Ерөнхийлөгчийн дэргэдэх “Иргэний танхим”-д “Ашигт малтмалын тухай хуулийн хэрэгжилт, үр нөлөө, цаашид авах арга хэмжээ” сэдэвт нээлттэй хэлэлцүүлэг өнөөдөр боллоо. Эрдэс баялаг, эрчим хүчний яам, Ашигт малтмалын газартай хамтран Ерөнхийлөгчийн Тамгын газраас зохион байгуулсан энэхүү хэлэлцүүлгийг нээж Монгол Улсын Ерөнхийлөгч үг хэлэв. Дараа нь Эрдэс баялаг, эрчим хүчний сайд Д.Зоригт Ашигт малтмалын тухай хуулийн хэрэгжилт, тулгамдаж буй асуудлууд сэдвээр үг хэллээ. Тэрээр Ашигт малтмалын хуулиуд гарсан он дарааллыг харуулаад сүүлийн 1994, 1997, 2006 оны хууль дээр тогтож ярив.1994, 1997 оны хуулийг хэрэгжүүлснээр аж ахуйн нэгж, хувь хүн олон тооны лиценз эзэмшсэн, хайгуулын талбайдаа ажил хийдэггүй, лиценз шилжүүлэлт газар авч арилжааны хэрэгсэл болсон, лиценз эзэмшигчдийн үүрэг хариуцлага сул байсан зэрэг сөрөг үр дагавар гарсан. Иймээс 2006 оны Ашигт малтмалын тухай хуульд ордын ангилал (Стратегийн, түгээмэл тархацтай, энгийн), ашигт малтмалын өмчлөл (Стратегийн ордод төрийн оролцоо 34, 50 хувь), хөрөнгө оруулалтын гэрээ, тусгай зөвшөөрөл (сонгон шалгаруулалтаар), орон нутгийн оролцоо, байгаль орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээлтийн үүрэг хариуцлага, уул уурхайд ажиллах гадаадын иргэд хувь (10%-иас дээшгүй), хайгуулын зардлын доод хэмжээ гэсэн өөрчлөлтүүд оруулсан. Одоо хууль хэрэгжүүлэх явцад дараах хүндрэлүүд гарч байгаа. Тухайлбал хуулийн нэр томъёо, хуулиудын уялдаа холбоо (байгаль орчин, түүх болон соёлын өвийг хамгаалах), стратегийн ач холбогдол бүхий ордын тодорхойлолт, шалгуур үзүүлэлтүүд, хөрөнгө оруулалтын гэрээ, түүний хугацаа, тусгай зөвшөөрлийн үйл ажиллагаанд тавих хяналт, хариуцлага, хайгуулын ажлын зардлын доод хэмжээг тодорхойлох, тайлагнах, хянах, хариуцлага хүлээлгэх, уул уурхайн төлөвлөлт, ТЭЗҮ, уурхайн нээлт, хаалт, шүүхээр хянагдсан ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөлтэй холбоотой маргаан, түүний шийдвэрлэлт, тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч, орон нутгийн иргэд, удирдлагын хоорондын харилцаа, байгаль орчны нөхөн сэргээлтийн барьцаа хөрөнгийн асуудал, Гол, мөрний урсац бүрэлдэх эх, усан сангийн хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газар ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай хууль, Цөмийн энергийн тухай хууль зэргийг дурьдмаар байна. Монгол Улсад 600 гаруй орд бүртгэгдсэн байсан бөгөөд 2000 он гэхэд бүгд лицензтэй болсон. 2005 оноос цэгцлэх арга хэмжээ авч, тайлангаа өгөөгүй, баталгаажуулаагүй, худалдсаныг хүчингүй болгож байгаа хэмээн Д.Зоригт сайд ярилаа.
Ингээд хэлэлцүүлэгт оролцогчид саналаа хэлэв.
Монголын байгаль орчны төлөөх хуульчдын холбооны удирдах зөвлөлийн гишүүн Ц.Туяацэцэг: Ашигт малтмалын тухай хуульд иргэдийн санал бодлыг тусгаагүйгээс ийм хүндрэлүүд учирч байна. Иргэд, иргэний нийгэм, орон нутгийн оролцоог нэмэгдүүлэх хэрэгтэй. Хуулийн төсөл боловсруулахдаа эрдэмтдийн саналыг сонсоорой. Мэргэжлийн хяналтынхны хүч хүрдэггүй учир орон тооны бус байгаль орчны улсын байцаагчид ажиллуулах, тэдний эрхийг хуулиар баталгаажуулмаар байна.
