Монгол, Оросын харилцааны шинэ үе

2011 оны 06-р сарын 27-нд Бусдад түгээх

Нийтлэлч Б.Долзодмаа

-ЕРӨНХИЙЛӨГЧ Ц.ЭЛБЭГДОРЖИЙН ОХУ-Д ХИЙСЭН АЙЛЧЛАЛЫН ТЭМДЭГЛЭЛЭЭС-

Монгол Улсын Ерөн­хий­лөгч Ц.Элбэгдорж ОХУ-д төрийн айлчлал хийгээд ирлээ. Айлчла­лын тав хоногийн хуга­цаанд товлосны дагуу олон уулзалтад оролцож, арвин үр дүнтэй, богц дүүрэн буцсан юм. Энэ удаагийн айлч­лалд хоёр тал ихээхэн ач холбогдол өгснийг айлч­лалын бү­рэл­­дэхүү­нээс харж бол­но. Манай талаас Га­даад харил­цаа­ны сайд Г.Занданша­тар, Батлан хамгаалахын сайд Л.Болд, Зам, тээвэр, барилга, хот байгуулал­тын сайд Х.Баттулга, ОХУ-д суугаа Элчин сайд Д.Идэвхтэн, УИХ-ын ги­шүүн Р.Амаржаргал, Нийс­лэлийн Засаг дарга Г.Мөнхбаяр, салбар ха­риуц­сан дэд сайдууд, Ган­­­­дан­тэгчинлэн хий­дийн тэргүүн хамба Д.Чойжамц нарын өргөн бүрэлдэхүүнтэйгээр оролцож байгаа билээ. 

Москва. Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж Москва хотноо буугаад шууд мэдээллийн "ИТАР-ТАСС" агентлагт зочил­сон юм. Их гүрний хэвлэ­лийн акулууд нэг дор цуг­лан Ерөнхийлөгчтэй зоог барьж чөлөөтэй энгийн сайхан ярилцлага өр­нүүл­сэн. Өдрөөс өдөрт үсрэнгүй хөгжиж буй Мон­голын өнөөгийн нүүр царайг Оросын жирийн ард түмэн, уншигчдад ойртуулан танилцуулсан уг уулзалтын үед Ерөн­хий­лөгч өөрийн бага нас, хувийн амьд­ралаа­саа дурсамж өгүүлж эн­гийн сайхан яриа өрнүүлсэн нь айлч­лалын салхийг эл­гэм­сүү дот­ноор хагал­сан явдал болов. Дэл­хийн зургаан хэлээр мэ­дээл­лээ түгээ­дэг "ИТАР-ТАСС"-ынхан зөвхөн улс төрийн сэд­вийн мэ­дээллээ гэхэд өдөрт 600-700 шинэ мэ­дээ­гээр ши­нэ­чилдэг нь минут, секунд, дольтой уралдаж хурдтайгаар ажил­ладаг болох нь илэрхий.

Үүний дараа Ерөнхийлөгч Ц.Эл­бэг­дорж шинжлэх ухаан, соёл, түүхийн судалгааны төв болсон дэлхийн алдар­тай сургуулиудын нэг М.В.Ло­мо­но­совын нэрэмжит Москвагийн Их сур­гуульд  зочиллоо. Петр хааны үеэс эхлэлтэй уг сургуулийн одоогийн энэ 32 давхар барилга 1943-1953 оны хооронд баригджээ.

Сургуулийн үүдэнд барилга ба­ригдсан он сарыг тодоор бичсэн хараг­дана. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч лекц унших гэж байгаатай холбог­дуулан тэнд сурч байгаа монгол оюутнуудаас цөөнгүй иржээ. Сур­гуулийн ректор В.А.Садовничий нарын эрдмийн зөвлө­лийнхөн орос, монгол найрал дуу эгшиглүүлэн Ерөн­хий­лөг­чийг хүндэт­гэл­тэйгээр угтан авсан юм. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж "Дэлхийн цаг агаарын өөрчлөлт" сэдвээр лекц уншихдаа улам бүр хурдацтай нэ­мэг­дэж байгаа дэлхийн дулаарал хүн төрөлхтний амьдралд ямар өөрчлөлт авчирч байгаа, хүмүүс бид өөрсдөө дулаарлаас үүдэлтэй сөрөг нөлөөл­лийг бууруулах талаар юу хийж болох тухай өөрийн санал бодлоо эрдэмтэд, оюутнуудтай хуваалцсан.

Тэрбээр цааш өгүүлэхдээ "Байга­лийн дулаарал хил хязгаарыг үл хар­галзан улс орнуудад их, бага хэмжээ­гээр нөлөөлж байна. Дэлхийн цаг агаа­рын дундаж температур зур­гаан гра­дусаар нэмэгдэхэд ургамал амьтанд маш их сөрөг нөлөөтэй. Гэтэл сүүлийн жилүүдэд 1-2 градусаар өссөн байна. Өнгөрсөн жил дэлхийн 130 гаруй улс орны төр засгийн төлөөлөгчид  ду­лаарлын байдлыг хэлэлцэж сөрөг байдал бий болж байгаа гэдэг дээр санал нэгдсэн. Баян, ядуу хэн ч бай алтыг уухгүй. Ус л уудаг. Байгаль цаг агаарын өөрчлөлтөөс үүдэж нарны энергийг ашиглаж цахилгаан эрчим хүч гаргахад түлхүү анхаарах цаг ирсэн. Би заримдаа мөрөөддөг юм. Утасгүйгээр эрчим хүчийг хэрхэн бий болгож болох вэ. Онгоц шиг автома­ши­нууд улс орон дамжин нисдэг болоосой гэж боддог. Би томоор мөрөөдөх хэрэгтэй гэж зөвлөх дуртай. Жижгээр мөрөөдвөл тал нь биеллээ гэж үзье. Хэрэв томыг мөрөөд­вөл томын тал гэлээ ч том зүйл биелж үлдэх болно" гэж залуу үеийг хүсэл мөрөөдөл, зорилготой байхыг хүсэв. Мөн монголчууд хэдэн мянган жилийн турш байгаль дэлхийгээ хайрлан хамгаалж, байгальд ээлтэй байдлаар аж төрж ирсэн нүүдэлчдийн амьд­ралын онцлогийн талаар ярьсан. Москвагийн Их сургуулийн нэгэн оюутан Ерөнхий­лөг­чөөс "Монгол гэр жижигхэн, та нар чихцэлддэг үү?" гэсэн сонирхолтой асуулт тавьсан юм. Ерөнхийлөгч хариулахдаа "Би эцэг эхээс наймуулаа. Долоон ахтай. Бид аав, ээжийнхээ юу ярилцаж сургахыг нь сонсч хүмүүжсэн. Одооных шиг өрөө, өрөөндөө ороод тусдаа амьд­ра­хыг ямар амьдрал гэх вэ дээ. Манайх Алтайн ууланд амьдардаг байлаа. Гэрийнхээ тооноор зэрлэг ан амьтан болон мал ахуйгаа харчихна. Манайх тэмээ­гээр нүүдэг. Тэмээний тавхай газрын хөрсийг сүйтгэдэггүй. Монголчууд буурин дээрээ хэзээ ч хогоо хаядаггүй" гэх мэт эрт дээр үеэс монголчуудын ахуй амьдралд байгаль хамгаалах сэтгэлгээ, уламжлал гүн гүнзгий шин­гэсэн байдаг тухай ярьсан.

