Сэтгүүлч Д.ОЮУНЦЭЦЭГ "АРДЫН ЭРХ"
Халуун сэдвийн айлчлал Өргүй хүний нүүр бардам
ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Д.Медведев 2009 оны намар Халх голын ялалтын 70 жилийн ойгоор Монголд төрийн айлчлал хийж Их өрийн үлдэгдэл бийг сануулаад мордохдоо дипломат ёсоор Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийг хариу айлчлал хийхийг урьсан ч хэзээ гэдэг нь тодорхойгүй байв. Харин өнгөрсөн сарын эхээр Монголын Төрийн ордон, Москвагийн Кремлийн хооронд хоёр Ерөнхийлөгч утас цохилцож Д.Медведевийг Монголд айлчилснаас жил есөн сарын дараа Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн албан ёсны айлчлалыг ОХУ-д хийлгэхэд бэлэн болсныг мэдэгдэв. Гэхдээ ёслол, бэлгэдэл маягийн төрийн айлчлал бус, алба ажил амжуулах албан ёсны айлчлал хийх болсноороо онцлогтой. Явахдаа араасаа баахан нэхэл, хүлээлт, даалгавар дагуулсан. Хомсдолд хүрч талонд орохдоо тулсан дизелийн түлш, шатахууны крантыг “нээлгэх”, хувь нийлүүлсэн УБТЗ нийгэмлэгийн 1949 оны гэрээг шинэчлүүлэх, уран, цөмийн энерги, Тавантолгойг ашиглах чиглэлд “амьтны аманд” багтчихалгүй шиг яриа хэлцэл хийх, ахиухан мал мах ОХУ-д гаргах гарц нээх, иргэдийг визгүй зорчуулах боломж юу байна гээд хамгийн халуун, хүнд даалгавруудыг Ерөнхийлөгчид үүрүүлэн мордуулсан юм. 1990-ээд оны эхэн үеэс хойш мартсан талон гэгчийг дизелийн түлшинд хэрэглээд эхэлсэн тийм нөхцөлд ихээхэн даалгавар, шахалт тээсээр Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгч хойд хөршөө зорьсон. Энэ айлчлал Монгол Улс, ОХУ-ын хооронд стратегийн түншлэл хөгжүүлэх тухай тунхаглалд хоёр улсын төрийн тэргүүн 2009 оны наймдугаар сарын 25-ны өдөр гарын үсэг зурснаас хойших анхны айлчлал гэдгээрээ бас онцлог байлаа. Ах дүү гэж нэг нь томорч, нөгөө нь жижгэрэхгүй, басхүү зүгээр л сайн хөршүүд бус, хэн хэндээ стратегийн ач холбогдол бүхий ижилхэн түнш орнууд гэдгээрээ хэм тэгш, нүүр бардам харилцах эхний алхам ч энэ айлчлал болсон байж мэдэх юм.
Ямар ч гэсэн ОХУ-д төлөх Монголын шилжих рублийн өрийг эцэслэн зохицуулсныг 2010 оны арванхоёрдугаар сард жинхнээсээ харилцан зөвшөөрөлцөж чадсан нь ашигтай төслүүдийг улсын шугамаар зээлжүүлэх, санхүүгийн хүрээнд чанарын шинэ хамтын ажиллагааны боломжийг нээж чадсаныг хоёр улсын Төрийн тэргүүн Ц.Элбэгдорж, Д.А.Медведев нар харилцан тэмдэглэсэн юм. “Өргүй хүний нүүр бардам” гэдгээр Монголын тал анх удаа хойд хөршийнхөө өөдөөс гүүр бардам харж, хэлэх гэснээ хэлж чадав.
Роснефтийн нөөцөөс шатахуун нийлүүлнэ
Албан ёсны айлчлалаар мордсон Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг Оросын тал Төрийн дээд хэмжээний айлчлалын төвшинд хүлээж авсныг эхлээд тэмдэглэх нь зүйтэй. “Монголын Ерөнхийлөгч ирж, Засгийн газрын дарга В.Путин морилохоос ч илүүтэй Москвагийн төв замуудыг хааж түгжрэл үүсгэн нь ээ” гэсэн шардуу мэдээг эс тооцвол Оросын хэвлэлүүдэд “Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн айлчлал эхэллээ” гэсэн төв маягийн мэдээнүүд эхний өдөр гарсан байв. Үнэхээр “Шереметьево” нисэх онгоцны буудлаас Кремлийн ордон хүртлэх бүх замыг цэлийтэл чөлөөлжээ.