Монголын үйлдвэрийн геологичдын холбооны ерөнхийлөгч Бат-Эрдэнэ: Геологийн өөр өөрийн салбарын чиглэлээр хууль гаргамаар байна. Ашигт малтмалын ашиглалтын олон хэлбэр бий боллоо. Газар доор олборлох олон аргыг хууль зохицуулж чадахгүй байна. Үүнийг хуулийн төсөлд тусгах талаар анхаараарай. Мөн борлуулалтын асуудлыг сайн тусгах хэрэгтэй. Ингэхгүй бол Бороо гоулд өөрөө бүх олборлосноо зөөчихсөн шүү дээ. Ерөнхийлөгчийн хэлснээр тогтвортой хууль боловсруулахад мэргэжлийн хүмүүсийг оролцуулах хэрэгтэй байдаг юм шүү гэдгийг хэлье.
Мэргэжлийн хяналтын газрын Чилаажав: 1997 оны хуулийн үзэл баримтлал цаг хугацаа байсан. Өөрөөр хэлбэл түрүүлж санал гаргасан нь авч, хариуцлагыг ч цаг хугацаагаар тооцдог байсан. 2006 оноос энэ үзэл баримтлал өөрчлөгдсөн нь хариуцлага тооцох боломжгүй болгосон юм. Эрх нь байна. Хариуцлага нь алга болсон. Зөрчил гармагц засах, хариуцлага тооцох боломжгүй байна. Сая төгрөгийн торгууль бол хариуцлага тооцох хувилбар, хууль хэрэгжүүлэх механизм болохгүй байна. Нөөц ашигласны төлбөр авах заалт 10 жил, улсын төсвөөр нөөцийг тогтоосон ордын тодорхой хувийг төр эзэмшиж болно гэсэн заалт 6 жил хэрэгжээгүй. Эдгээрийг хуулийн төсөл боловсруулахдаа анхаарах хэрэгтэй байна.
Үндэсний соёмбо хөдөлгөөний тэргүүн Лхагважав: Газрын хэвлийн баялаг бол нийтийн өмч. Энэ нийтийн өмчийн асуудлыг хэрхэн зохицуулахыг өнөөдрийг хүртэл хуульд тусгаагүй байна. Ийм учраас нийтийн өмчийг хууль бусаар хувийн өмч болгосон хүмүүс хариуцлага хүлээгээгүй байна. УИХ, Ерөнхийлөгчийн дэргэд Төрийн нийтийн хамааралтай өмчийн хороо байгуулах хэрэгтэй. Хороо төрийн нийтийн хамааралтай бүх өмчийг бүртгэж аваад үнэлмээр байна. Өнөөдөр Оюутолгойн уурхайн гүнд асуудал үүсэхэд зохицуулах нэг ч эрх зүйн баримт бичиг байхгүй. Ерөнхий прокурорын хажууд Төрийн нийтийн өмчийг хариуцсан прокурор бий болгомоор байна. Газрын хэвлийн баялгаа үнэлдэг болох хэрэгтэй. Энэ бүх зохицуулалтыг хийнэ гэдэгт итгэж байна.
Уул уурхайн хүрээлэнгийн дэд захирал Энхбаатар: Уул уурхайн компанийн хийх ажлыг тодорхой болгож, ханган нийлүүлэлтийн үйлчилгээг монголчуудаар гүйцэтгүүлмээр байна. Монголчуудыг хийж чадахгүй гээд байгаа бол хуульдаа хэдэн хувийг манайхан гүйцэтгэхийг зааж өгмөөр байна. Ингэхгүй бол хэдэн жолооч, эксковаторч ажиллуулснаа монголд их хөрөнгө оруулалт хийсэн мэт яриад бүх орлогоо аваад гараад явчихаж байна.
Эрдэс баялгийн үндэсний нийгэмлэгийн тэргүүн Х.Владимир: Газрын хэвлийн баялгийг ашиглах, зохицуулахад 10 гаруй хууль хэрэгтэй байдаг. Манай хууль бол зөвхөн кадастрын хууль. Энэ ганц хуулиар бүх зүйлийг зохицуулах гээд будлиад байна. Тараасан бүх лицензээ нэг өдөр шууд хурааж болохгүй. Ингэснээс болоод манай Засгийн газрыг шүүхэд өгөөд байна. Оюу толгойн гэрээ монголчуудыг Английн шүүхэд 70 жилээр дөнгөлчихөөд байна. Энэ бол маш алдагдалтай гэрээ. Ашигт малтмалын үнэлгээний, гүний уурхайн, ил уурхайн гээд цогц хуультай болмоор байна.
