрэн төгс хэрэгжүүлэх бөгөөд харьяалах нутаг дэвсгэрийн сум, сум дундын буюу дүүргийн шүүхийн үйл ажиллагаанд шүүхийн хяналт тавина.

28.2.Аймаг, нийслэлийн шүүх хэрэг, маргааныг хянан шийдвэрлэх, шүүхийн хяналтыг хэрэгжүүлэх талаар дараах бүрэн эрхтэй. Үүнд:

          28.2.1.Монгол Улсын Эрүүгийн хуульд заасан бөгөөд Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулиар харьяалуулсан хүнд гэмт хэрэг, хоёр ба түүнээс дээш аймаг, нийслэл дамнан үйлдэгдсэн гэмт хэргийг анхан шатны журмаар;

          28.2.2.их хэмжээний нэхэмжлэлтэй болон Улсын Дээд шүүхээс шийдвэрлүүлэхээр шилжүүлсэн нийтийн болон хувийн эрх зүйн маргааныг мөн анхан шатны журмаар;

          28.2.3.сум, сум дундын буюу дүүргийн шүүхийн, түүнчлэн аймаг, нийслэлийн шүүхийн энэ зүйлийн 28.2.1 дэх хэсэгт заасан ёсоор анхан шатны журмаар хянан шийдвэрлэж гаргасан тогтоол, шийдвэртэй хэрэг, маргааныг давж заалдах шатны журмаар;

28.3. Аймаг, нийслэлийн шүүх энэ зүйлийн 28.2-т зааснаас гадна шүүхийн хяналтын талаар дараах бүрэн эрхтэй:

          28.3.1.харьяа анхан шатны болон давж заалдах шүүхийн практикийг нэгтгэн дүгнэж уул явцад бий болсон маргаан, зөрөөтэй ойлголтыг зөвтгөн хуулийг нэг мөр хэрэглэх зорилгоор хуулийн албан ёсны тайлбар гаргах саналыг Улсын Дээд шүүхэд уламжлах;

          28.3.2.шүүхээс хэрэг, маргаан шийдвэрлэхдээ хэрэглэхээр сонгон авсан хууль болон олон улсын гэрээ Үндсэн хуульд нийцэхгүй буюу түүнтэй зөрчилдсөнийг тогтоосон зохих анхан шатны болон өөрийн шүүхийн шийдвэрийг үндэслэлтэй гэж үзвэл уг зөрчлийг Үндсэн хуулийн цэцэд мэдүүлэхээр Улсын Дээд шүүхэд уламжлах;

28.4.аймаг, нийслэлийн шүүхийн хуралдааны болон Танхимуудын ажлын зохион байгуулалтын журмыг тогтоон мөрдөх;

28.5.хуульд заасан бусад бүрэн эрхийг хэрэгжүүлнэ.

 

29 дүгээр зүйл. Аймаг, нийслэлийн шүүхийн бүрэлдэхүүн, түүнийг томилох

 

29.1.Аймаг, нийслэлийн шүүх нь Ерөнхий шүүгч, шүүгчдээс бүрдэх бөгөөд уул бүрэлдэхүүнд шүүх танхимын ахлах шүүгч, дадлагажигч шүүгч нэгэн адил хамаарна.

29.2.Аймаг, нийслэлийн шүүхийн Ерөнхий шүүгчээр Шүүгчдийн хамтын нийгэмлэгийн аймаг, нийслэл дэх салбарын хурал тус шүүхийн болон харьяа сум, сум дундын буюу дүүргийн шүүгчдийн дотроос нэр дэвшүүлж, аймаг, нийслэлийн шүүхийн нийт шүүгчийн бүрэлдэхүүний гуравны хоёроос доошгүй нь санал өгч дэмжсэн шүүгчийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч 6 жилийн хугацаагаар томилно.

29.3.Аймаг, нийслэлийн шүүхийн шүүгч, ахлах шүүгчийг Шүүхийн ерөнхий зөвлөлөөс Үндсэн хууль, Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуульд заасан шаардлага, журмын дагуу сонгон шалгаруулж, Улсын Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгчийн саналыг авсны  үндсэн дээр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч томилно. Тус шүүхийн шүүгчийг хэрэв танхимтай бол аль танхимд хуваарилах, нэг танхимаас нөгөөд шилжүүлэх асуудлыг тухайн шүүгчийн саналыг үндэслэн аймаг, нийслэлийн Ерөнхий шүүгч шийдвэрлэнэ.

29.4.Аймаг, нийслэлийн шүүхийн шүүгчид дараах шаардлага тавигдана:

           29.4.1.Үндсэн хуулийн Дөчин зургадугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт зааснаар төрийн жинхэнэ албан хаагч учир Монгол Улсын иргэн байх;

           29.4.2.Үндсэн хуулийн Тавин нэгдүгээр зүйлийн 3 дахь хэсэгт зааснаар хууль зүйн дээд боловсролтой байх шаардлагатай бөгөөд түүнийг энэ хуулийн 23 дугаар зүйлийн 23.5.2 дахь хэсэгт заасан ёсоор хангасан байх;

           29.4.3.Үндсэн хуулийн Тавин нэгдүгээр зүйлийн 3 дахь хэсэгт заасан ёсоор мэргэжлээрээ гурваас доошгүй жил ажилласан байх шаардлагатай бөгөөд түүнийг хуульчийн мэргэжил эзэмшсэний дараа өмгөөлөгч, прокурор, мөрдөн байцаагч, шүүгчийн туслах, шүүх хурлын нарийн бичгийн дарга, төрийн байгууллагад хуулийн зөвлөх, мэргэжилтэн, их, дээд сургуулиудад хууль зүйн багш, эрдэм шинжилгээний ажилтнаар нийтдээ 36 сараас доошгүй хугацаанд, түүний дотор 1 жилээс доошгүй хугацаанд дадлагажигч шүүгчээр ажилласан бөгөөд жил бүрийн багц цагийг бүрэн биелүүлсэн бол хангасанд тооцно.

           29.4.4.их, дээд сургууль, шинжлэх ухааны байгууллагад багш, эрдэм шинжилгээний ажилтны бүтэн орон тоонд ажиллан шүүхийн эрх зүйн асуудлаар үндсэн хичээл зааж, судалгаа хийж зохих бүтээл туурвисан хуульчийг, түүнчлэн Монгол Улсын гавъяат хуульч, хууль зүйн доктор, дэд профессор түүнээс дээш эрдмийн зэрэг, цолтой хуульчийг энэ хуулийн 23.5.3-т зааснаар зохих хугацаагаар нь мэргэжлээрээ ажиллаж дадлага эзэмшсэнд тооцож болно.

29.5.Аймаг, нийслэлийн шүүхийн шүүгч нь дээр дурдсан үндсэн шаардлагаас гадна мэргэжлээрээ ажилласан хугацаанд хуульчийн ёс зүйг сахин биелүүлж ирсэн, ажил хэрэгтээ алдаа эндэгдэл гаргаж сахилгын болон бусад хариуцлага хүлээж байгаагүй, үнэнч шударга, ажил хэрэгч ажилтан болохоо харуулсан, эрх зүйн мэдлэг, соёл, хувийн үлгэр жишээч байдлаараа олон түмний дотор нэр хүндийг олсон байвал зохино.

29.6.Аймаг, нийслэлийн шүүхийн Ерөнхий шүүгчээр нэр дэвшигчид энэ хуулийн 29.5-д заасан шаардлагаас гадна шүүхийн удирдах албан тушаалтны нь хувьд шүүгчдийн хараат бус халдашгүй байдлыг хангах, шүүх эрх мэдлийн байгууллагын үйл ажиллагааг зохицуулах, зохион байгуулах ажлын болон шүүхээ төлөөлөн бусад байгууллагатай харилцах арга дадлагатай байх зэрэг үүрэг зорилттойгоо холбогдсон төрийн тусгай албан хаагчийн нэмэлт шаардлага тавигдана.

29.7.Аймаг, нийслэлийн шүүхийн Ерөнхий шүүгчийг Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн ........ р зүйлд заасан үндэслэлээс гадна шүүгчийн хараат бус байдалд албан тушаалынхаа байдлаар нөлөөлсөн, аль нэг улс төрийн хүчний талд шүүхийг үйлчлүүлсэн буюу үйлчлүүлэхээр дарамт үзүүлсэн зэргээр шүүгчийн болон удирдах албан тушаалтны ёс зүйг ноцтой зөрчсөн бол хугацаанаас нь өмнө уг албан тушаалаас огцруулж болох бөгөөд харин энэ нь шүүгчээс огцруулах шууд үндэслэл болохгүй.

 

30 дугаар зүйл. Аймаг, нийслэлийн шүүхийн зохион байгуулалтын бүтэц

 

30.1.Аймаг, нийслэлийн шүүхийн бүрэлдэхүүн нь зохион байгуулалтын дараах бүтцэд хуваарилагдан ажиллана.

30.1.1.аймаг, нийслэлийн шүүхийн Иргэний хэргийн анхан шатны шүүх танхим;

            30.1.2.аймаг, нийслэлийн шүүхийн Иргэний хэргийн давж заалдах шатны шүүх танхим;

            30.1.3.аймаг, нийслэлийн шүүхийн Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүх танхим;

30.1.4.аймаг, нийслэлийн шүүхийн Эрүүгийн хэргийн давж заалдах шатны танхим;

            30.1.5.аймаг, нийслэлийн шүүхийн нийт шүүгчдийн зөвлөлгөөн.