ДУТУУГАА ГҮЙЦЭЭЖ, ДУНДУУРАА ХАРИЛЦАН ДҮҮРГЭЖ АЖИЛЛАВАЛ БИЗНЕС АМЖИЛТТАЙ БАЙНА

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн ОХУ-д хийж буй албан ёсны айлчлалын хүрээнд Гадаадын хөрөнгө оруу­лал­тын газар ОХУ-ын Худалдаа, Аж Үйлдвэрийн танхимаас хамтран "Орос-Монголын бизнес форум"-ыг Москва хотноо зохион байгууллаа. Монголын талаас "Буян" компанийн ерөнхий захирал Б.Жаргалсайхан, "Сод Монгол" группын ерөнхийлөгч Ц.Анандбазар, "Трансст­рой" ХХК-ийн ТУЗ-ийн дарга С.Билиг­сайхан, "ХААН", "Худалдаа хөгжлийн банк"-ны захир­лууд зэрэг олны танил 20 гаруй бизнесийн төлөөлөгч эндээс орол­цо­хоор явсан бол Оросын талаас биз­несийн төлөөлөгчид олноор иржээ. Гадаад харилцааны сайд Г.Зандан­шатар форумыг нээж үг хэлсэн юм. Хоёр орны худалдааны барааны эргэлт өндөр байгаа ч худалдааны балансын алдагдал их байгааг Мон­голын талаас зориуд анхааруулан тодотгон ярьсан. Жилд монголчууд ОХУ-аас нэг тэрбум орчим ам.дол­ларын нефть, эрчим хүч зон­хилсон бүтээгдэхүүн импортолдог бол дөнгөж 80 орчим сая ам.долларын эрдэс баялаг, махан бүтээгдэхүүн экспорт­олж байгаа аж. Монголын экспорт буурч мах, махан бүтээгдэхүүнд хорио цээр тавьсан, мөн тээврийн зардал нэмэгд­сэн зэрэг нь Монголын бараа Оросын зах зээлд нэвтрэхэд хүнд­рэл­тэй байгааг сайд Г.Занданшатарын илтгэл дундаас олж сонсохоор байв. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж форумд хэлэх үгээ афо­ризмаар эхэлсэн юм. Энэ нь "Та бүхнийг бодитоор тодорхойлж байгаа гэж би дүгнэж байна. Учир нь Та бүхэн манай хоёр орны эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн бэхжүүлэхэд үргэлж манлайлагч нь байх ёстой хүмүүс билээ" гэж бизнесмэнүүдэд хандаж хэлсэн. Бид уламжлалт сайн харилцаа, олсон туршлага, байгаа нөөц боломждоо тулгуурлан бизнесийн сайн хамтраг­чид байх шаардлагатай байна.  Бидэнд түүхий эд, нөөц, бизнес эрхлэх таатай орчин байгаа бол Оросын бизнес эрхлэгчдэд туршлага, техник, технологи, боловсон хүчин, санхүүгийн тодорхой чадавхи байна. Энэ мэтээр дутуугаа гүйцээж, дундуураа харилцан дүүргэж ажиллах юм бол Та бүхний бизнес ашигтай бас амжилттай байх нь дамжиггүй. "Айл хүний амь нэг, саахалт айлын санаа нэг" гэсэн зүйр үг байдаг. Манай хоёр улс сайн хөршийн харил­цаагаа худалдаа, эдийн засгийн салбарт улам бүр бэхжүүлэх нь бидний нэгдмэл зорилго юм" гэж хэлэв.

Манай улс Оростой хамгийн ойрын дотно хөрш, ах дүүгийн барилдлагатай явж ирсэн ч өнөөдөр хуучны сайн сайхан, саар муу дурсамжаас илүүтэй  шинэ үеийнхний харилцан мэдээ, мэдээлэл солилцох, хамтран ажиллах цаг үе ирсэн нь форумын үед тод анзаарагдаж байв. Бизнес болон улс төрийн үзэл баримт­лалд шууд нүүр нүүрээ харсан уул­залт, зөв ойлголт үгүйлэгдэж байсан нь айлчлалын уур амьсгалаас содхон үнэртэнэ. Орост гудамжинд захын нэг хүнтэй таараад асуухад Монголын тухай огт мэдэхгүй гэх нь энүүхэнд байх нь бий. Хөрш орон гэж сонссоноос цаашгүй гэж хариулж ч магад. Өнөө үеийн Монголын тухай ойлголт оро­суудад бас чиг дутагдалтай хүрч байгаа гэдэг нь айлчлалаар анзаа­рагдсан зүйлийн нэг нь байв.      

МОНГОЛЧУУД СОНСЧ БАЙНА. ГЭХДЭЭ ӨӨРИЙНХӨӨРӨӨ ШИЙДЭЖ БАЙНА

Өнгөрсөн 2009 онд ОХУ-ын Ерөн­хийлөгч Д.А.Медведев айлчилсан бол түүний урилгаар Ерөнхийлөгч Ц.Элбэг­дорж энэ удаа албан ёсоор айлчилж байгаа гэдгийг дурдах нь илүүц биш болов уу. Кремлийн Их ордны "Ногоон" танхимд

Ц.Элбэгдорж, Д.А.Мед­ведев нарын ганцаарчилсан уулзалт, өргөтгөсөн хэлэлцээ товло­сон цагаас урт ху­гацаагаар сунжирсан нь тэдний хооронд ярилцах сэдэв өргөн байсны илрэл.

Хоёр Ерөнхий­лөг­чийн уулзалт хөрш хоёр улсын уламж­лалт найрсаг, хамтын ажиллагаа харилцааг өнөөгийн шинэ үе, стра­тегийн түншлэлд хүргэхээр үе шаттай, үр дүнтэй яриа хэлцлүүд хийж бай­гаа­гаараа түүхэн ач холбогдолтой гэж дүгнэн хэлж болохуйц юм. Ц.Элбэг­дорж өргөтгөсөн уулзалтын эхэнд хэлэхдээ "Өнгөрсөн 2009 онд Д.А.Медведев та манай улсад айлчлал хийсэн нь хоёр орны харилцааг мэ­дэгдэхүйц сэр­гээсэн.

Бидний уламжлалт харилцааны нэг чухал хэсэг нь соёл хүмүүнлэгийн харилцаа. Өнөөдөр манай улсын 40-өөс дээш насны иргэдийн бараг 70 хувь нь оросоор ярьдаг. Улаанбаатар хотод орос хэлээр сургалт явуулдаг 10 гаруй сургууль бий. Эдгээр орос хэлтнүүд манай хоёр орны харилцааг хөгжүүлэх гүүр болж өгдөг юм. Оросын Засгийн газар жил бүр манай улсаас сургах оюутны тоог нэмж, тэтгэлэгт хөтөлбөрт хамруулдагт бид талархаж байна" гэв.

ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Д.А.Мед­ведев ярианыхаа эхэнд "Эрхэм Ерөн­хийлөгч та айлчлалынхаа хүрээнд манай орны төрийн болон Засгийн газрын тэргүүн, мөн Холбооны хурлын Төрийн думын дарга нартай уулзаж, яриа хэлцлийг хийсэн. Мөн бизнес форумд оролцож үг хэлсэн, хэвлэл мэдээллийн байгуул­ла­гуудын тэргүүн нартай уулзсан, айлч­лалын хүрээнд хэд хэдэн баримт бичигт гарын үсэг зурагдаж байгаа зэрэг нь энэхүү айлчлал бүрэн хэмжээний, үр дүнтэй айлчлал болж байгааг харуулж байна" хэмээн хэлэв.

Уулзалтын үед Д.А.Медведев Ц.Эл­бэгдоржтой багагүй танил, дотно гэдгээ баталж "2009 онд Улаанбаатарт уулз­санаас хойш бид олон улсын томоохон хурал, уулзалтын үед таа­ралдаж хоёр талын харилцаа хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх чиглэлд тодорхой санал солилцож ярилцаж байсан" гэдгээ найрсгаар дурдсан. Мэдээж айлчлалын үед шатахууны асуудал хурцаар тавиг­дах нь тодорхой хэрэг. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж ч аль шатны төлөөлөлтэй уулзалт хийх үедээ нэг санааг олонтаа цухалзуулж байв. Энэ нь "Манай хоёр улс хөрш улсууд. Хэзээ ч нэгнээсээ нүүгээд явахгүй. Сансар агаарт ч цугтаа байсан. Далайн гүнд ч Байгаль далайд цугтаа байсан. Цусан ах дүүгийн барилдлагатай хүмүүс. Хамтдаа хөгжье. Нэгнээ дэмжье" гэх мес­сежний цаад агуулга нь улс төрийн харилцаа хийгээд бизнесийн салбарт илүү их ойр дотно, харилцаа холбоотой нээлттэй ажилла­хыг Монгол Улс эрмэлзэж байна аа гэдгийн илэр­хийлэл байсан  болов уу. Ц.Элбэгдорж ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Д.А.Медведев, Засгийн газрын дарга В.В.Путин нартай уулзах үедээ яриагаа хамгийн тулгамдсан асуудлаас эхэлье гээд "Манай улс ОХУ-аас түлшний хэрэг­цээгээ үндсэнд нь хангадаг. Сүүлийн саруудад түлшний хомсдол бий болж, хөдөө аж ахуй, уул уурхай, нийтийн тээврийн болон бусад салбарт хүнд­рэл учраад байна" гэдгээ шууд ил тод хэлж байсан. Хэдийгээр Оросын дотоодын зах зээлд шатахууны асуу­дал үүсч байгаа ч хоёр улсын цааш­дын найрсаг хамтын ажиллагааг хар­галзан яаралтай арга хэмжээ авч өгнө гэдгээ Д.А.Медведев, В.В.Путин нар аль аль нь амлаж мэдэгдсэн. Тэр дундаа В.В.Путин хэлэхдээ боломж нөхцөлөө тооцон үзэж, "Роснефть" компанийн нөөцөөс даруй нийлүүлэх боломжийг судалж үзэхийг Засгийн газрын орлогч дарга И.И.Сечин болон бусад холбогдох албаны хүмүүст шууд үүрэг болгосон. Тэрчлэн нефть хангамж, тээвэрлэлтийн хувьд цаашид алсыг харсан арга хэмжээ авах талаар хоёр талаас бодолцож үзэхийг В.В.Пу­тин санал болгосон. Манай улс ч гэсэн заавал гаднаас бэлэн шатахуун хүлээ­гээд суухын оронд дотооддоо ямар боломж байна вэ гэдгийг судалж үзэх цаг яах аргагүй ирснийг саяны шата­хууны хомсдол нэг талаар сануулж байгаа хэрэг.

Уулзалтын үеэр, хоёр орны Төрийн тэргүүн нар Монгол-Оросын хөрөнгө оруулалтын хамтын ажиллагааны зарим томоохон төсөл, түүний дотор Дорнодын бүс дэх ураны хүдрийн геологи хайгуул, олборлох, боловс­руу­лах ажилд хамтрах чиглэлээр санал солилцсон.

Мөн "Улаанбаатар төмөр зам ний­гэмлэг"-ийн 1949 оны гэрээг энэ 2011 онд багтаан шинэчлэхээр болсон нь манай улсын хувьд нааштай алхмын нэг болов. Учир нь 1949 онд байгуу­лагдсан гэрээ өнөөгийн Монголын хууль эрхзүйн хүрээнд тэр болгон нийцэхгүй, татвар төлөлтөөс эхлээд алдагдалтай гэрээ гэж үзэж болох юм.

Ерөнхийлөгч Ц.Эл­бэг­дорж, Ерөн­хий­лөгч Д.А.Мед­ведев нар уулзалт, хэлэл­цээ­нийхээ дараа Кремлийн ногоолин танхимд хэвлэлийн бага хурал хийсэн юм.

Хэвлэлийн бага хурал дээр сэт­гүүлчид асуулт тавьж байв.

Блүүмбэрг агентлаг: Хоёр Ерөн­­­­хийлөгчид хандаж бай­на. Тө­мөр замын болон ашигт малт­малын салбарт хамтын ажил­лагаа хэрхэн хөгжих талаар юу хэлэхсэн бол. Та нар сая төмөр замын тээв­рийн асуудлаар хэ­лэлцээрт гарын үсэг зурсан. Энэ нь Монгол Улс 51 хувийг нь эзэм­шинэ гэсэн үг үү, Тавантолгойн болон Дорнодын ордод хамтран ажиллахад хэрхэн нөлөөлөх вэ?

Д.А.Медведев: -Бидэнд 1949 онд байгуулсан суурь гэрээ байгаа. Мөнхийн юм гэж үгүй. Өөрчлөгдөж шинэчлэгдэж байх ёстой. Монгол түншүүдтэйгээ Улаанбаатар төмөр замын үндсэн хөрөнгийг нэмэгдүүлэх талаар тохи­ролц­лоо. Нөгөөтэйгүүр Улаан­баатар төмөр замыг хэрхэн удир­дахтай холбоотой шийдэл буюу дүр­мийн сангийн хувийг эргэн харах, төмөр замын үйл ажиллагааг бүхэлд нь өөрчлөх асуудлыг хөндсөн. Хэн нь ямар хувь үүрэгтэй байх нь төмөр замын үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх, хам­тарсан төслийг хөгжүүлэх асуу­далтай холбоотой. Хамтарсан болом­жийн төслийн тухайд Таван толгойн орд ч хамаарч байгаа. Төмөр замын асуудлаар хэлэлцээ үргэлжлэх болно.  Таван толгойн асуудлаар бид саналаа Монголын талд хэлчихсэн байгаа. Цөмийн хамтын ажиллагааны асууд­лаар төсөл хэрэг­жүүлэх асуудлыг бид бас ярилцсан. Эдгээрийг түргэн шийд­вэрлүүлэхийн тулд бид өөрсдөө сайн ажиллах ёстой.