Миний монголын газар шороо хөдөлгөөний тэргүүн Болдбаатар: Монгол Улсын Үндсэн хуулийн заалттай нийцсэн үзэл баримтлалтай хуультай болох хэрэгтэй. Лиценз эзэмшигч гэж өгчихөөд ашиглагч гэж нэрлэж байна. Эндээс тэр хүн манай газар нутгийг эзэмшигч болж хувираад байна. Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалтай зөрчилдсөн заалт одоогийн хуульд олон бий. 34, 50 гэсэн хувиа авч хаях хэрэгтэй. Урт нэртэй хууль гэж байна. Хэдхэн мянган төгрөгөөр авчихаад яагаад одоо хэдэн тэрбумаар нь нэхээд байгаа юм бэ? Байгаль сүйтгэснийх нь төлөө асар их төлбөр яагаад төр төлөх ёстой юм. Газрын хэвлийн усны асуудлыг сөхөж тавих учиртай. Зөвшөөрлийг 30, 50 жилээр өгч байна. Олборлоод түүхийгээр нь зөөж байна. Төмрийн хүдэр, коксжих нүүрс зөөж буй нөхөд Монголын төрөөс хамааралгүй дундаас нь их ашиг олж байна. Эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх гээд байгаа үндэсний аж ахуйн нэгжүүдээ дэмжих асуудлыг хуулийн төсөлдөө тусгах хэрэгтэй. Хууль ёсны лиценз цөөхөн байгаа шүү. Түрүүнд Зоригт сайд 90-ээд онд 600 лицензийг хоёрхон шөнийн дотор авчихсан тухай ярьсан. Энэ асуудлыг анхаараарай гэмээр байна.
Уул уурхайн ассоциацийн тэргүүн Алгаа: Өмчлөлийн асуудлыг их ярьж байна. УИХ-аас хуульд тусгасан нөхцөл, болзол, хугацаагаар л эрхийг олгох ёстой. Ер нь өмчлөл, стратегийн ангилал, төрийн өмчийн оролцоо, байгаль орчин, лиценз олголт гэсэн таван асуудал чухал. Нийтийн өмч ашигт малтмалыг хувийн хөрөнгөөр хайлгаж олборлуулах уу, үгүй юу гэдэг нь үзэл баримтлалын хамгийн гол асуудал. Хувийн өмчөөр хайлгах, олборлуулахдаа ямар үүрэг, хариуцлагатай оруулах вэ гэдэг асуудал бий. Хувийн хэвшлийг дэмжлээ гэхэд төр хэдэн хувийн оролцоотой байх вэ? Ангиллыг ҮАБЗ-ийн эрхэд шилжүүлэх, төрийн өмчлөлийг тодорхой хувь заах хэрэгтэй. Зөвшөөрлийг өгөхдөө баг, сумын иргэдийн хурлаар, аймгийн ИТХ-аар хэлэлцэн олгосноор орон нутгийн оролцоог дуусгавар болгох ёстой. Тохиолдол болгонд оролцоно гэдэг хүндрэлтэй. Байгаль орчны асуудлыг хуульдаа тусгасан ч хэрэгжүүлэх механизм нь алга. Иймээс байгаль орчны эрсдэлийн даатгал бий болгох тогтолцоогоор явахгүй бол төр зохицуулж хүч хүрэхгүй. Лиценз олголт бол хурдан шуурхай, тэгш боломж олгосон хэлбэрээр л явах ёстой. 2006 оны хууль гарснаас хойш ганцхан удаа сонгон шалгаруулалтаар лиценз олгосныг бас анхаарна биз дээ.
Ашигт малтмалын хууль тогтоомж судлалын сангийн ажилтан эрх зүйч Сурахбаяр: Энэ ашигт малтмалын хуулийг сайжруулах асуудлыг ерөнхий шүүмжлэлийн хүрээнд бус Үндсэн хууль, Газрын хэвлийн тухай, Газрын тухай, Тусгай зөвшөөрлийн тухай, Байгаль орчныг хамгаалах тухай хуулиа харж яримаар байна. Ингэхгүй бол хуулиуд нь хоорондоо зөрчилдөөд байна. Уул уурхайн мөчлөгтэй уялдаагүй учраас асуудал үүсээд байна.