 

30.2.Аймаг, нийслэлийн шүүх танхимууд нь тус тусын бүрэлдэхүүнд хуваарилагдсан шүүгчдээс бүрдэж энэ хуулийн 28 дугаар зүйлийн 28.2 дахь хэсэгт заасан бүрэн эрхийг харьяалах хэрэг, маргааны хувьд хэрэгжүүлэхээс гадна 28 дугаар зүйлийн 28.3; 28.4 дэх хэсэгт заасан бүрэн эрхийг хэрэгжүүлэхэд санал боловсруулж шүүгчдийн зөвлөлгөөнд оруулна.

 

30.3.Аймаг, нийслэлийн шүүхийн эрүүгийн болон иргэний хэргийн шүүх танхимуудын шүүгчдийг зохих хянан шийдвэрлэх хуульд хориглоогүй бол ерөнхий шүүгчийн захирамжаар танхим хооронд түр сэлгэн ажиллуулж болно.

 

30.4.Шүүх танхимыг ахлах шүүгч тэргүүлнэ. Танхимын ахлах шүүгчийг шүүгчдийн хамтын нийгэмлэгийн салбарын хурал тухайн танхимын шүүгчдийн дотроос нэр дэвшүүлж, аймаг, нийслэлийн шүүхийн нийт шүүгч саналаа нууцаар гаргаж сонгоно. Ийнхүү санал хураахад тус шүүхийн шүүгчдийн дийлэнх олонх оролцсон бол хүчинтэйд тооцох бөгөөд оролцогчдын олонхын санал авсан хүнийг ахлах шүүгчээр сонгогдсонд тооцно.

 

30.5.Аймаг, нийслэлийн шүүгчдийн зөвлөлгөөн нь Ерөнхий шүүгчээс шийдвэрлэвэл зохих шүүхийн ажлын зохион байгуулалтын чанартай асуудлыг урьдчилан хэлэлцэж шүүгчдийн саналыг нэгтгэх зохион байгуулалтын хэлбэр мөн бөгөөд тухайн шүүхийн бүх шүүгчдээс бүрдэнэ.

30.6.Шүүгчдийн зөвлөлгөөнийг Ерөнхий шүүгч улиралд нэгээс доошгүй хийлгэж дараах асуудлыг хэлэлцүүлнэ:

30.6.1.шүүх танхимууд болон аймаг, нийслэл, сум, сум дундын буюу дүүргүүдийн шүүхээс хууль хэрэглэж байгаа байдлыг судалж, зохих дүгнэлт, зөвлөмж гаргах;

30.6.2.шүүхийн Ерөнхий Зөвлөлтэй харилцан шүүгчдийн мэргэжлийн түвшинг дээшлүүлэх саналаа тодорхойлж явуулах;

            30.6.3.хуулийн албан ёсны тайлбар гаргуулах, өмнө гарсан тайлбарт нэмэлт, өөрчлөлт оруулах саналыг хэлэлцэж Улсын Дээд шүүхэд илгээх;

            30.6.4.шүүгчдийн хамтын нийгэмлэгийн аймаг, нийслэлийн салбартай шүүхээс харилцан ажиллах журмыг тодорхойлох;

            30.6.5.аймаг, нийслэлийн шүүхийн танхимуудын дотоод ажлын зохион байгуулалт, журмыг тогтоох. Энэ нь тодорхой хэрэг маргаан хянан шийдвэрлэхэд хамаарахгүй.

30.7.Шүүгчдийн зөвлөлгөөний олонхын саналаар гаргасан шийдвэрийг үндэслэн Ерөнхий шүүгч зохих захирамж гарган гүйцэтгэлийг хангана.

 

31 дүгээр зүйл.Аймаг, нийслэлийн шүүхийн Ерөнхий шүүгчийн бүрэн эрх

 

            31.1.Аймаг, нийслэлийн шүүхийн Ерөнхий шүүгч нь шүүгчийн бүрэн эрхээс гадна ерөнхий шүүгчийн албан тушаалын хувьд дараах бүрэн эрхийг хэрэгжүүлнэ:

                        31.1.1.аймаг, нийслэлийн шүүхийг тэргүүлж, дотоод, гадаад харилцаанд шүүхийг төлөөлөх;

            31.1.2.аймаг, нийслэлийн шүүхийн шүүгчдийн зөвлөлгөөнийг тэргүүлж, түүний үүрэг зорилтыг хэрэгжүүлэх ажлыг зохион байгуулж, зөвлөлгөөнийг бэлтгэн хөтөлж, шийдвэрийг албажуулан гаргана;

                        31.1.3.аймаг, нийслэлийн шүүхийн шүүх танхимуудын үйл ажиллагааг хуулиар тогтоосон журмын дагуу зохион байгуулалт, арга зүйн талаар уялдуулан зохицуулж, шүүхийн хяналтын үр нөлөөг дээшлүүлэх хууль ёсны арга хэмжээ авах;

                        31.1.4.Монгол Улсын Шүүхийн Ерөнхий зөвлөл, Шүүгчдийн хамтын нийгэмлэгийн зохих шатны байгууллагатай харилцан ажиллаж шүүгчийн хараат бус халдашгүй байдлыг хангах, түүнийг зөрчих явдлаас сэргийлэх, Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хууль, ёс зүйн дүрмийг сахин биелүүлэхэд байнгын ажиглалт хийж шаардлагатай дэмжлэг, нөлөөлөл үзүүлэх;

31.1.5.шүүхийн практик, хуулийг хэрэглэх онол, арга зүйн асууудлаарх мэдээлэл, шүүхийн статистикийн болон бусад судалгааг зохион байгуулж, үр дүнг нэгтгэн зохих зөвлөмж, тайлбарын төсөл, хууль боловсронгүй болгох санал боловсруулж шүүгчдийн зөвлөлгөөнөөр хэлэлцүүлэн Улсын Дээд шүүхэд уламжлах;   

31.1.6.шүүхийнхээ хөдөлмөрийн дотоод журмыг нийт ажилтны зөвлөлгөөгөөр хэлэлцүүлэн эцэслэн баталж Тамгын газар бусад албыг түүний захирагчаар дамжуулан зохицуулах;

31.1.7.шүүгчид аймаг, нийслэлийн болон харьяа анхан шатны шүүхийн ажилтны мэргэжил, бүтээлч ажиллагааг хангах, ажлын чанарыг дээшлүүлэх, үнэлж дүгнэх, хөдөлмөрийн нөхцөлийг сайжруулах арга хэмжээ авах;

31.1.8.шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагааны явцтай танилцаж үр нөлөөг дээшлүүлэх асуудлыг Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх орон нутгийн байгууллагад болон холбогдох дээд газарт нь тавьж, нийтэд мэдээлэх;

31.1.9.аймаг, нийслэлийн шүүхэд иргэдийг хүлээн авах ажлыг хуулийн дагуу зохион байгуулж, өөрийн нэр дээр ирүүлсэн өргөдөл, гомдлыг захиргааны журмаар шийдвэрлэх, хэрэв шүүхийн журмаар шийдвэрлэх асуудал байвал зохих шүүх буюу шүүх танхимд шилжүүлэх. 

31.1.10.ерөнхий шүүгчийн хувьд нь зохих хянан шийдвэрлэх /Байцаан шийтгэх/ ажиллагааны болон өөр хуулиар тодорхойлсон бусад бүрэн эрхийг хэрэгжүүлэх.

            31.2.Аймаг, нийслэлийн шүүхийн шүүгчийн хувьд олгосон бүрэн эрхийг бусад шүүгчийн адил хэрэгжүүлэх бөгөөд харин Ерөнхий шүүгчийн эрх хэмжээний асуудлаар хуульд нийцүүлэн захирамж гаргаж биелэлтийг хангана.

 

            32 дугаар зүйл.Аймаг, нийслэлийн шүүхийн танхимын ажлын зохион байгуулалт,  ахлах шүүгчийн бүрэн эрх

 

32.1.Аймаг, нийслэлийн шүүхийн шүүх танхимууд бол шүүн таслах ажлыг эрхэлсэн бүтэцийн нэгж бөгөөд хуваарилагдсан шүүгчдээс гадна зөвлөгч, туслах, шүүх хуралдааны болон албан хэрэг хөтлөгч, нарийн бичгийн дарга зэрэг захиргааны ажилтны зохих бүрэлдэхүүнтэй ажиллана.

 

32.2.Танхимын орон тооны хуваарийг Шүүхийн Ерөнхий зөвлөлөөс тогтоож хуваарилсан зардлын төсөв, орон тоонд багтаан Тамгын газрынхаа төлөвлөснөөр Ерөнхий шүүгч батална.

 

32.3.Танхимыг зохих журмаар томилсон ахлах шүүгч толгойлох ба тэр нь шүүгчийн бүрэн эрхээс гадна дараах бүрэн эрхийг хэрэгжүүлнэ:

                        32.3.1.танхимын дотоод ажлыг зохион байгуулна

                        32.3.2.хэргийн менежментийг зохих хуулийн дагуу зохион байгуулна;

                        32.3.3.танхимын эрхэлсэн шүүн таслах ажлын чиглэлээр иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагаас ирүүлсэн шүүх эрх мэдлийн холбогдолтой өргөдөл, гомдлыг шийдвэрлэх ажлыг зохион байгуулна.