ОХУ-ын Ерөнхийлөгч, ОХУ-ын Засгийн газрын дарга нартай Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн өрнүүлсэн ярианы эхний сэдэв мэдээжээр бензин, шатахуун, нефть бүтээгдэхүүн байв. Айлчлалын бүр анхны өдөр Орос-Монголын бизнесийн форумд үг хэлэхдээ л үүнээс яриагаа эхэлсэн. Монгол Улс шатахууны хувьд ОХУ-аас бүрэн хамааралтай. Монголын бүтэн жилийн нефть бүтээгдэхүүний хэрэгцээ ердөө ганц сая тонн болохыг очсон газар бүхэндээ хэлж явлаа. Нийтийн тээвэр хүнд байдалд орсон, газар тариалангийн ажил эхэлж шатахууны хэрэгцээ өсч буй, уул уурхайн үйлдвэрүүд зогсч эхэлж байгаа гэдгийг шулуухан хэллээ. Хоёр талын бараа эргэлт өсч 1990 онд жилд нэг тэрбум ам.долларт хүрч байсан тэр төвшинд эргээд хүрч буйг ч онцолсон. Хүнд үед Монголд нэг л гарц байдаг. Тэр нь хойд хөрш ОХУ. Тиймээс онцгой харилцаатай гэж үздэг. Иргэдийн дийлэнх ч Оросыг хүнд үед түших нөхөр хэмээн тооцдогийг ний нуугүй ярьж байсан юм. Дайны цагт цусаар гагнагдсан, энхийн үед хөдөлмөрөөрөө нөхөрлөсөн, сансрын уудамд ч хамтдаа байсан нөхөд гэдгээрээ хамгийн дотно, бид та нарыгаа хүнд цагт түшихгүй бол хэнийгээ гэх вэ гэж Ерөнхийлөгч хэлж байлаа.
ОХУ-ын Засгийн газрын дарга В.Путин Ерөнхиийлөгч Ц.Элбэгдоржид бараалхах үед нялуунаас шулуун нь дээр гэдгээр яриагаа шууд л шатахуунаас эхэлсэн юм. “Хамгийн тулгамдсан асуудлаас яриагаа эхэлье” хэмээн Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж шууд л “давшилтад” орсон. “Манай улс ОХУ-аас түлшний хэрэгцээгээ үндсэнд нь хангадаг. Үүнийг та бүхэн мэдэж байгаа. Сүүлийн саруудад Монголд түлшний хомсдол бий болж, хөдөө аж ахуй, уул уурхай, нийтийн тээвэр, бусад салбарт хүндрэл учраад байна. Хэдийгээр оросын дотоод зах зээлд шатахууны асуудал үүсч байгаа ч хоёр улсын цаашдын найрсаг хамтын ажиллагааг харгалзан яаралтай арга хэмжээ авч өгнө үү” хэмээсэн шахамдуу хүсэлтийг ноён В.Путинд тавив. ОХУ-ын Засгийн газрын тэргүүн В.Путин ч боломж нөхцөлөө тооцож “Роснефть” компанийн нөөцөөс даруй шатахуун нийлүүлэх боломжийг судалж үзэхийг Засгийн газрын орлогч дарга И.И.Сечин, бусад албаны хүмүүст үүрэгдсэн. Ерөнхийлөгч Д.Медведев ч, Засгийн газрын дарга В.Путин ч ажилд хамаатай сайд нарыг бүгдийг тухай бүрт нь дуудан ирүүлж байсныг дурдах нь зүйтэй. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Засгийн газрын орлогч дарга И.Сечинийг заавал байлцуулаач хэмээн зориуд ирүүлж байх жишээтэй. Нефть хангамж, тээвэрлэлтийн хувьд цаашид алсыг харсан арга хэмжээ авах талаар хоёр тал бодолцож үзэхийг В.Путин санал гаргаж, энэ талаар ойрын өдрүүдэд Засгийн газрын холбогдох гишүүдийн хэмжээнд уулзаж холбогдох зохицуулалтыг хийнэ гэдгээ амласан. Цаашдаа олон гарц, олон боомт байх хэрэгтэй, алсаа харах ёстой, нефть, хийн хоолойн асуудал ч байж болохыг талууд ярилцаж байв. Хий, нефтийн хоолой Монголын хилийн гадуур даялах бус Монголын нутаг дундуур өнгөрөх ёстойг Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгч мөн очсон газар бүхэндээ хэлж байлаа.