Ц.Элбэгдорж:-1949 оны гэрээг өнөөгийн бодит байдалд нийцүүлэн шинэчлэх асуудлыг ярьж байгаа. Энэ талаар хэлэлцээгээ үргэлжлүүлэх болно. Олон асуудлаар бидний байр суурь нэг байна. Таван толгойн асууд­лаар Засгийн газар ойрын үед зарласан тендерийнхээ дүнг гаргана. Энэ тендерт ОХУ оролцож байгаа. Бид ОХУ-тай энэ чиглэлээр хамтран ажил­лах хүсэл бий.

МҮОНРТ: Д.А.Медведевээс асуумаар байна. Сүүлийн жилүүдэд манай хоёр орон худалдаа, эдийн засгийн харилцаагаа хөгжүүлэх талаар их ярьж байгаа. Гэхдээ бид мэдэгдэхүйц үр дүн олж харахгүй байна. Аль талаасаа саад бэрхшээл учраад байна вэ, үүнийг яаж арилгана гэж та бодож байна?

Д.А.Медведев: -Хэн нь буруутай вэ, яах вэ гэсэн орос маягийн асуулт асуулаа. Ойлгомжтой шалтгаанаар хэн нь буруутай вэ гэдэгт хариулахгүй ээ. Гэхдээ хоёр тал аль аль нь буруутай байх. Монголтой хийж байгаа ху­далдааны хамтын ажиллагааны ерөн­хий дүнд Орос 20 хувьтай байгаа. Хэрвээ Зөвлөлтийн үеийнхээр бодвол энэ бага байна. Олон улсын эдийн засгийн хүчний хуваарилалтын бодит талаас нь үзвэл энэ тийм ч муу биш тоо. Монголын худалдаанд Хятад лав 50 хувьтай байх. Бид манай энэ хувь хэмжээ өсөж Оросын хувьд ч, Мон­голын хувьд ч ашигтай байгаасай гэж хүсдэг. Бидэнд Улаан­баатар төмөр зам, Эрдэнэт гэх мэт түүхэн хөшүүргүүд байгаа. Таван толгой цөмийн салбар гэх мэт том төслүүд хамтын ажилла­гааны хөшүүрэг болох ёстой гэв.

Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгч ОХУ-ын Ерөнхийлөгч болон Ерөн­хий сайдтай уулзсан уулзалтад тодорхой асуу­дал ярих бүрийд салбар  ха­риуцсан сайд, дарга нар нэг нэгээрээ хоёр талаас  дуудагдан орж ирж асуулт бүрт нь нээлттэй шууд хариулах байд­лаар явагдсан нь албаны хөндий байд­лаар ярилцах биш шууд асуудлыг тэр дор нь яг таг шийдвэрлэхэд дөхөм болж байна гэж ойлгогдсон. Ерөнхийлөгчийн Москва дахь айлч­лалыг үр дүнтэй болсон талаар гадны хэвлэлүүд дүгнэн бичиж байна. Тэр дундаа Оросын томоохон хэвлэ­лүүд бичсэнчлэн "Мон­­гол­чууд сонсч байна. Гэхдээ өөрийнхөөрөө шийдэж байна" хэмээсэн нь айлчлалын уур амьсгалыг товчхон илэрхийлчих шиг санагдсан.

Монгол, Оросын харилцааны шинэ үе

Үргэлжлэл .

Энэ удаагийн ОХУ дахь айлч­лал ах дүү гэж нэг нь томорч нөгөө нь жижгэ­рэхгүй, басхүү зү­гээр л сайн хөршүүд бус, хэн хэндээ стратегийн ач холбогдол бүхий ижил­хэн түнш орнууд гэдгээ­рээ хэм тэгш нүүр бардам харилцсан шинэ үе ирс­ний баталгаа боллоо. Хоёр улсын хувьд улс төр, эдийн за­саг, худалдаанд зах зээ­лийн зарчмын дагуу хэн хэндээ ашиг­тай­гаар дип­ломат ёсоор хамтран ажил­лах үүд хаалга нээлт­тэй болсныг Ц.Эл­бэг­дорж, Д.А.Медве­дев нарын нээлттэй уул­залт баталж байна. Тий­мээс ч хаа хаанаа ойлгол­тын бас бус жижиг сажиг зөрүү байсан гэдгийг хүлээн зөвшөөрч төрийн хэмжээний энэ айлчла­лаар ойлголцлын харил­цааны шинэ шанг татлаа. Монголын тал анх удаа хойд хөршийнхөө өөдөөс цэх харж хэлэх гэснээ хэлж чадсан хэрэг. Ах нь дүүгээ дуудаж дүү нь ахын­хаа өмнө дагжин чичирдэг үе саяхныг хүр­тэл байсан нь үнэн. Ерөн­хийлөгч асан Н.Энх­бая­рын "Их өр" тэглэсэн гэх айлчлалын үед Га­даад харилцааны сайд байсан одоогийн Ерөн­хий сайд Сү.Батболдын нүүр өөд оросууд хээвнэг цаас базаад шидчихэж байсан юмдаг.

Ельциний үед Монголын Гадаад хэргийн сайд "Ельцин даргаа би танд хайртай" гэж өвдөг нь чичирч уйлж байсан гэдэг. Монгол, Оро­сын харилцаа тэртээ Алтан Ордын үеэс эхлэлтэй ирсэн. Тэр үед оро­сууд Монголоос эмээж толгой мэнд буцахаа боддог байсан бол социа­лизмын үеэс хойш монголчууд айдастай очдог болсон нь нууц биш юм. Сэтгүүлч Г.Дашрэнцэн­гийн бичсэнчлэн орос явахаар ээжүүдийн сэтгэл түгшдэг байсан бодит түүх бий. Орос явахаар энгэрээ одон, сум хоёрын аль нэгээр нь мялаалгаж ирдэг гэсэн үг ямар сайндаа гарах вэ дээ. Түүхийн ийм нэгэн цаг үе ард улиран өн­гөрч Монгол, Оросын харилцааны шинэ үе ирснийг баталж буй мэт Оросын хэвлэлүүд "Монголчууд сонсч байна. Гэхдээ өөрийнхөөрөө шийдэж байна" гэж бичиж байна. Ерөнхийлөгчийн айлчлалын хү­рээнд соёлын их өв баялагтай танилцах, судлаач эрдэмтдийн өргөн хэмжээний уулзалт хийснийг сурвалжилснаа цааш нь хүргэе.