                        32.3.4.танхимын эрхэлсэн шүүн таслах ажлын чиглэлээр сум, сум дундын буюу дүүргийн шүүхийн хооронд гарсан тодорхой хэргийн харьяаллын талаарх маргааныг хянаж Ерөнхий шүүгчид уламжлан захирамж гаргуулан зохих харьяаллыг тогтоох;

                        32.3.4.хуульд заасан журмын дагуу шүүх хуралдаан даргалагчийн ээлж дарааллыг улирал буюу хагас жил бүр шинэчлэн тогтоож, шүүгчдийн бүрэлдэхүүнээр шийдвэрлэх хэрэгт оролцох шүүгчийг урьдчилан тогтоосон дарааллын дагуу томилно;

                        32.3.5.хуульд заасан бусад бүрэн эрх

 

            32.4.Танхимын ахлах шүүгч нь танхимын доторх хэргийн хөдөлгөөн, шийдвэрлэх хуулийн хугацаа, бичиг хэрэг, архивын ажиллагаа шүүхийн статистик, мэдээ тайлан зохион байгуулалт, техникийн бусад асуудлаар хяналт тавьж, хууль болон дотоод журмыг хэрэгжүүлэх талаар шүүгчийн хараат бус байдлыг хөндөхгүйгээр зохих шаардлага тавьж чиглүүлнэ.

 

 

ТАВДУГААР БҮЛЭГ.СУМ, СУМ ДУНДЫН БОЛОН ДҮҮРГИЙН ШҮҮХ

 

            33 дугаар зүйл.Сум, сум дундын болон дүүргийн шүүхийн эрх зүйн байдал

            33.1.Сум, сум дундын болон дүүргийн шүүх нь харъяалах сум, дүүргийн нутаг дэвсгэрт шүүх эрх мэдлийг бие даан хэрэгжүүлэгч шүүхийн үндсэн байгууллага мөн.

            33.2.Тус шүүх нь зохион байгуулалтын хувьд тухайн аймаг, нийслэлийн шүүхэд харьяалагдах боловч шүүх эрх мэдлийн хувьд хараат бус байх бөгөөд энэ нь эрх зүй, эдийн засаг, санхүүгийн болон бус бусад баталгаагаар хангагдана.

33.3.Аймагт ажиллах сум, сум дундын шүүхийн тоо, байршил, шүүгчийн орон тоог харъяалах сумдын нутаг дэвсгэрийн хэмжээ, хүн ам, хуулийн этгээдийн тоо, хянан шийдвэрлэх хэрэг, маргааны таваас доошгүй жилийн дунджийг харгалзан хуулиар тогтооно.

33.4.Сум, сум дундын шүүх нь “... аймгийн сум, сум дундын ... дугаар шүүх” гэж хуулиар оногдуулсан улсын хэмжээний нэгдсэн /давхардалгүй/ дэс дугаартай байх бөгөөд энэ нь түүний хууль ёсны нэр, хаяг болно.

33.5.Нийслэлийн төвийн (үндсэн) дүүрэг тус бүрт дүүргийн шүүх ажиллах бөгөөд харин алслагдсан жижиг дүүргийн нутаг дэвсгэрийг зэргэлдээ дүүргийн шүүхэд хуулиар харьяалуулж болно.

            33.6.Тухайн сум, сум дунд, мөн дүүрэгт шинээр шүүх байгуулах, татан буулгах, өөрчлөн байгуулах асуудлыг Улсын Дээд шүүхийн саналыг харгалзан Шүүхийн ерөнхий зөвлөл эрхлэн боловсруулж Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид уламжилна. Ерөнхийлөгч нь энэ тухай хууль санаачилж Улсын Их хуралд өргөн мэдүүлж шийдвэрлүүлнэ.

            33.7.Сум, сум дундын буюу дүүргийн шүүх нь бие даасан зардлын төсөвтэй байх бөгөөд Монгол Улсын шүүхийн төвлөрсөн төсвөөс санхүүжнэ. Төрийн сүлд, өөрийн нэр (дугаар) бүхий тамга, тогтоосон журмаар үйлдсэн тэмдэг, албан бичгийн болон шийдвэрийн хэвлэмэл хуудас хэрэглэнэ.

 

            34 дүгээр зүйл.Сум, сум дундын болон дүүргийн шүүхийн бүрэн эрх, түүний төгөлдөр байдал

 

            34.1.Сум, сум дундын болон дүүргийн шүүх нь шүүх эрх мэдлийн хувьд зөвхөн анхан шатны шүүхийн бүрэн эрхтэйгээр дараах хэрэг, маргааныг хянан хэлэлцэж бүрэн төгс шийдвэрлэнэ.

                        34.1.1.Байцаан шийтгэх хуулиар Улсын Дээд шүүх, аймаг, нийслэлийн шүүхэд харьяалуулснаас бусад эрүүгийн хэрэг, иргэний маргаан;

                          34.1.2.Анхан шатны шүүх хооронд хэргийн харьяаллын талаар гаргасан маргааныг хянаад зохих аймаг, нийслэлийн шүүхийн Ерөнхий шүүгчийн захирамжаар тогтоосон харьяалал бүхий эрүүгийн хэрэг, иргэний маргаан;

                          34.1.3.Эвийн шүүгчид хуулиар харьяалуулсан хэрэг, маргааныг зуучлах, эвлэрүүлэх буюу талууд (хариуцагч, хохирогч, нэхэмжлэгч)-ын шударга харилцан тохиролцоонд үндэслэн хуульд харшлахгүйгээр хөнгөвчилсөн аргаар хянан шийдвэрлэх;

                          34.1.4.Иргэд, хуулийн этгээдээс эрүү, иргэний байцаан шийтгэх ажиллагаатай холбогдуулан шүүхэд ирүүлсэн энгийн өргөдөл, гомдлыг шүүх хуралдааны өмнөх шатанд хянан үзэж шүүхэд буюу эсвэл эрх бүхий бусад байгууллагад шилжүүлж энэ тухай эзэнд нь хариу мэдэгдэх;

                        34.1.5.Шүүхийнхээ шийдвэр бусад шүүхийн хууль ёсны даалгаврын гүйцэтгэлд шүүхийн хяналт тавьж хууль ёсоор хангахад шаардлагатай мэдэгдэл, магадлал гаргаж гүйцэтгүүлэх;

                        34.1.6.Хуульд тусгайлан заасан бусад тодорхой бүрэн эрх.

            34.2.Сум, сум дундын болон дүүргийн шүүхээр шүүх эрх мэдлийн бус үүрэг гүйцэтгүүлэхийг хориглоно.

            34.3.Энэ хууль, бусад хуульд заасан анхан шатны шүүхийн бүрэн эрхийг Шүүгчийн эрх зүйн байдлын хууль (8 дугаар зүйл), зохих байцаан шийтгэх хуульд заасан ёсоор шүүгч дангаар болон гурван шүүгчийн бүрэлдэхүүнтэйгээр хянан хэлэлцэж, олохын саналаар шийдвэрлэнэ.

34.4.Сум, сум дундын болон дүүргийн шүүхийн шийдвэр шүүх хуралдаанд уншиж сонсгосноор хүчин төгөлдөр болох бөгөөд түүнийг хуулийн хугацаанд давж заалдаагүй бол хууль ёсоор гүйцэтгэнэ. Хэрэв зохих журмаар давж заалдсан бол түүний гүйцэтгэлийг давж заалдах шүүхийн эцсийн шийдвэр гартал түдгэлзүүлэх ба цаашид хэргийг хэрхэхийг давж заалдах шатны шүүхийн магадлалаар шийдвэрлэнэ.

            34.5.Сум, сум дундын болон дүүргийн шүүхийн хуулийн хүчин төгөлдөр шийдвэрийг хууль ёсоор биелүүлэхээс санаатайгаар зайлсхийсэн буюу үл тоомсорлох, гүйцэтгэлийг санаатайгаар тасалдуулсан этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээр шүүх хэрэг үүсгэж болно.

 

            35 дугаар зүйл.Сум, сум дундын болон дүүргийн шүүхийн шүүх бүрэлдэхүүн

 

            35.1.Сум, сум дундын болон дүүргийн шүүх нь Ерөнхий шүүгч, шүүгчдээс бүрэлдэнэ. Тэдгээрийг Монгол Улсын Үндсэн хууль, Шүүгчийн эрх зүйн байдлын хуульд заасан болзол журмын дагуу Монгол Улсын Ерөнхийлөгч томилж, чөлөөлж, зайлшгүй үндэслэл, шаардлагатай бол огцруулна.

            35.2.Сум, сум дундын болон дүүргийн шүүхийн шүүгчдийн бүрэлдэхүүнд Ерөнхий шүүгч, танхимын ахлах шүүгч, шүүгч, дадлагажигч шүүгч, эвийн шүүгч орно.

            35.3.Эдгээр шүүхийн шүүгчдийн бүрэн эрх нь Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн Гуравдугаар бүлэг болон зохих Байцаан шийтгэх хуульд зааснаар тодорхойлогдож мөн хуульд заасан үндэслэл, журмаар үүсч, өөрчлөгдөж, дуусгавар болно.