Энэ онд багтааж 1949 оны гэрээг шинэчлэх санал тавив
Хамгийн амин чухал асуудлуудыг ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Д.Мепведев, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж нар Кремлийн ордны Ногоолин танхимд хийв. Алтан чимэглэлт ногоолин эрдэнийн багана бүхий ёслолын танхимын хүндэт өрөөнд нэг цаг уулзахаар орсон хоёр Ерөнхийлөгч бараг гурван цаг ярилцав. Эхлээд ганцаарчилсан уулзалт хийж дараа нь сайд нарын хамт өргөтгөсөн хэлэлцээнд орсон юм. Ямар чухал хэлэлцээ яриа хийж, ямар байдалтай гарч ирэхийг орос-монголын сэтгүүлчид тэсвэртэйгээр хүлээлээ. Өмнө нь хэртэй бол хөдөлж хүлээж авдаггүй байсан хүнд сэдвүүдийг ямар боловч энэ удаа хөндөж чаджээ. Хоёр Ерөнхийлөгч гар барилцан гарч ирээд Орос-Монголын хамтарсан мэдэгдэл гаргасныг дуулгаж хэвлэлийн бага хурал хийлгэлээ. Тувт оросоор ярьж явсан Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж анх удаа хэвлэлийн бага хурал дээр эх хэлээрээ мэдээлэл хийв. УБТЗ-ын сэдвийг хөндөх дургүй Оросын тал ямар ч гэсэн ам нээжээ. Ерөнхийлөгч өмнөх уулзалтууд дээр 1949 оноос хойш хорвоо дээр олон зүйл шинэчлэгдэж, ОХУ ч төмөр замдаа багагүй өөрчлөлт хийн, гагцхүү хувь нийлүүлсэн УБТЗ-ын гэрээ л хэвээрээ үлдсэнийг сануулсаар байсан юм. Энэ нь УБТЗ-ын шинэчлэлд саад болж байгааг хэлсэн. Хэдийгээр Төмөр замын 1949 оны гэрээг энэ удаа өөрчилж гарын үсэг зураагүй ч Оросын тал анх удаа гэж хэлж болохоор сэдвээр ам нээсэн юм. Бүтэн жаран илүүгийн өмнө баталсан гэрээг өнөөгийн цаг хугацаанд нийлүүлж өөрчлөх шаардлагатай юм гэдгийг зарчмын хувьд хоёр тал ойлголцож чадлаа. Өмнө нь Оросын тал уг гэрээг өөрчлөх талаар ам нээддэггүй байсантай харьцуулбал үүнийг бас чамлах аргагүй юм. ОХУ-ын Төмөр замын дарга Якунин, Тээврийн сайд Левитин нарт ч тодорхой үүрэг өгчээ. Монголын талаас санал болгосон 10 гаруй асуудлын ихэнх дээр ойлголцож, гурав орчим асуудал дээр ярьж хэлэлцэх шаардлагатай гэжээ. Энэ бүхэн хөшигний ард яригдсан ч гэлээ зарчмын ойлголтод хүрсэн гэдэг нь том үр дүн хэмээн Монголын холбогдох албаны хүмүүс сэтгэгдэл өндөр гарч ирсэн юм. Монголын тал ямар ч гэсэн 2011 онд багтааж 1949 оны гэрээг өөрчилье гэсэн саналаа тулгаж хэлчихээд гарч ирсэн нь энэ удаад бас нэг алхам урагшилсан хэрэг болов. Монголын төмөр замын дэд бүтцийг байгуулах, шинэчлэх, Монгол-Оросын хувь нийлүүлсэн “УБТЗ” нийгэмлэгийг санхүүгийн хувьд бэхжүүлэн шинэтгэх, Монгол-Оросын төмөр замын салбарын хамтын ажиллагааг бүхэлд нь сайжруулах, Монголын баялгийн шинэ нөөцийг ашиглах, шинэ төмөр зам тавихтай холбоотой асуудлыг хамтарсан төслүүдийн хүрээнд нягт уялдаатай шийдвэрлэх зэрэг асуудлыг хамтарсан мэдэгдэлд тусгаж, хөрөнгө оруулалтыг өргөтгөхөөр болсон юм. Үүнд өнгөрсөн өвөл Ерөнхий сайд С.