Санкт Петербург хот. Дэлхийн II дайны хүнд үед 900 хоног бүс­лэл­тэд байж хотоо баатарлагаар хамгаалан тулалдсан хүмүүсийн гэгээн дурсгалыг хүндэтгэн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж цэцэг өргөв. 1941-1944 оны хоо­ронд Ленинград хотын хоёр сая 489 хүн бүслэлтэд үлдсэнээс нэг саяас илүү нас барсан гэсэн бичиг харагдана. Бүслэлтэд байхдаа өдрийн тэмдэглэл хөтөлж байсан 13 настай жаахан охины гэрэл зураг гунигтай түүхийг өгүүлнэ. Тэд өдөрт үмх талхаар голоо зогоож байсан ч төрөлх хотоо баатар­ла­гаар хамгаалж үлдсэнээр нь Санкт Петербургчууд онцгой бахархдаг юм билээ. Айлчлалын хөтөл­бө­рийн дагуу эгэл баатруудын Пис­ка­ревскийн цогцолборт хүндэтгэл үзүүлээд цааш хөдөлж Эрми­та­жийн музейг зорив. Музейд Монго­лын анхны төрт улс Хүннү гүрний, эзэнт гүрний нэг хэсэг болох Алтан ордны улсын дурсгал, Эрмитажийн хосгүй ховор үнэт эдлэлийн сан хөмрөгтэй танилцав. Хосгүй ховор үнэт эдлэлийн санд хүн төрөлхтний түүхэнд оруулсан монголчуудын хувь нэмрийг нотлох олон үзмэр байна. Тухайлбал, Ноён уул­наас  олдсон Хүннү гүрний дурсга­лыг илтгэсэн нэлээн урагдаж хуу­чирсан ширдэг, Чингис хааны хэрэглэж байсан мөнгөн хоёр гэрэгэ, хаад ноёдын өв улам­жил­сан мөнгөн тамга, Занабазарын бүтээсэн цутгамал бурхан, XIII-XIV зууны Монголын хаадын эд өлгийн зүйлсийг үзэж сонирх­лоо. Ма­най­хан 1937 оны хэлмэгдүүлэлтийн жилүүдэд хамаг өнгөтэй өөдтэйгөө хэмхчиж шатаагаад дууссан. Ту­хайн үед 720 сүмийг шатаасан гэдэг. Хэрэв оросууд зарим нэгээс нь самбаачлан авч үлдээгүй бол тухайн үеийн нийгмийн харгайгаар шатаагаад бүрмөсөн дуусгачих байсан ч юм бил үү гэж бодог­до­хоор. Монгол кинон дээр гар­дагч­лан хүний зүрхээр туг тахидаг Дамбийжаагийн толгой хүртэл энд хадгалагддаг гэхээр оросууд суу­рин амьдралын хэвшилтэй болоод тэр үү мөн ч айхтар хадгалж чаддаг хүмүүс ажээ. Дэлхийн соёлын хосгүй үнэт өвийг хадгалсан Эрми­таж харуул хамгаалалт сайтай төдийгүй хадгалалт тун сайн гэнэ. Дэлхийн улс гүрний түүх, соёлыг бүхэлд нь илтгэсэн өнө эртний их өв соёл цаг улиран өнгөрөх тутам улам үнэ цэнэ орж байгаа нь мэ­дээж. Гадны жуулчид Эрмитажийг 20 ам.доллараар үзэх боломжтой бол энэ хотод сурч байгаа оюут­нуудад үнэ төлбөргүй байх жи­шээний. Эрмитажийг өвлийн ордон гэж нэрлэдэг бол зуны ордон нь I Петр хааны нэрэмжит хүн судлал, угсаатны зүйн музей юм. Эрхэмсэг хаад ноёдын амьдарч байсан тансаг өрөө эд хэрэглэлүүд, алтан чимэглэлтэй чамин тансаг орчин үзэгчдийг гайхаж алмайруулам. Музейд дэлхийн бүх орны түүх соёлыг харуулсан 42 мянган гэрэл зураг байдаг гэнэ лээ.

ОРОСТ ХАДГАЛАГДАЖ БАЙГАА МОНГОЛЫН СОЁЛЫН ӨВ ДУРСГАЛТАЙ ТАНИЛЦАХ БОЛОМЖ МОНГОЛЧУУДАД НЭЭГДЛЭЭ

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн айлчлалын зорилгын нэгэн хэсэг бол Монголын их өв соёлтой та­нилцах, монгол судлалыг хөгжүү­лэх явдал байв. Тиймээс Ерөн­хийлөгч Ц.Элбэгдорж Санкт-Пе­тербург хотын монголч эрдэмтэн судлаачидтай өглөөний цай хамт уусан юм. Өглөөний цайнд тус хотын хурлын депутат, геологич-археологич А.А.Ковалев, Рерихийн гэр бүлийн музейн хүрээлэнгийн захирал А.А.Бондаренко, ОХУ-ын ШУА-ийн Дорно дахины гар бичмэл судлалын хүрээлэнгийн шинжлэх ухааны тэргүүлэх ажилтан, Мон­го­лын түүх, аман зохиол судлаач И.В.Кулганек, шинжлэх ухааны тэргүүлэх ажилтан, Чингис хаан болон Монголын түүх, соёл суд­лаач Т.Д.Скрынникова нарын мон­гол судлалын эрдэмтэд хүрэлцэн ирсэн байлаа. Монголын талаас Гадаад харилцааны сайд Г.Зан­дан­­шатар, Ерөнхийлөгчийн зөвлөх Л.Пүрэвсүрэн, Р.Болд,  Гандантэг­чинлэн хийдийн тэргүүн хамба лам Д.Чой­жамц, Шинжлэх ухааны ака­деми дэд ерөнхийлөгч П.Ням­даваа, Түү­хийн хүрээлэнгийн захи­рал С.Чу­луун нар оролцож монгол суд­лалын талаар яриа өрнүүлэв. Ерөнхийлөгч тэдэнд хандаж хэлэх­дээ "Та нарын судалгааны ажил, бүтээлүүд бидний сэтгэл зүрхэнд их ойр байдаг юм. Санкт-Петер­бур­гийн хүрээлэн Европт Монголыг хамгийн анх судалж эхэлсэн Мон­гол судлалын төв юм. Европт тө­дий­гүй дэлхийд анхных нь байх. Би Эрмитаж, Хүн судлал, угсаатны зүйн музей, Дорно дахины гар бичмэл судлалын хүрээлэнд очсон. Монголын түүх соёлын ямар их өв уламжлалын баялаг Санкт-Петер­бургт хадгалж байдаг юм бэ гэж гайхлаа. Маш олон хүн монгол судлалд ажил, амьдралаа зо­риул­даг юм байна. Тэд их зүйлийг хийжээ" гэв. Манай монголын суд­лаач эрдэмтэд урьд өмнө нь Орост очиж өөрийн орны түүх соёлтой танилцах хүсэлт тавихад үзүүлэх боломжгүй гэсэн хариултыг хэлж байсан гэдэг. Харин Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Д.А.Медведевтэй Монголын түүх, соёлын өвийн асуудлаар хоёр орны эрдэмтдийн хамтын судал­гааг өргөжүүлэх талаар ярилцсан нь эрдэмтдийн хувьд үүд хаалга улам нээлттэй болж байгаа хэрэг биз ээ. Монголын Засгийн газраас хилийн чанад дахь Монгол судлал, монгол судлаачдыг дэмжих бод­лого барьж байгаа билээ. Ирэх наймдугаар сард Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ивээл дор Монгол судлаачдын чуулган Улаанбаатар хотод чуулах аж. Мөн Санкт-Пе­тербургт "Монголчуудын соёлын өв сан" нэрийн дор бага хурлыг ирэх жилээс хийхээр төлөвлөжээ. Ерөнхийлөгч монгол судлаач И.В.Кульганек, В.Л.Успенский на­рыг "Найрамдал" медалиар шаг­насан бөгөөд хоёр оюутанд Мон­голд суралцах тэтгэлэг олголоо. Мөн ОХУ-ын Шинжлэх ухааны академийн дорно дахины гар бичмэл судлалын хүрээлэнд Ерөн­хийлөгчийг зочлоход Монголын түүх, соёлын холбогдолтой олон дээж дэлгэн тавьсан байв. Нийтдээ манай оронтой холбоотой 8000 гаруй гар бичмэл хадгалагддаг юм байна. Ер нь тус хүрээлэн Монгол судлалаар анх ажлынхаа гарааг эхэлсэн ажээ. Цаашид Монголын арвин их өв сан ОХУ-д байгаа учир эх бичгүүдийг хэвлэж олны хүртээл болгох боломжийг ярилцаж байв. Манай улсын их соёл дуусашгүй өргөн сантай ажээ. Бид одоо ч хүртэл ховор үнэт үзмэрүүдээ нүдэн дээрээсээ хулгайд алдаж байхад Орос орон холыг харсан соёлын ямар аугаа их ажил явуулж байна вэ гэж бахархмаар санагд­сан. Айлчлалын хүрээнд Европт­ Монголын төдийгүй буддын шаш­ны өв соёлыг харуулдаг "Гүнзэ­чойнэй" дацангаар зочилсон. Да­цанг 1908 онд VIII Богд Оросын Николай хаантай ярилцаж Мон­голын хөрөнгөөр байгуулж байсан гэдэг. Монголын асар их түүхийг өгүүлэх мөргөлийн уг дацанг 1914 онд Манжийн дарлалаас чөлөө­лөгдсөний дараахан Чин Ван Ханддорж дахин шинэчилж бай­сан байна. Монголын түүх соёлыг Европт таниулж байгаа уг дацан чухам аль улсын харьяалалд бай­даг нь тодорхойгүй гэж дуулдсан. Энэ айлчлалын хүрээнд, цаашдаа ОХУ-д хадгалагдаж буй Монгол Улсын соёл түүхийн хамааралтай хосгүй үнэт өвийг дэлгэн үзүүлэх, хамтран судлах чиглэлээр хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх талаар Монголын Шинжлэх ухааны ака­деми, Оросын талын холбогдох байгууллагуудтай амжилттай яриа хэлцэл хийсэн. Улмаар Монголын түүх соёлын дурсгалуудыг судалж томоохон бүтээл туурвих эхлэлийг тавьснаараа ихээхэн ач холбог­дол­той болсон гэж дүгнэж болох юм.