           

            36 дугаар зүйл.Сум, сум дундын болон дүүргийн шүүхийн зохион байгуулалтын бүтэц

 

            36.1.Сум, сум дундын болон дүүргийн шүүх нь энгийн бүтэцтэй байна. Харин 8 ба түүнээс дээш тооны шүүгчтэй сум, сум дундын шүүх, аймгийн шүүхийн Ерөнхий шүүгчийн саналыг харгалзан Улсын Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгчтэй зөвшилцөж Шүүхийн Ерөнхий зөвлөлийн шийдвэрээр эрүү, иргэний хэргийн 2 танхим, эсхүл хэрэг, маргааны тоо, төрлийг харгалзан аль нэг танхимыг зохион байгуулж болно. Түүний бүрэлдэхүүнийг Хамтын нийгэмлэгийн салбарын хурлаас нэр дэвшүүлж, шүүгчийн өөрийнх нь саналыг харгалзан аймгийн Ерөнхий шүүгч тус тус хуваарилан батална.

            36.2.Дүүргийн шүүх нь эрүү, иргэний хэргийн шүүх танхимтай байж болно.

            36.3.Танхимын ахлах шүүгчээр дадлагажигч болон эвийн шүүгчдээс бусад хэн нь ч томилогдох эрхтэй. Түүнийг гагцхүү аймаг, нийслэлийн шүүгчдийн хамтын нийгэмлэгийн салбарын хурал нууцаар санал хурааж нэр дэвшүүлж аль илүү олонхын санал авсан шүүгчийг тухайн аймаг, нийслэлийн Ерөнхий шүүгч батална.

            36.4.Сум, сум дундын болон дүүргийн шүүхийн шүүгчдийг мэргэшсэн байдал, саналыг нь харгалзан тухайн шүүхийн Ерөнхий шүүгч танхим буюу хэрэг маргааны төрөл чиглэлээр хуваарилж ажиллуулна.

            36.5.Ерөнхий шүүгч эвийн болон дадлагажигч шүүгчээс бусад шүүгчийг саналыг нь харгалзан танхим хооронд сэлгэн ажиллуулж болно.

            36.6.Сум, сум дундын болон дүүргийн шүүх тус тусын ажлын албатай байна. Түүний бүтэц, орон тоо, албан тушаалын жагсаалтыг тухайн аймаг, нийслэлийн шүүхийн дэргэдэх шүүгчдийн хамтын нийгэмлэгийн салбарын саналыг харгалзан Улсын Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгчийн саналаар Шүүхийн ерөнхий зөвлөл батална.

 

            37 дугаар зүйл. Сум, сум дундын болон дүүргийн шүүхийн Ерөнхий шүүгчийн бүрэн эрх

 

37.1.Сум, сум дундын болон дүүргийн шүүхийн Ерөнхий шүүгч нь шүүгчийн бүрэн эрхээс гадна ерөнхий шүүгчийн албан тушаалын хувьд дараах бүрэн эрхийг хэрэгжүүлнэ:

                        37.1.1.Сум, сум дундын болон дүүргийн шүүхийг тэргүүлж, шүүхийг төлөөлөх;

            37.1.2.шүүхийн бүрэн эрхийг хэрэгжүүлэх ажлыг зохион байгуулж,  хуралдааныг бэлтгэн хөтөлж, шийдвэрийг албажуулан гаргах;

                        37.1.3.шүүхийн үйл ажиллагааг хуулиар тогтоосон журам болон түүний үндсэн дээр Шүүхийн Ерөнхий зөвлөлөөс гаргасан шийдвэр, аргачлалын дагуу төлөвлөгөөжүүлж, зохион байгуулалт арга зүйн талаар уялдуулан зохицуулж, шүүхийн хяналтын үр нөлөөг дээшлүүлэх хууль ёсны арга хэмжээ авах;

                        37.1.4.Монгол Улсын Шүүхийн Ерөнхий зөвлөл, Шүүгчдийн хамтын нийгэмлэгийн салбар байгууллагатай харилцан ажиллаж шүүгчийн хараат бус халдашгүй байдлыг хангах, түүнийг зөрчих явдлаас сэргийлэх, Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хууль, ёс зүйн дүрмийг сахин биелүүлэхэд байнгын ажиглалт хийж шаардлагатай нөлөөлөл, дэмжлэгийг үзүүлэх;

37.1.5.шүүхийн практикийн болон хуулийг хэрэглэх онол, арга зүйн асуудлаарх бусад төрлийн мэдээлэл судалгааг зохион байгуулж, үр дүнг нэгтгэн зохих зөвлөмж, тайлбарын төсөл, хууль боловсронгуй болгох санал боловсруулж уламжлах, шүүгчдийн үйл ажиллагаанд тусган нэвтрүүлэхэд туслах;

37.1.6.сум, сум дундын болон дүүргийн шүүх хөдөлмөрийн дотоод журмыг нийт ажилтны зөвлөлгөөгөөр хэлэлцүүлэн эцэслэн баталж Тамгын газар буюу ажлын албыг түүний удирдлагаар дамжуулан танхим, албадын хооронд зохицуулах;

37.1.7.сум, сум дундын болон дүүргийн шүүхийн шүүгчид, Тамгын газрын ажилтны мэргэжил, бүтээлч ажиллагааг хангах, ажлын чанарыг дээшлүүлэх, үнэлж дүгнэх, хөдөлмөрийн нөхцөлийг сайжруулах арга хэмжээ авах;

37.1.8.шүүхэд иргэдийг хүлээн авах ажлыг хуулийн дагуу зохион байгуулж, өөрийн нэр дээр ирүүлсэн өргөдөл, гомдлыг хянан үзэж, захиргааны журмаар шийдвэрлэх буюу шүүхийн журмаар хянан шийдвэрлэх асуудал бол зохих шүүх танхимд шилжүүлж энэ тухай эзэнд нь хариу мэдэгдэх.   

37.1.9.сум, сум дундын болон дүүргийн шүүхийн Ерөнхий шүүгчийн хувьд нь зохих хянан шийдвэрлэх /Байцаан шийтгэх/ ажиллагааны болон өөр хуулиар тодорхойлсон бусад бүрэн эрхийг хэрэгжүүлэх.

           

            38 дугаар зүйл. Сум, сум дундын болон дүүргийн шүүхийн танхимын ахлах шүүгчийн бүрэн эрх

 

38.1.Танхимыг зохих журмаар томилсон ахлах шүүгч толгойлох ба хэрэв тухайн шүүх хоёр танхимтай бол Иргэний хэргийн танхимыг Ерөнхий шүүгч ахална. Танхимын ахлах шүүгч шүүгчийн бүрэн эрхээс гадна дараах бүрэн эрхийг хэрэгжүүлнэ:

                        38.1.1.танхимын ажлыг зохион байгуулах;

                        38.1.2.хэргийн менежментийг зохих хуулийн дагуу зохион байгуулах;

                        38.1.3.танхимын эрхэлсэн шүүн таслах ажлын чиглэлээр иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагаас ирүүлсэн шүүх эрх мэдлийн холбогдолтой өргөдөл, гомдлыг шийдвэрлэх ажлыг зохион байгуулах;

                        38.1.4.хуульд заасан журмын дагуу шүүх хуралдаан даргалагчийн ээлж дарааллыг улирал буюу хагас жил бүр шинэчлэн тогтоож, шүүгчдийн бүрэлдэхүүнээр шийдвэрлэх хэрэгт оролцох шүүгчийг урьдчилан тогтоосон дарааллын дагуу томилно;

                        38.1.5.хуульд заасан бусад бүрэн эрх.

           

38.2.Танхимын ахлах шүүгч нь танхимын доторх хэргийн хөдөлгөөн, шийдвэрлэх хуулийн хугацаа, бичиг хэрэг, архивын ажиллагаа, шүүгчийн хараат бус байдлыг хөндөхгүй зохион байгуулалтын бусад асуудлаар хяналт тавьж, хууль болон дотоод журмыг хэрэгжүүлэх талаар шаардлага тавьж чиглүүлнэ.

 

            39 дүгээр зүйл. Эвийн шүүгчийн эрх зүйн байдлын онцлог

           

            39.1.Эвийн шүүгч нь сум, сум дундын болон дүүргийн (анхан шатны) шүүхийн бүрэлдэхүүнд хамаарах бөгөөд гагцхүү мөрдөн шалгалт шаардахгүй хөнгөн буюу илт энгийн хэрэг маргааныг шүүх хуралдаанд шилжүүлэхийн өмнөх үе шатанд зохигчид (нэхэмжлэгч, хариуцагч)-ын хооронд зуучлан тэдгээрийн мэтгэлцээн, харилцан ойлголцлын үндсэн дээр хянан шийдвэрлэж, түүний гүйцэтгэлийг хангуулах бүрэн эрх бүхий байна.

            39.2.Эвийн шүүгчээр хууль ёсоор томилогдон тангараг өргөн ажиллаж байгаад чөлөөнд гарсан шүүгч, зохих журмаар томилогдон 3 сараас доошгүй хугацаанд шүүхэд ажилласан дадлагажигч шүүгч, хууль зүйн магистр, доктор, шинжлэх ухааны доктор, дэд профессор, профессор зэрэг цолтой болон Монгол Улсын Гавъяат хуульч цолтой хуульчдыг 2-5 жил хүртэл хугацаагаар томилон ажиллуулж болно.

            39.3.Эвийн шүүгч нь дараах хэрэг маргааныг зуучлан шийдвэрлэнэ:

                          39.3.1.таван сая хүртэл төгрөгийн нэхэмжлэлтэй иргэний маргаан;

                          39.3.2.гурван сая хүртэл төгрөгийн хохиролтой эд хөрөнгийн хохирол (гэм хор) төлүүлэх маргаан;

                          39.3.3.шүүгч шийдвэрлэж байхаар хуульд заасан захиргааны зөрчил бүхий хэрэг;

                          39.3.4.талууд харилцан зөвшөөрсөн бөгөөд гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнгүй гэх үндэслэл бүхий бусад зөрчил;

            39.4.Эвийн шүүгч иргэний нэхэмжлэл, гомдлын үндсэн дээр хэрэг үүсгэж Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуульд заасан журмыг баримтлан шийдвэрлэнэ.