Монголын баяжуулагчдын холбооны тэргүүн Г.Шархүү: Ашигт малтмалын тухай хуульд баяжуулах, боловсруулах талаар тодорхой юм заагаагүй байдаг. Иймээс олон улсын стандартад нийцсэн үйлдвэр Монголд маш цөөн бий. Эрдэнэт, Бороо, Бор-Өндөр гэсэн 3 үйлдвэрийг л хэлэхэд болно. Бусад нь яагаад стандартад нийцэхгүй байна гэвэл төрийн бодлого нь хувийн хэвшлээс хоцорсных юм. Хувийн хэвшлийнхэн дуртай газраасаа стандартад тохирохгүй үйлдвэр, техник оруулж ирснээс ийм байдалд орлоо. Одоо хуулийн төсөлд баяжуулах, боловсруулах үйлдвэрийн бүлэг заалт оруулахыг санал болгож байна. Нөгөөтэйгүүр баяжуулах үйлдвэр хүн, байгальд хор нөлөө үзүүлдэг талтай. Хуулийн төсөлд хүний эрүүл мэнд, байгальд хор нөлөөтэй технологи ашиглахыг хориглосон заалт оруулах хэрэгтэй. Байгаль орчныг нөхөн сэргээх асуудлыг мэргэжлийн байгууллагаар хийлгэхээр заамаар байна. Компани өөрөө хийнэ гэдэг асуудалтай шүү дээ. Үйлдвэр хаагдахад олон хүн ажилгүй болдог. Хуульд дараагийн хувилбарыг зохицуулах асуудлыг оруулах учиртай. Хуульд заасан болгоноо хэрэгжүүлдэг механизмтай болгоход анхаараарай гэж хэлмээр байна.
Геологи, эрдэс зүйн ухааны доктор Ч.Хурц: Ашигт малтмалын тухай хуулийн төслийг бий боловсруулж байгаа. Ашигт малтмалыг эрэл хайгуулын үед хэн ч тусгай зөвшөөрлөөр эзэмших эрхгүй. Ашиглах эрх зөвхөн ашиглах тусгай зөвшөөрлийн үед оногдоно гэсэн зарчим баримталж хийж байна. Ашигт малтмал ухаагүй байхдаа үнэтэй байх ёстой. Иймээс ордын үнэлгээ хийх аргачиллыг хүртэл тусгаж байгаа. Энэ үнэлгээ ордын ашиглалтын хөрөнгө оруулалтын хэсэг болох учиртай. Америк тивийн орнууд ч ингэсэн байдаг. Үүнийгээ манай оруулах хөрөнгө оруулалт гэж тайлбарладаг. Ашиглалтын лиценз гэдэгт олборлох, баяжуулах, боловсруулах, гүн боловсруулах бүтнээрээ багтана гэдгийг заасан. Манай улс ашигт малтмалын нэгдсэн сантай байсан. Үүнийг сэргээн бий болгож ашигт малтмалаа бодлоготой ашиглах ёстой. Иймээс энэ санг тусгасан. Ангиллыг бас оруулсан. Стратегийн орд байх ёсгүй мэт зарим нь ярих юм. Стратегийн түүхий эд байгаа учраас тийм орд байх ёстой юм шүү. Хуулийн төслийнхөө бэлэн болсон хэсгийн хувийг Ерөнхийлөгчид өгье.
Сайд нарын зөвлөлийн дарга асан Д.Содном: Ашигт малтмал ихтэй улсууд дээр том гүрний ашиг сонирхол зөрчилдөж орж ирдэг. Иймээс улс орныхоо аюулгүй байдлыг бодолцож нухацтай хандах ёстой. Стратегийн орд гэдэг тодорхойлолт бол гадаадын хөрөнгө оруулалтыг оруулах уу, үгүй юу гэдгээ шийдэхэд хэрэгтэй учраас бий болсон гэж боддог. Гадны улсууд уран, газрын тос, байгалийн хийн ордыг стратегийнх гэж үздэг. Бас батлан хамгаалах байгууламжтай газрын ордыг оруулдаг юм билээ. Манайд газрын ховор элементийг оруулчих нь зүйтэй болов уу. Монголын төрийн оролцооны хувийг өөрчилж болох ч тодорхой заасан байх нь чухал. Энэ бол цэвэр ашгаас авах хувь. Харин өртөгт юу орохыг сайн заах хэрэгтэй. Төрийн оролцоо гэхийн оронд монголын хуулийн этгээд гэж заавал ашиг нь үлдэхэд хэрэгтэй шүү. Гэрээ хийхдээ Засгийн газрын нөхдүүд биш тодорхой хуулийн этгээд бий болгоод түүнийгээ оруулах нь дээр. Ингэхгүй бол олон улсын шүүхэд Монголын Засгийн газар дуудагдаад байх бололтой. Манай хөрөнгө, хувьцаагаар мөнгө босгоод байх юм. Үүнийг бас анхаарч хувь авдаг болбол ямар байдаг юм. Би сайн мэдэхгүй байна.
Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны яамны ажилтан Тогтох: Салбар хоорондын уялдаа муу байгаа гэдэгтэй санал нэг байна. Түүх соёлын өв байна уу гэдэг талаар тандан судалгаа хийдэг байх ёстой. Хуулийн төсөлдөө соёлын өвийг хэрхэн хамгаалах талаар оруулаарай гэж хэлмээр байна.
Ариун суварга хөдөлгөөний тэргүүн Г.Чагнаадорж: Хууль манайд байна. Харин дээрээсээ доороо хүртэл хэрэгжүүлэхгүй байна. Нөөц ашигласны төлбөрийг орон нутагт нь бүрэн өгөөч ээ. Лиценз худалддагийг зогсоогооч гэсэн хүсэлт тавимаар байна. Ашигт малтмалын гаалийн татвар Монголоос бусад оронд байна. Үүнийг бий болгож өгмөөр байна. Торгуулийг хэдэн зуу дахин нэмж өгөөч ээ.
Монгол нүүрс ассоциацийн гүйцэтгэх захирал Нарангэрэл: Уул уурхай хөгжөөд ирэхээр нийгмийн үнэт зүйлүүдийг устгах зорилготой яриа гараад байх шиг санагдах юм. Оюу толгой, Таван толгойгоос өөр чухал юм байхгүй мэт. 1990 оноос олж авсан бидний үнэт зүйл бол энэ хоёр толгойгоос хэд дахин үнэтэй зүйл шүү. Үүнийг анхаараасай гэж бодох юм.
Уул уурхайн салбараа аврая хөдөлгөөний тэргүүн Агваандондов: Монголын уул уурхайн эрх зүйн орчин бүдгэрч ажил хийхэд хүнд боллоо. Өнөөдөр монгол хүний оруулсан хөрөнгийг үнэлэхгүй байна. Тэгсэн атлаа аж ахуйн нэгжүүдийг бөөнөөр нь дампууруулах гэж байна. Урт нэртэй хууль гарч баялгийг эзэнгүй болгож байна. 30-40 жил үйл ажиллагаа явуулах гадаадын компанид 100 лиценз байна. Үүнийг ганц болгомоор байна.
Шинэчлэл хөдөлгөөний гишүүн Ганбаатар: Хуулийн төслийг боловсруулахдаа иргэд, олон нийтээр нээлттэй хэлэлцүүлж, саналыг өргөн хэмжээнд аваарай гэдгийг хэлмээр байна.
Ашигт малтмалын газрын уул уурхайн хэлтсийн дарга Даваацэрэн: Уул уурхайн тухай хуульгүйгээс үүссэн эрсдэлүүдийн тухай бид ярьж байна. Газрын хэвлийн тухай хуулиар энэ уул уурхайн асуудлыг зохицуулах ёстой. Гэтэл энэ хуулийн хэрэгжилтийн тухай ярихгүй байгаа. Энэ хуулиа судалж улам боловсруулж, уул уурхайн хууль болгох ёстой юм болов уу гэж бодож байна. Нөхөн сэргээлт, хаалт гэсэн асуудлууд энэ уул уурхайн хуульд туссан байдаг. Хууль гэдэг бол эрх ашиг. Эрх ашиг зөрчигдөж байвал хуулийн тогтвортой байдлын тухай ярих ёсгүй.
Ингээд хэлэлцүүлгийг удирдсан Ерөнхийлөгчийн ахлах зөвлөх П.Цагаан оролцогчдын саналыг төсөлд тусгахаа илэрхийлээд Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийг үг хэлнэ үү хэмээн урив. Ерөнхийлөгчийн хэлсэн нээлтийн болон хаалтын үгийг тусад нь вэб сайтдаа байрлууллаа.