Монгол, Оросын харилцааны шинэ үе

Үргэлжлэл

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэг­доржийн ОХУ-ын Бүгд Найрамдах Халимаг Ул­сад хийсэн айлчлал тун элэгсэг дотно болсон би­лээ. Монгол цус, монгол царайтай монгол хэлээр ярьдаг хүмүүс Европын газар нутаг дээр алд цагаан хадгаа бариад тосон угтах нь сэтгэлд дэндүү ойрхон байв.    

Халимаг. Нийслэл хот болох Элстэй говь нутгийг санагдуулам нар төөнөн байна. Ерөнхий­лөг­чийг онгоцны буудал дээр Бүгд Найрамдах Хали­маг улсын тэргүүн А.М.Орлов нарын ал­ба­ны хүмүүс хүндэтгэл­тэй­гээр угтаж авлаа. Үндэс­ний хувцастай нуруулаг царайлаг халимаг бүс­гүй­чүүд харц булаах агаад гийчдээ цагаан ха­даг хүзүүнд нь зүүж угтан золгох аж. Халимаг үндэс­тэн 400 жилийн өм­нө Монголын газар нут­гаас тасарч нүүгээд явсан. Манжид дагаар орохгүй гэж буурь сэлгэж нүүсэн гэхээсээ илүү­тэй Ойра­дын хүн мал өсч бэлчээр хайж даялсан ч гэж зарим эх сурвалжид дурдсан байдаг юм билээ. Тэд Орост 1609 онд сайн дураараа дагаар орсон гэх боловч 1610 ондоо Орос тэдэн рүү довтол­сон түүхтэй.

1770-аад оны үед Ижил мөр­нөөс эргэж нүүгээд Ман­жийн Зүүн гарыг захирч байсан цэргүүдэд хиараараа хядуулсан. Хожим дэл­хийн II дайны үед Гер­манд урвасан үндэслэлээр Сталин халимагуудыг Сибирь рүү цөлсөн гээд хувь заяаны шоглоомоор амар амгалан суухын жаргалыг үзэлгүй зовлон туулсан ард түмэн. Энд нэг сонир­хол­той байж боло­хоор түүхийг өгүүлэхэд Герман Орос руу дай­ралт хийх үед хали­магууд юу юуны туханд хүрэлгүй бэлэг барьж гүй­гээд сайн дураараа буугаад өгчих­сөн нь цаанаа учир начиртай гэнэ. Халимаг, Германы нөлөө бүхий цэргийн жанжнууд цаад нигураа­раа нэгэн цустай хамаатан садан байсан ч гэж яригддаг юм билээ. Тэгээд ч тухайн үед монгол үндэст­нээ устгуулахгүй авч үлдэх арга нь шууд бууж өгөх явдал байсан ч болох юм.