 

            40 дүгээр зүйл. Дадлагажигч шүүгч

 

            40.1.Хуульчийн болон шүүгчийн сонгон шалгаруулалтад тэнцсэн боловч шүүгчээр ажиллаж байгаагүй, нас, боловсролын хувьд түүнд тавигдах шаардлагад тохирох хуульчийг шүүгчийн албанд тушаалд туршин шалгаруулах зорилгоор дадлагажигч шүүгчээр томилон ажиллуулж болно. Дадлагажих хугацаа 2 жил хүртэл байна.

            40.2.Дадлагажигч шүүгчийн орон тоог Шүүхийн ерөнхий зөвлөл аймаг, нийслэлийн болон анхан шатны шүүхийн, мөн дагнасан шүүхийн орон тоонд багтаан төсвийн жил тутам батална.

            40.3.Дадлагажигч шүүгчийг тухайн шүүхийн ерөнхий шүүгчийн хуваарилснаар энэ хууль, Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хууль болон тэдгээрийг биелүүлэхээр Шүүхийн ерөнхий Зөвлөлөөс баталсан дүрмийн дагуу ажиллуулна.

            40.4.Дадлагажигч шүүгч дадлагажих хугацаа дуусмагц ажлыг нь дүгнэж шаардлага хангасан бол түүнийг анхан шатны шүүхийн шүүгчээр томилох бөгөөд хэрэв шүүгчид тавигдах шаардлага зөрчсөн, мэргэших хөтөлбөрийг чанарын зохих түвшинд хүртэл хангаагүй бол ерөнхий шүүгч нь шүүгчдийн зөвлөлгөөний дүгнэлт, саналыг үндэслэн хөдөлмөрийн харилцаа дууссанд тооцож ажлаас чөлөөлнө.

 

ЗУРГАДУГААР БҮЛЭГ. ДАГНАСАН ШҮҮХ

 

41 дүгээр зүйл. Дагнасан шүүхийн тогтолцоо

 

41.1.Монгол Улсын Үндсэн хуульд зааснаар шүүн таслах ажлын төрлөөр дагнасан шүүх /цаашид "дагнасан шүүх" гэх/ байгуулах, өөрчлөн байгуулах, татан буулгах асуудлыг Шүүхийн ерөнхий зөвлөл, Улсын Дээд шүүхтэй зөвшилцөн боловсруулж санал болгосноор Монгол Улсын Ерөнхийлөгч өргөн мэдүүлж Улсын Их Хурал хуулиар шийдвэрлэнэ.

           

41.2.Дагнасан шүүхийн тогтолцоо нь:

41.2.1.анхан шатны шүүх;

41.2.2.давж заалдах шатны шүүх;  

41.2.3.хяналтын шатны шүүхээс тус тус бүрдэнэ.  

41.3.Үндсэн хуулийн цэцээс бусад дагнасан шүүхийн үйл ажиллагаа, шийдвэр нь Улсын дээд шүүхийн хяналтаас гадуур байж болохгүй.

41.4.Дагнасан шүүх Ерөнхий шүүгч, шүүгчээс бүрдэх бөгөөд тэдгээрийн эрх зүйн байдал, шалгаруулан томилох, өөрчлөх, огцруулах эрх зүйн үндэс нь Монгол Улсын Үндсэн хууль, Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулиар тодорхойлогдоно.

41.5.Харин дагнасан шүүхийн чиг үүрэг, бүрэн эрхийн онцлогоос хамааран шүүгчид тавигдах тусгай зарчим, шаардлага, журмыг Үндсэн хуульд нийцүүлэн уул шүүхийн тухай хуулиар тусгайлан зааж болно.

41.6.Дагнасан шүүхийн тогтолцооны тухай энэ хуулийн 41.2 дахь хэсэгт заасан бүтэц, бүрэлдэхүүн, хэргийн харьяалал түүний эрхлэх ажиллагааны зарчим, журмыг эрхлэх үйл ажиллагааны төрөл, цар хэмжээ, онцлогийг харгалзан зохих салбар хуулиар тогтоон зохицуулна.

 

42 дугаар зүйл. Захиргааны хэргийн шүүхийн тогтолцооны эрх зүйн үндэс

42.1.Захиргааны хэргийн шүүх /ЗХШ/ нь захиргааны байгууллага, албан тушаалтны акт хууль бус болохыг хүлээн зөвшөөрүүлэх, уул актыг хүчингүй болгуулж зөрчигдсөн эрхээ сэргээн хамгаалуулахаар хувь хүн, хуулийн этгээдээс гаргасан нэхэмжлэлтэй хэргийг хянан шийдвэрлэж, холбогдох байгууллага, албан тушаалтны захиргааны үйл ажиллагаанд хянан шийдвэрлэх ажиллагааны /”процессын”/ журмаар шүүхийн хяналт тавих чиг үүрэг, бүрэн эрх бүхий дагнасан шүүх мөн.

42.2.Захиргааны хэргийн шүүхийн тогтолцоо нь:

            42.2.1.аймаг, нийслэл дэх захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх;

            42.2.2.захиргааны хэргийн давж заалдах шүүх;

            42.2.3.захиргааны хэргийн хяналтын шатны шүүхээс бүрдэнэ.

42.3.Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх нь аймаг тус бүрт буюу ажлын хэмжээнээс хамааран хоёр аймгийн дунд, харин захиргааны хэргийн давж заалдах шүүх нь улсын хэмжээнд нэг, эсвэл “нийслэлийн давж заалдах шүүх” болон “аймгуудын давж заалдах шүүх” тус тусдаа байж болно.

42.4.Энэ хуулийн 41 дүгээр зүйлийн 41.3 дахь хэсэгт заасан ёсоор Захиргааны хэргийн хяналтын шатны шүүхийн бүрэн эрхийг Улсын Дээд шүүх дэх Захиргааны хэргийн танхим хэрэгжүүлнэ.

42.5.Захиргааны хэргийн бүх шатны шүүхийн бүрэн эрх, хэрэг маргааныг хянан шийдвэрлэх зарчим, журмыг Монгол Улсын Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулиар зохицуулна.

 

ДОЛДУГААР БҮЛЭГ. ШҮҮХИЙН АЖЛЫН АЛБА, ТУСЛАХ БАЙГУУЛЛАГА

           

43 дугаар зүйл. Шүүхийн ажлын албаны чиг үүрэг, бүтэц 

 

            43.1.Шүүхийн бие даасан байдлыг хангах, шүүгч, шүүх бүрэлдэхүүнээс хэрэг маргааныг бодит болон хууль ёсны үндэслэлтэй шийдвэрлэхэд зохион байгуулалт, мэргэжил-арга зүй, мэдээлэл, технологи, санхүү, аж ахуй, хөдөлмөрийн нөхцөл, аюулгүй ажиллагааны шаардлагатай  нөхцлийг хангах чиг үүрэг бүхий захиргааны болон захиргаа аж ахуйн бүтцийн нэгжүүдийг шүүхийн ажлын алба гэнэ.

            43.2.Ажлын алба нь Улсын Дээд шүүхэд Тамгын газар, аймаг, нийслэлийн болон түүнтэй адилсах эрх хэмжээний дагнасан шүүхэд Тамгын хэлтэс, сум, сум дундын буюу дүүргийн шүүх, мөн тэдгээртэй адилсах дагнасан-анхан шатны шүүхэд ажлын хэмжээг харгалзан тогтоосон Тамгын тасаг буюу эсвэл захирагчийн алба гэсэн нэгжээс бүрдэнэ.

            43.3.Энэ зүйлийн 43.2-т заасан ажлын албаны бүтэц, албан тушаалын бүрэлдэхүүний ажлын байрны тодорхойлолтыг шүүх тус бүрийн үйл ажиллагааны цар хүрээ, ажлын хэмжээ, онцлогийг харгалзан Шүүхийн ерөнхий Зөвлөл нь Төрийн албаны зөвлөл болон Улсын Дээд шүүхтэй зөвшилцөн тогтооно.

 

            44 дүгээр зүйл.Шүүхийн ажлын албаны бүрэлдэхүүн, тэдгээрийн эрх зүйн байдал

           

            44.1.Улсын Дээд шүүхийн Тамгын газар, аймаг, нийслэлийн шүүх болон түүнтэй адилсах дагнасан шүүхийн Тамгын хэлтэс нь нэгжийн захирагч, шүүгчдийн мэргэжлийн зөвлөх, туслах, зохион байгуулалт, мэдээлэл зүйн болон аж ахуй, санхүү, архив, бичиг хэргийн ажил эрхэлсэн захиргааны ажилтан /түшмэл/, ахуйн болон хамгаалалт техникийн үйлчилгээний гүйцэтгэх ажилтан нараас бүрдэх бөгөөд тэдгээрийн орон тооны хуваарийг зохих норматив баримталж, төсвийн жил тутам төлөвлөж Улсын Дээд шүүх, аймаг, нийслэлийн шүүхийн саналыг харгалзан Шүүхийн ерөнхий зөвлөл тогтооно.

            44.2.Улсын Дээд шүүхийн Тамгын газар, аймаг, нийслэлийн шүүхийн болон түүнтэй адилсах дагнасан шүүхийн Тамгын хэлтэс нь үйл ажиллагааныхаа  чиглэлээр мэргэшсэн албаны дотоод нэгжтэй байж болно.

            44.3.Шүүхийн Тамгын газар, хэлтэс, захирагчийн албаны эрх зүйн байдал, үйл ажиллагааны журмыг Шүүхийн ерөнхий зөвлөл тус газар, хэлтэс, албаны дүрмээр тодорхойлж зохицуулна.

            44.4.Шүүхийн Тамгын газар, хэлтэс, захирагчийн алба нь тухайн шүүхийн тамга, тэмдэг, хэвлэмэл хуудас хэрэглэнэ.

            44.5.Шүүхийн Тамгын газар, хэлтэс, алба нь дараах чиг үүргийг хариуцан гүйцэтгэнэ:

                        44.5.1.Шүүхийн ажлын төлөвлөлт, хөдөлмөр зохион байгуулалт, дотоод журмын биелэлт;

44.5.2.хүний нөөцийн асуудал, шүүгч, ажилтны сургалт, судалгаа;

                        44.5.3.шүүх хуралдааны бэлтгэл, хэвийн ажиллагааг хангах, шүүхэд ирсэн хэргийн хөдөлгөөний зохион байгуулалт, зохицуулалтад техник хяналт тавих, шүүхийн шийдвэр болон мэдэгдэх, гүйцэтгэх хуудсыг холбогдох этгээд, албан тушаалтан, байгууллагад хүргүүлэх;

                        44.5.4.шүүхийн захидал харилцаа, шуудан, бичиг хэргийн ажиллагаа;

                        44.5.5. иргэдийг хүлээн авах, ирүүлсэн өргөдөл, гомдлыг хүлээн авах зохих журмын дагуу шийдвэрлэх ажлыг зохион байгуулах, өргөдөл, гомдлын шийдвэрлэлтийн хуулийн хугацааны хяналт;

                        44.5.6.шүүхийн статистик, практик судлал, тайлан;

44.5.7.шүүгчийг Монгол Улсын хууль тогтоомжийн албан ёсны эх, бусад мэдээллийн хангалт;

44.5.8.шүүхийн төсвийн төлөвлөлт, санхүүжилт, эд хөрөнгийн хамгаалалт, тооллого, нягтлан бодох бүртгэл, тайлан;

44.5.9.шүүхийн аж ахуй, техник хангамж, шүүгч, ажилтны хөдөлмөр ахуйн нөхцлийг сайжруулах арга хэмжээ;

                        44.5.10.шүүхийн хэрэг, албан бичиг баримтын урсгал архив, түүнийг хадгалах, хамгаалах, хэрэглэх журмыг хангах;

44.5.11.шүүхийн харуул, нууц хамгаалалт, аюулгүй ажиллагааны хангалт;

44.5.10.шүүхийн гадаад харилцааг зохицуулахад туслан гүйцэтгэх ажиллагаа;

           

            45 дугаар зүйл. Шүүхийн ажлын албаны удирдлага

           

            45.1.Шүүхийн ажлын албыг Улсын Дээд шүүхийн Тамгын газар, аймаг, нийслэлийн болон түүнтэй адилсах шүүхийн Тамгын хэлтсийн захирагч /дарга/, сум, сум дундын буюу дүүргийн шүүхийн албаны захирагч нэгдмэл захирамжийн зарчмаар эрхлэн удирдана. Захирагчид зөвлөх эрх бүхий Захиргааны зөвлөл байгуулан ажиллуулж болно.

            45.2.Тамгын газар, хэлтсийн болон сум, сум дундын буюу дүүргийн шүүхийн захирагчийн албаны захирагчийг зохих шатны Ерөнхий шүүгчтэй зөвшилцөн Шүүхийн ерөнхий зөвлөл томилно. Шүүхийн ерөнхий зөвлөл нь Ерөнхий шүүгчийн саналыг эс зөвшөөрвөл Төрийн албаны зохих журмаар шалгаруулсан өөр хүнийг томилох эрхтэй.

            45.3.Тамгын газар, хэлтэс, албаны бусад ажилтныг газар, хэлтэс, албаны захирагч Төрийн албаны хууль тогтоомжийн дагуу сонгон шалгаруулж томилох буюу чөлөөлнө.

            45.4.Шүүхийн ажлын албаны бүрэлдэхүүн дэх захиргааны ажилтныг төрийн жинхэнэ албан хаагчийг сонгон шалгаруулах журмаар, бусад үйлчилгээний ажилтныг хөдөлмөрийн гэрээ байгуулах журмаар тус тус томилж чөлөөлнө.

            45.5.Шүүхийн Тамгын газар, хэлтэс, албаны захирагч нь хууль тогтоомжид нийцүүлэн ажлын албадын дотоод үйл ажиллагаанд дагаж мөрдөх тушаал, зааврыг хуульд нийцүүлэн гаргаж биелэлтийг зохион байгуулна.

            45.6.Тамгын газар, хэлтсийн болон албаны захирагч нь үйл ажиллагаагаа дээд шатны хэлтэст улмаар Ерөнхий зөвлөлийн өмнө хариуцан тайлагнана.

            45.7.Захирагчийн албан тушаалыг Ерөнхий шүүгч, шүүгч орлон гүйцэтгэж болохгүй.

           

            46 дугаар зүйл.Шүүхийн тусгай албан хаагч

 

46.1.Шүүгчийн туслах, шүүх хурлын нарийн бичгийн дарга нар нь төрийн тусгай албан хаагчид хамаарна.

46.2.Шүүгчийн туслах, шүүх хуралдааны нарийн бичгийн дарга нь шүүхийн ажлын албаны бүрэлдэхүүнд хамаарагдах боловч тэдгээрийн өдөр тутмын ажлыг шүүгч болон зохих шүүх танхимын тэргүүн буюу ахлах шүүгч удирдана.

46.3.Бүх шатны шүүх шүүгчийн туслахтай байх ба тэр нь шүүгчээс шүүн таслах ажиллагааг хэрэгжүүлэхэд дараах туслалцааг үзүүлж үйлчилнэ:

46.3.1.шүүхэд ирүүлсэн тодорхой хэргийн /эрүүгийн болон захиргааны хэрэг, иргэний маргаантай хавтаст хэргийн/ бичиг баримтын бүрдлийг судалж шүүгчид танилцуулах;

46.3.2.шүүх хуралдааны техник, зохион байгуулалтын бэлтгэлийг хангах;

                        46.3.3.тухайн хэрэгт хуулийг хэрэглэхэд зайлшгүй шаардлагатай мэдээлэл бэлтгэн туслах;

46.6.4.хуульд заасан бусад үүрэг.

            46.4.Бүх шатны шүүхийн шүүх хуралдааны нарийн бичгийн даргын эрхлэх ажил, эрх, үүргийг шүүх, шүүх танхимын ажлын онцлогийг тусгаж УДШ, аймаг, нийслэлийн Ерөнхий шүүгчтэй зөвшилцөн Шүүхийн ерөнхий зөвлөл албан тушаалын заавраар тодорхойлно.

 

            47 дугаар зүйл.Шүүхийн судалгааны болон шүүгчдийн байгууллага

 

47.1.Шүүхэд судалгаа, мэдээллийн болон шүүгчдийн хамтын нийгэмлэгийн зэрэг туслах байгууллагыг хууль ёсоор байгуулан ажиллуулж болно.

47.2.Улсын Дээд шүүх, дагнасан шүүхийн дэргэд шүүх эрх мэдлийн онол арга зүйн асуудал болон шүүхийн практикийг судалж, эрдэм шинжилгээний зөвлөмж, аргачлал, шүүгчдийн гарын авлага, сургалтын хэрэглэгдэхүүн бэлтгэж туслах үүрэг бүхий судалгаа, сургалтын туслах байгууллага, нэгж, шинжээчдийн багийг шүүхийн нийт төсөвт багтаан байгуулан ажиллуулж болно.

47.3.Шүүхийн судалгааны байгууллага, нэгж, шинжээчдийн багийг үүсгэн байгуулах болон тэдгээрийн эрхлэх ажил, эрх, үүрэг, ажиллах журамд үйл ажиллагааны үр нөлөөг үнэлж дүгнэх шалгуур, бүтэц, орон тоо, өөрчлөх, татан буулгах журмыг Улсын Дээд шүүхийн ерөнхий шүүгчийн саналыг харгалзан Шүүхийн ерөнхий зөвлөл тогтоож, биелэлтийг зохион байгуулна.

47.4.Шүүхийн судалгааны байгууллага, нэгж, шинжээчдийн баг нь тухайн шүүхийн Тамгын газар, хэлтсийг түшиглэн ерөнхий шүүгчийн даалгавар, шүүхийн захиалгыг биелүүлж ажиллан Тамгын газар, захирагчид ажлаа хариуцан тайлагнана.

47.5.Нийт шүүгчдийн мэргэшлийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлж, шүүх эрх мэдлийн байгууллагыг боловсронгуй болгох, шүүгчийн хараат бус, халдашгүй байдлыг болон шүүхүүдийн бие даасан байдлыг хангах, Монголын нийгэмд шударга ёсыг хэрэгжүүлэхэд тэдний хамтын санаа бодол хүчин чармайлтыг нэгтгэн шүүхэд туслалцуулах зорилгоор Монголын Шүүгчдийн хамтын нийгэмлэг ажиллана.