ХАЛИМАГУУД МОНГОЛ ТҮМНИЙ "ТАСАРСАН МАХ, ҮСЭРСЭН ЦУС" ГЭДГЭЭ ХЭЗЭЭ Ч МАРТДАГГҮЙ

Одоо халимагууд Европ дахь цорын ганц буддын сүмтэй, монгол үндэстэн болжээ. Халимагийн газар нутаг яг тэг дөрвөлжин. Хааш хаашаагаа 300 км. Нийт хүн ам нь 350 мянга гаруй байгаагаас бараг тэн хагас нь "цэвэр" халимаг мон­гол үндэстэнгүүд юм. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Халимаг улсын тэр­гүүн А.М.Орловтой уулзах үед "Их сайхан байна. Баяртай байна" гэдгээ монголоор хэлж байв. А.М.Орлов Халимаг Улсын өмнөх тэргүүн Дэлхийн шатрын холбооны ерөнхийлөгч К.Н.Илюмжиновын адил монгол цустай халимаг хүн. Тэрбээр инээмсэглэл дүүрэн. Их л баяртай байгаа нь илхэн. Халимаг улсад буугаад хувь заяаны эрхээр зовлон үзсэн монгол үндэстнээ хараад өөрийн эрхгүй дотор огш­дог юм билээ. Халимагийн өндөр настай хүмүүс нас бага биднийг "Ахаа, эгчээ" гэж хүндлэх нь эх газраас арал дээр буусан мэт сэтгэгдэл төрүүлнэ. Ах эгч нь болсон монголчуудаа хараад сэт­гэлийн угаас баярлаж, яаж дотно сэтгэлээ илэрхийлэх учраа олохгүй байгаа тэдний хөөрцөглөл, хүнд­лэл нь олон жил уулзаагүй хүүгээ санаж уймарсан монгол эжийн төрхийг санагдуулах шиг. Хамт яваа сэтгүүлч Д.Оюунцэцэг эгч түүхийн улбаагаар салсан элэг нэгт халимаг ахан дүүсээ хараад өрөвд­сөндөө тэр үү уйлж байгаа харагд­сан. Төрийн тэргүүнүүдийн айлч­лал ийнхүү ахан дүүгийн нулимс­тай, баярт уулзалтаар эхэлсэн юм. Халимагийн тэргүүн А.М.Орлов уулзалтын эхэнд хэлэхдээ "Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэг­дор­жийн Халимагт хийж буй айлчлал  ах дүү хоёр ард түмний найрамдал, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх ээлжит алхам болно гэдэгт итгэж байна. Халимаг, Монголын ард түмнийг нэг гарал үүсэл, хэл, соёл, шашин шүтлэг маань холбож бай­даг. Эрхэм хүндэт зочдоо Хали­магийн нийслэлд тавтай морилно уу. Хоёр ард түмнийг салгашгүй нэгтгэж байгаа нэг хэл, соёл, ша­шин, түүхээ бид нандигнан хам­гаалах болно" гэж элэгсэг дотноор өгүүлсэн. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэг­дорж хариу үг хэлэхдээ "Бид Хали­магийн ард түмэнтэй оюун санаа, түүхэн холбоотойгоо мэдэрч бай­на. Цэцэрлэгт талбайгаар явган алхахдаа халимаг, монгол, орос хэлээр ярилцлаа. Сайхан байна. Гал голомтоо сахисан монгол түм­нийхээ мэндийг дэвшүүлэхээр ирлээ. 400 жилийн турш үндэсний хэл соёлоо мартаагүйд баярлалаа" гэв. Ерөнхийлөгч халимаг ахан дүүсдээ зориулж зургаан ханатай сийлбэртэй орд цагаан өргөө гэрээр бэлэг барьсан юм. Халимаг­чууд сүүтэй цай, боорцог, алд цагаан хадгаа барьсаар

Элкэн саднаан мэдэж

Энк тунх сайхан явцгаая л хэ­мээн өөрсдийн аялгуугаар ерөөл дэвшүүлэх нь яг монгол нутагтаа байгаа мэт санагдав.

Драмын театрт Монгол, Хали­магийн уран бүтээлчдийн тоглол­тын үед үзэгч­дийн суудлаас мон­голчууд, хали­маг­чууд сэтгэл хөд­лөн босч гар гараасаа хөтлөлцөж байсан нь элэг зүрхээрээ нэгэн уяатай хүмүүс гэдгийн илэрхийлэл болов. ОХУ-ын Халимаг Улсад айлчлах үеэр Ерөн­хий­лөгч­тэй өндөр нас­тан, ахмадууд уулзъя гэсэн хүсэлт тавьжээ. Тэд "Ерөн­хийлөгч Та биднийг зорин ирж, хүндлэн зол­гож байгаа нь зүрхний баяр болж байна. Халимагчууд бид монгол түмний "Тасарсан мах, үсэрсэн цус" гэдгээ хэзээ ч март­даггүй. Бид хэл соёлоо хадгалан үлдээх талаар их зүйл хийж бай­гаа. Өнөөдрийн таны энэхүү айлч­лал манай Орос-Мон­гол улсын найрсаг харилцааг бат­жуулахад чухал үүрэгтэй айлчлал болоосой гэж хүсч байна" хэмээн хэлж байв.

ЕРӨНХИЙЛӨГЧ ХАЛИМАГИЙН ТАВАН ОЮУТАНД ТЭТГЭЛЭГ ОЛГОЛОО                       

Халимагийн Элстэй хотын түүх дурсгалын газрын нэг бол "Мөн­хийн гал" дурсамжийн цогцолбор. Эрт дээр үеэс халимаг­ууд цэрэг дайнд эр зориг, авхаалж самбаа­гаараа гайхагддаг. Оросууд дайны ороо бусгаа үед дандаа л хали­магуудыг "торгуулийн салаа"-ны торгон цэрэг болгож ирсэн түүхтэй. Дэлхийн II дайнд эх орноо хам­гаалан тэмцэж амь эрсдсэн баа­тарлаг дайчдын хөшөөнд Ерөн­хийлөгч Ц.Элбэгдорж нарын ал­баны хүмүүс хүндэтгэлийн цэцэг өргөсөн. Саяхныг хүртэл амиа өргөсөн баатарлаг дайчдын нэрс тодоос тод зурайна. Оросын дотоо­дын дайн, Афганистанд хали­ма­гууд аанай л хамгийн түрүүнд Орос орныхоо төлөө алтан амиа өргө­жээ.

Дурсгалын цогцолбороос цааш "Бурхан багшийн алтан өргөө" хийдэд зочилсон билээ. Европ дахь буддын сүмээр Хали­магт ирсэн хэнбугай ч зочлоод гарна байх. Энд 1990-ээд оны үед буддын нэг ч сүм хийдгүй байсан бол сүүлийн үеэс шашин шүтлэг илтэд сэргэжээ. Элстэй хотын төвд байх "Бурхан багшийн алтан өргөө" хийд 2005 онд шаваа тавьж, 2006 онд Далай лам Бүгд Найрамдах Халимаг Улсад айлчлах үеэрээ хийдийн нэрийг өгсөн гэдэг.