47.6.Шүүгчдийн хамтын нийгэмлэгийн эрх зүйн байдал, зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны зарчим, журам, түүнийг хангах баталгааг Монгол Улсын Шүүгчдийн хамтын нийгэмлэгийн тухай хуулиар тодорхойлж зохицуулна.

 

48 дугаар зүйл. Шүүхийн албан ёсны мэдээлэл

 

48.1.Шүүх нь шүүх эрх мэдлийн асуудлаар хууль тогтоомжид заасны дагуу иргэдийн болон тэдний өргөдөл гомдлыг хүлээн авч эрэлт хүсэлтийг шийдвэрлэх ажлыг зохион байгуулахын зэрэгцээгээр шаардлагатай гэж үзвэл тодорхой хэрэг, маргааныг хэрхэн шийдвэрлэсэн тухай улс, хувь хүн, хуулийн этгээдийн хуулиар хамгаалагдсан нууцад хамаарахгүй мэдээллийг хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслээр нийтэд зарлан мэдэгдэж байна.

48.2.Шүүх хуралдааны буюу зөвхөн тодорхой хэрэг, маргааны талаарх шүүхийн шийдвэрийг албан ёсоор мэдээлж байх үүрэг бүхий “Шүүхийн хэвлэл мэдээллийн төлөөлөгч”-ийг тухайн шүүхийн шүүгчдийн дотроос Ерөнхий шүүгч томилж түүний ажиллах журмыг батлан мөрдүүлнэ.

48.3.Энэ зүйлийн 48.2 дахь хэсэгт заасан төлөөлөгч нь Шүүхийн ерөнхий зөвлөл, шүүхийн Тамгын газар, хэлтэс, захирагчийн албаны хэвлэл мэдээллийн үүргийг хавсран гүйцэтгэхгүй.

48.4.Шүүхийн шийдвэр, тайлбарын эмхтгэлээс гадна энэ зүйлд заасан мэдээллийг нийтэлж “Шүүхийн мэдээлэл” албан сэтгүүлийг Улсын Дээд шүүх, түүний Тамгын газар эрхлэн тогтмол гаргана.

 

 

НАЙМДУГААР БҮЛЭГ. ШҮҮХИЙН БИЕ ДААСАН БАЙДЛЫГ

ХАНГАХ БАТАЛГАА

 

49 дүгээр бүлэг. Баталгааны ойлголт, төрөл зүйл

 

49.1.Шүүх эрх мэдлийн хүрээнд хууль дээдлэх, шударга ёс, шүүгч хараат бус байх, гагцхүү хуульд захирагдах Монгол Улсын Үндсэн хуулийн зарчмыг чанд сахин биелүүлэхийн тулд шүүхийн хараат бус байдлыг хангах, зохион байгуулалт, улс төр, эдийн засаг, хууль зүйн болон бусад шаардлагатай нөхцөл, баталгааг хуулиар тогтоож, төр хангана.

49.2.Шүүхийн хараат бус байдлыг хангахад шүүгчид, тэдний хамтын нийгэмлэг, шүүхийн ажлын алба эрх зүйн өндөр ухамсартайгаар, үнэнч шударгаар өдөр тутам хичээнгүйлэн ажиллах хууль зүй, ёс зүйн нийтлэг үүрэгтэй.  

 

50 дугаар зүйл. Шүүхийн бие даасан байдлыг хангах зохион байгуулалтын баталгаа

 

50.1.Шүүхийн бие даасан байдлыг хангах зохион байгуулалтын дор дурдсан баталгааг бүрдүүлэн хангана:

50.1.1.Шүүхийн ерөнхий зөвлөл бүх шатны шүүхийн хараат бус байдлыг зохион байгуулалтын талаар хангах. Тус зөвлөл нь хуулийн байгууллага бөгөөд түүний эрх зүйн байдал, үйл ажиллагааны нөхцөл, журмыг хуулиар тогтоож зохицуулна.

50.1.2.шүүх тус бүрийг ерөнхий шүүгч нь тухайн шүүхийн өөрийн удирдлагыг үр нөлөөтэй зохион байгуулах;

50.1.3.шүүхийн Тамгын газар, хэлтэс, захирагчийн алба нь тухайн шүүхийн менежментийн /зохион байгуулах/ үүргийг оновчтой зохион байгуулж үйлчлэх;

50.1.4.шүүхийн иргэдийн төлөөлөгчид, шүүгчдийн хамтын нийгэмлэгийн болон шүүхийн бусад байгууллага, нэгжийн зохион байгуулалт, мэргэжил-арга зүйн дэмжлэг туслалцаа үзүүлэх;

50.1.5. хууль тогтоох, гүйцэтгэх байгууллага нь шүүгчийн хараат бус байдлыг хөндөхгүйгээр шүүхийн бие даасан байдлыг хангахад тус тусын чиг үүргийн дагуу зохих хариуцлага хүлээж шаардлагатай арга хэмжээ авах;

50.1.6.хуулиар зөвшөөрсөн зохион байгуулалтын бусад хүчин зүйлс.

 

            51 дүгээр зүйл.Шүүхийн бие даасан байдлыг хангах нийгэм, улс төрийн баталгаа

           

51.1.Шүүхийн бие даасан байдлыг хангах нийгэм улс төрийн дор дурдсан баталгааг бүрдүүлэн хэрэгжүүлнэ:

51.1.1.Ерөнхийлөгч, Улсын Их Хурлын дарга, Ерөнхий сайд, Улсын Их Хурлын болон Засгийн газрын гишүүн, төр, нам, олон нийт, аж ахуйн нэгж, байгууллагын албан тушаалтан, иргэн хэн боловч шүүгчээс шүүн таслах үүргээ хэрэгжүүлэхэд хөндлөнгөөс оролцох, нөлөөлөхийг хориглоно гэж заасныг зөрчихөөс сэргийлэх, зөрчсөн гэм буруутанд улс төр, хууль зүй, ёс зүйн  хариуцлага тооцох;

51.1.2.шүүхийн болон түүний туслах байгууллагын дотор улс төрийн нам, холбоо, хөдөлгөөн үйл ажиллагаа явуулах, хэрэг маргаан шийдвэрлэхэд шууд болон хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр дам нөлөөлөх аливаа оролдлого зохион байгуулахыг хориглох;

51.1.3.шүүхийн албан байранд шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэхэд хууль ёсоор шууд оролцогч /прокурор, мөрдөн шалгах, шүүхийн шинжилгээ, судалгааны болон шүүгчдийн хамтын нийгэмлэгийнхээс өөр/ төр, хувийн хэвшлийн байгууллага, үйлдвэр, үйлчилгээний газар байнга байрлахыг хориглох.

51.1.4.шүүгч нам бус байх. Энэ нь шүүгч огцорсны /чөлөөлөгдсөний / дараа аль нэг намд гишүүнээ сэргээх шинээр элсэхэд нь саад болох ёсгүй.

51.1.5.Шүүхийн ерөнхий зөвлөл, Тамгын газар, хэлтэс, захирагчийн алба, туслах байгууллагын ажилтан намаас албан ёсоор түдгэлзсэн байх;

51.1.6.Шүүхэд Улсын Их Хурал хууль тогтоохоос, Засгийн газар ханган нийлүүлэхээс бусдаар хандаж, ямар нэг дарамт үзүүлэхгүй байх.

 

            52 дугаар зүйл.Шүүхийн хараат бус байдлыг хангах эдийн засгийн /материаллаг/ баталгаа

 

            52.1.Шүүх үйл ажиллагааг явуулах эдийн засгийн баталгааг төр хангана гэж Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 48 дугаар зүйлийн 3 дахь хэсэгт заасныг хэрэгжүүлэхийн тулд дор дурдсан эдийн засгийн баталгааг бүрдүүлж бэхжүүлнэ. Үүнд:

                        52.1.1. Улсын Дээд шүүхийн төсвийг Улсын Дээд шүүх бусад бүх шатны ердийн, дагнасан шүүхийн зардлын төсөв, хөрөнгө оруулалтын төсвийг Шүүхийн ерөнхий зөвлөл төлөвлөж, Засгийн газар Улсын Их Хуралд оруулан төвлөрсөн журмаар батлуулж Шүүхийн ерөнхий зөвлөл гүйцэтгэлийг зохион байгуулж, санхүүжүүлнэ.

                        52.1.2.Улсын Их Хурлаар төсвийн хүрээний мэдэгдэл болон шүүхийн жилийн төсөв хэлэлцэн батлахад Улсын Дээд шүүх, Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн бүрэн эрхт төлөөлөгчийг заавал оролцуулна.

                        52.1.3.Улсын Дээд шүүхийн төсвийг оролцуулан Үндсэн хуулийн цэцээс бусад ердийн болон дагнасан шүүхийн зардлын төсвийн нийт хэмжээ нь улсын төвлөрсөн төсвийн 1,5-2 хувиас доошгүй байна. Түүнийг шүүх эрх мэдлийн үйл ажиллагааны өсөлтийг харгалзан энэ хуульд өөрчлөлт оруулах замаар нэмэгдүүлж болно.

                        52.1.4.Шүүх тус бүртээ буюу орон нутгийн хэд хэдэн шүүх өөрийн шуурхай удирдлагад итгэмжилэн олгосон төрийн өмчийн албаны нэгдсэн албан байр /контор/, иргэдийг хүлээн авах болон шүүх хурлын стандартын бүтэц, тоноглол, хамгаалалт бүхий тусдаа байр /”танхим”/, Засгийн газраас ханган нийлүүлсэн тээвэр холбоо, зохион байгуулалт, мэдээллийн болон тусгай зориулалтын техник хэрэгсэл, тавилга, тоног төхөөрөмжтэй байж түүнийгээ Шүүхийн ерөнхий зөвлөлөөр уламжлан итгэмжлэгдсэн өмчлөгчийн хувиар эзэмшиж ашиглана.

                        52.1.5.шүүхийн шуурхай удирдлагад байгаа эд хөрөнгийн эзэмшил,  ашиглалт, хамгаалалтыг Шүүхийн ерөнхий зөвлөл, тухайн шүүхийн Тамгын газар, хэлтэс, захирагчийн алба хариуцна.

           

            52.2.Шүүх нь хувь хүн, хуулийн этгээд, гадаад улсын байгууллагаас аливаа хэлбэрээр /мөнгөн ба биет/ хандив авч болохгүй. Үүнд Монгол Улсын болон Засгийн газрын олон улсын гэрээгээр нийлүүлэх эд хөрөнгө, шилжүүлэх зээл тусламжийн мөнгөн хөрөнгө хамаарахгүй.

            52.3.Улсын Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгч албан ёсны болон ажлын айлчлал, төрийн ёслол, хүндэтгэлийн арга хэмжээний болон гадаадад зорчиход дипломат эрх ямба, дархан эрх эдлэхтэй холбогдсон зайлшгүй зардал, орон сууцны тогтоосон нормативт хөлсийг улсын төсвөөс санхүүжүүлнэ.

52.4.Шүүгч болон шүүх бүрэлдэхүүний хэрэг маргаан шийдвэрлэхдээ гаргасан алдааны улмаас бусдад учирсан хохирлыг /”гэм хор”-ыг/ төр хариуцан нөхөн төлнө.

 

53 дугаар зүйл.Шүүхийн бие даасан байдлыг хангах хууль зүйн баталгаа

 

53.1.Шүүгчийн хараат бус байх, шүүхийн бие даасан байдлын тухай Монгол Улсын Үндсэн хуулийн зарчмыг зөрчих явдлаас сэргийлэх зорилгоор дор дурдсан хууль зүйн баталгааг бүрдүүлэн хэрэгжүүлнэ.

53.1.1.Шүүх эрх мэдлийн талаарх Монгол Улсын Үндсэн хуулийн дөрөвдүгээр бүлэгт заасан зарчмуудыг бусад этгээд илтэд зөрчиж шүүгчийн болон шүүхийн бүрэн эрх, нэр хүндэд халдсан тухай маргааныг Үндсэн хуулийн цэц иргэдийн өргөдөл мэдээллийн үндэслэл болон шүүхийн хүсэлтийг хянан хэлэлцэж шүүхийн зөрчигдсөн нэр хүндийг сэргээн хамгаална.

53.1.2.Шүүхийг үл хүндэтгэх, шүүн таслах үйл ажиллагаанд саад учруулах, шүүхийн шийдвэрийг үл биелүүлэх, шүүгч, иргэдийн төлөөлөгч, шийдвэр гүйцэтгэгчийг гүтгэх болон Эрүүгийн хуульд заасан шүүхийн бүрэн эрх, бие даасан байдалд халдсан бусад гэмт буруутанд ял шийтгэж зөрчигдсөн эрхийг сэргээх.

53.1.3.Давж заалдах болон хяналтын шатны шүүхээс анхан шатны шүүхийн хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд тавих хяналтыг бодитой үндэслэлтэйгээр хэрэгжүүлж, шүүхийн шударга байдал, нэр хүндийг сахин хамгаалж, алдаа зөрчил гаргасан шүүгчийг огцруулах хүртэл ёс зүйн болон зөрчил нь ноцтой бол хуулийн хариуцлага хүлээлгэх.

53.1.4.Шүүхийн хэрэг маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд иргэдийн төлөөлөгч, өмгөөлөгч, прокурорын оролцоог хууль ёсоор хангаж, хэргийг илээр таслах, гарсан шийдвэрийн талаарх нууцад үл хамаарах мэдээллийг амаар болон хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслээр нийтлэх зэргээр иргэд нийгмийн ажиглалт, хяналтыг сайжруулж, үр нөлөөг бодитой тусгаж ажиллах.

53.2.Шүүхийн албан байр, танхим, шүүх хуралдааныг хуяглан хамгаалж цагдаагийн тусгай хамгаалалтад байлгана.

 

54 дүгээр зүйл. Шүүхийн хуяг, цагдаагийн хамгаалалт

 

54.1.Шүүх хуралдааны дэг журмыг сахиулах, шүүх бүрэлдэхүүн, шүүгч, шүүх хуралдаанд оролцогчдын аюулгүй байдлыг хангах, шүүгдэгчийг хуяглан хүргэх, шүүхийн дуудлагаар ирэхгүй байгаа шүүгдэгч, гэрч, шүүхээс оргон зайлсан яллагдагч, шүүгдэгчийг эрэн сурвалжилах үүргийг цагдаагийн байгууллага гүйцэтгэнэ.

            54.2.Шүүхийн хуяг нь цагдаагийн байгууллагын ажилтан байх бөгөөд шүүх хуралдааны аюулгүй байдлыг сахин хамгаалах үүрэгтэй.

            54.3.Шүүхийн хуягийн ажиллах журмыг Шүүхийн Ерөнхий зөвлөл, хууль зүйн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүн хамтран тогтооно.

 

 

ЕСДҮГЭЭР БҮЛЭГ. БУСАД ЗҮЙЛ

 

55 дугаар зүйл. Шүүхийн шийдвэр

 

55.1.Анхан шатны шүүх эрүүгийн хэргийг хянан шийдвэрлэж шийтгэх, эсхүл цагаатгах тогтоол, эрх зүйн маргааныг хянан шийдвэрлэж шийдвэр, захиргааны зөрчлийг хянан хэлэлцэж шүүгч шийтгэвэр, давж заалдах шатны шүүх магадлал, хяналтын шатны шүүх тогтоол, эдгээрээс бусад хэрэг, маргааныг хянан шийдвэрлэх ажиллагаатай холбогдуулан шүүх тогтоол, шүүгч захирамж гаргана.

            55.2.Шүүх хамтын зарчмаар хэрэг, маргааныг хянан хэлэлцэхдээ олонхын саналаар шийдвэр гаргана.

            55.3.Шүүх шийдвэрээ Монгол Улсын нэрийн өмнөөс гаргаж, төрийн сүлд бүхий хэвлэмэл хуудсан дээр үйлдэн, шүүх бүрэлдэхүүн буюу шүүгч гарын үсэг зурж, тухайн шүүхийн тамга дарна.

            55.4.Улсын Дээд шүүхийн шийдвэрийг “Дээд шүүхийн мэдээлэл” сэтгүүлд нийтэлж болно.

 

56 дугаар зүйл.Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх

 

56.1.Шүүхийн шийдвэрийг Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт байгаа иргэн, албан тушаалтан, аж ахуйн нэгж, байгууллага заавал биелүүлнэ.

            56.2.Шүүхийн шийдвэрийг сайн дураар биелүүлээгүй тохиолдолд хуульд заасан үндэслэл, журмын дагуу албадан гүйцэтгэнэ.

            56.3.Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх журмыг хуулиар тогтооно.

 

57 дугаар зүйл.Шүүх хуралдааны танхимын стандарт, бэлгэдэл, тэмдэг

57.1.Шүүх хуралдааныг шүүн таслах ажил явуулах шаардлага хангасан танхимд явуулна.

57.2.Шүүх хуралдааны танхимын загварыг Шүүхийн ерөнхий зөвлөл батална.

57.3.Бүх шатны шүүхийн шүүх хуралдааны танхимд төрийн сүлд, төрийн далбааг байрлуулна.

57.4.Шүүх бэлгэ тэмдэгтэй байх ба түүний загвар, хэрэглэх журмыг  Ерөнхийлөгч батална.

 

58 дугаар зүйл. Шилжилтийн заалт

 

58.1.Шүүхийн тухай хуулиас Шүүхийн тогтолцооны тухай хуульд бүрэн шилжих явцад энэ хуулиар тогтоосон шүүхийн хэрэг, маргааны харьяаллыг зохих салбарын хянан шийдвэрлэх /Байцаан шийтгэх/ хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтийг хуулийн хүчин төгөлдөр болсны дараа шинээр хэрэглэнэ.

 

59 дүгээр зүйл. Хууль хүчин төгөлдөр болох

 

59.1.Энэ хуулийг 20.... оны .... дугаар сарын ...-ны өдрөөс эхлэн дагаж мөрдөнө.

 

                       

МОНГОЛ УЛСЫН

                        ИХ ХУРЛЫН ДАРГА                           Д.ДЭМБЭРЭЛ

 

 

 

  8, 9 сард олон дахин үзэж, нягталсан. 23/IX-30/IX-нд ноорог тулгаж зассан

Б.Чимидийн найрууллага засвар 2010.6.6-9

Зөвлөх Ганзоригт танилцуулсан сүүлчийн хувилбар 2010.6.29, 2010.7.15

Нэмэлт засвар – 2010 .8. 20-23

Сүүлчийн 2010.9.25-30

Сүүлчийн 10.25-11.5

Сүүлчийн 2010.11.17-19; 23-24