Хийдийн тэргүүн Дилав хутаг­тын хойд дүр Данзанламид англи хэлээр Ерөнхийлөгчтэй ярилцаж сүм хийдээ танилцуулж явав. Мон­голчууд энд ирснийх хийдэд ном хуруулж мөргөл хийж сүсэглээд буцсан. Энэ хийдэд зөвхөн хурал ном хураад зогсохгүй иргэдэд буддын шашны ном судар, түү­хийн талаарх мэдээллийг цогцоор нь хүргэх боломжтой. Хийдийн доод давхарт номын сан, кинотеатр, гэрэл зургийн үзэсгэлэн, буддын шашны судлалын төв ажиллах аж. Ерөнхийлөгч хийдээс цааш Ха­ли­магийн Үндэсний Их сургуулиар зочилж лекц уншиж багш оюут­нуудтай уулзлаа. Тус сургуульд монгол судлал сайн хөгжиж байгаа төдийгүй гүрж, өвөрмонгол, Шин­жаанаас олон оюутан ирж суралц­даг ажээ. Ерөн­хийлөгч Ц.Элбэг­дорж монгол үндэс угсаатай улс орны оюутнуудад зориулсан Ерөн­хийлөгчийн тэтгэл­гийг шинээр бий болгож байгаа бөгөөд үүний анх­ныхыг нь Хали­магийн таван оюу­тан гардаж ав­лаа. Энэ нь гадаадад байгаа мон­гол туургатан ард түм­ний соёлын харилцааг дээш­лүү­лэх, соёл өвийг хадгалж дэмжих бодлого юм. Ха­лимаг улс бол хөгжиж яваа улс орон. Тэдний үхрийн мах Москвад чанартайд тооцогддог. Москва, бусад бүс нутагт хагас жилд 160 мянган тонн үхрийн сайн чанарын мах нийлүүлж байгаа аж. Манай улс ОХУ руу мах экспортод ихээр гаргах хүсэлтэй байдаг ч малын шүлхий зэрэг өвчнөөс болоод хориг тавьчихдаг. Тиймээс Ерөн­хийлөгч айлчлалынхаа үеэр Хали­магт эсвэл Монголд хамтарсан мах, махан бүтээгдэхүүний үйлдвэр байгуулах саналыг гаргаж тавьсан. Мал аж ахуй дээр суурилдаг мон­гол­чуудын хувьд Халимагийн фер­мерийн аж ахуйтай танилцах нь сонирхол татсан зүйл байв. Ерөн­хийлөгчийг фермер дээр очиход сүргийн манлай хэд хэдэн хуц, бух, хоёр морь, нэг тэмээг бэлчээрээс нь авчирсан харагдав. Өрхийн тэргүүн малаа танилцуулахдаа, хуц, нас гүйцсэн эр хонь 110 кг, эм хонь 65 кг татдаг гэлээ. Хонины ууцсүүлэн дээрээ дахиад нэг ууц нь сүүл давхарлаад тавьчихсан мэт сүрлэг харагдана. Эзнийх нь ярьс­наар халимагууд нутгаасаа гараад 400 жилийн нүүр үзэж буй ч үхрийн ген нь өөрчлөгдөөгүй, бас ямар ч цаг уурын нөхцөлд дасан зохицох чадвартай гэж байв. Махны чиглэ­лээр үхэр өсгөдөг болохоор бух нь үнэхээр том биетэй юм. Сайн үүлдрийн нэг бух нь л  1270 кг жин татна. Халимагт нийт долоон үүлд­рийн адуу үржүүлж, Франц, Герман гээд хилийн чанадад гадагш бор­луулдаг аж. Хоёр настай адуу нь манай нас гүйцсэн морь шиг том биетэй харагдав. Ерөнхийлөгч монгол гэрт орж цай амсав. Гэрийн эзэгтэй Татьяна Озаева аж ахуйгаа удирдаж, хажуугаар нь хэдэн мон­гол гэр барьж дулааны улиралд амрагчид, жуулчин хүлээн авч орлогоо нэмэгдүүлдэг аж. Эднийх саяхан ач охинтой болжээ, Өүлэн гэсэн нэр өгсөн тухайгаа хуучлав. Халимагт Чингэс, Баатар, Баяраа гэх мэт монгол нэртэй хүн тун олон тааралдана. Халимагууд монгол­чуу­дын адил зочин гийчнээ сүүтэй цай, боорцог, бууз, чанасан хо­нины махаар дайлах аж.

МОНГОЛД  ШАТРЫН ОРДОН БАРЬЖ ӨГНӨ ГЭДГЭЭ К.Н.ИЛЮМ­ЖИ­НОВ ДАХИН АМЛАВ

Бүгд Найрамдах Халимаг ул­сын ард түмэн Монгол Улсын Ерөн­­­хийлөгч Ц.Эл­бэг­доржийг айлч­­­лалаар ирсэнд тун талархан хүлээн авч байв. Ерөн­хийлөгч Халимагт зочлохдоо шат­рын ор­донд байр­ласан нь са­намсаргүй хэрэг биш билээ. Дэл­хийн шатрын холбооны ерөн­хийлөгч монгол цустай хали­маг хүн болох К.Н.Илюм­­жи­нов манай ул­сад урьд өмнө нь айлчлан ирэхдээ Монголд шатрын ордон барьж өгнө гэж ам алдсан тал бий. Тэрбээр энэ удаа Ерөнхийлөгчтэй уулзахдаа "Мон­голд шав тавиад орхисон шатрын ордноо байгуулж өгөх болно" гэд­гээ хэлсэн. Төрсөн гэртээ суугаа К.Н.Илюм­жинов аав, ээжийн­хээ гэрт Ерөнхийлөгчийг урьж гарын хоолоороо дайлж хүлээж авсан юм. Ерөнхийлөгчтэй хамт шатрын спортын их мастер Б.Мөн­гөнтуул нарын цомхон хэдэн хү­мүүс дагал­дан орсон билээ. Энэ удаагийн айлчлалын Ерөн­хий­лөг­чийн хүн­дэт зочноор Монгол Улсын гавьяат тамирчин, чөлөөт бөхийн дэлхийн аварга Б.Наранбаатар, шатрын спортын их мастер Б.Мөн­гөнтуул нар явсан билээ. Ер нь манай төр засгийн гадаад айлч­лалд албаны хүмүүс да­галдаж явахын зэрэгцээ Монгол Улсын нэрийн хуудас болж яваа алдар нэртэй хүмүүсийг зочин төлөөлөгчөөр авч явдаг уламжлал хэдийнэ бий болоод байгаа. Ерөн­хийлөгчийн зочин Б.Мөн­гөн­туу­лаас К.Н.Илюмжиновтой уулзсан богино хормын тухай асууж со­нирхсон юм. Дэлхийн шатрын хол­бооны ерөнхийлөгч К.Н.Илюм­жинов ихэд энгийн хүн гэх агаад түүний аав нь ном бичдэг гэнэ. Аав, ээж нь их сайхан хүмүүс байна лээ гэж Б.Мөнгөнтуул хуучилсан. Тэр хоёр хөгшин өөрсдийн хийсэн гарын хоолоороо Ерөнхийлөгчийг дайл­сан юм байх. Б.Мөнгөнтуулын хувьд урьд нь К.Н.Илюмжиновтой яг нүүр тулан уулзаж байгаагүй гэнэ. Одоо л уулзаж тэд шатрын оронд шатрын ордон дотор шатрын тухай баахан хууч хөөрчээ. Шатрын их мастерууд оролцдог цуврал тэм­цээнүүдэд түлхүү оруулж байх зэргээр тусалж дэм­жинэ гэдгээ ч дэлхийн шатрын холбооны ерөнхийлөгч хэлсэн аж. Дашрамд дурдахад шатрын их мастер Б.Мөнгөнтуул гадагшаа тэмцээнд завгүй явж байс­наас ингэж амарч, үзвэр үйл­чилгээ харан тайван сайхан явж байсан удаагүй аж. Түүнд Санкт Петер­бург хотын Марийнский театрт үзсэн "Цөмөө­хэй" (Шелкун­чик) бүжгэн жүжиг дэндүү их таа­лагд­жээ.

Халимагийн Элстэй хотын Шатрын ордноос тусгай үүргийн нислэгээр Улаан­баа­тар руу нис­сэнээр ОХУ дахь Ерөн­хийлөгчийн айлч­лал албан ёсоор өндөрлөв.

Хэл, соёл, түүх шашнаа дурсч зүрх сэтгэлээ мэдэрсэн энэ удаа­гийн айлчлал Халимаг, Монголын ард түмний харилцааг улам ойр­туулан дотносуулах нь дамжиггүй ээ.