Батболдын айлчлалын үеэр хөндсөн 250 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалтыг эхний ээлжинд нэрлэж байлаа. Төмөр замын талаарх хэлэлцээрийг үргэлжлүүлэхээр болсныг, цаашид ярилцах асуудлууд бийг ОХУ, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч нар хэвлэлийн бага хурал дээр мэдэгдсэн юм. “Монгол түншүүдтэйгээ Улаанбаатар төмөр замын үндсэн хөрөнгийг нэмэгдүүлэх талаар тохиролцлоо. Төмөр замыг алдагдалгүй тогтвортой сайн ажиллуулах, өөрийгөө хөгжүүлэх санхүүгийн эх булагтай болгохын тулд шаардлагатай хөрөнгө болон техникийн арга хэмжээг авна. Нөгөөтэйгүүр Улаанбаатар төмөр замыг хэрхэн удирдахтай холбоотой шийдэл буюу дүрмийн сангийн хувийг эргэн харах, төмөр замын үйл ажиллагааг бүхэлд нь өөрчлөх асуудлыг хөндсөн. Хэн нь ямар хувь үүрэгтэй байх нь төмөр замын үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх, хамтарсан төслийг хөгжүүлэх асуудалтай холбоотой. Хамтарсан боломжийн төслийн тухайд Таван толгойн орд ч хамаарч байгаа. Төмөр замын асуудлаар хэлэлцээ үргэлжлэх болно. Эцсийн бүлэгт Орос, Монголын үндэсний эрх ашгийг харгалзан илүү орчин үед нийцүүлэхийн тулд хэлэлцээрийг эргэн харахад хүрнэ” хэмээн ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Д.Медведев хэлсэн нь төмөр замд шинэчлэлт хийх боломжтой, тэр нь Тавантолгойгоос хамаатай гэдгийг харуулсан хэрэг боллоо.
Оросын сонирхол юу байв?
Дандаа Монголын талын хүсэлт гуйлтыг гүйцэлдүүлдэг “Алтан загас” биш болохоор айлчлалын үед Оросын тал өөрийн сонирхлыг илэрхийлсэн. Юун төлөө стртегийн түншүүд билээ, хэн хэндээ ашигтай байхыг талууд сонирхох нь жам. Мэдээж Оросын сонирхол бол Тавантолгойн коксжих нүүрс, уран, цөмийн энергийн салбар. “Тавантолгойн ордыг ашиглах чиглэлээр Монгол Улсын Засгийн газраас зарласан тендэрийг дүнг ойрын үед дүгнэнэ. Энэ тендэрт ОХУ-ын тодорхой байгууллага, аж ахуйн нэгжийн оролцоо байгаа. Үнэхээр энд бид ОХУ-тай хамтран ажиллах боломж байгаасай гэж хүсч байгаа” гэж Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Кремлийн ордонд хийсэн хэвлэлийн бага хурал дээр хэллээ.
Оросын тал Монголтой хийж байгаа худалдааны хамтын ажиллагаагаа өргөтгөх хүсэлтэй байгааг ноён Д.Медведев илэрхийлсэн. “Монголын гадаад худалдаанд Оросын эзлэх жин 20 хувьтай байгаа нь хуучны Зөвлөлтийн үеийнхтэй харьцуулахад бага үзүүлэлт. Олон улсын эдийн засгийн хүчний хуваарилалтын бодит талаас үзвэл бас тийм ч муу тоо биш. Монголын гадаад худалдааны лавтайяа 50 хувийг Хятад эзлэх байх. Бид Оросын талын хувь хэмжээ нэмэгдэж Оросын хувьд ч, Монголын хувьд ч ашигтай байгаасай гэж хүсдэг. Монгол Улс манай тоног төхөөрөмжийг илүү ихээр худалдан авч, бид танай хөдөө аж ахуй, хөнгөн аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүнийг импортлох хэрэгтэй байна. Энэ чиглэлээр бараа эргэлтийг эрчимжүүлэх арга хэмжээ авч байна. Хөшүүрэг болохуйц том төслүүд хэрэгжүүлмээр байна. Бидэнд УБТЗ, Эрдэнэт гэх зэрэг түүхэн хөшүүргүүд бий. Гэхдээ хамтын ажиллагааны шинэ хүрээ хэрэгтэй байна. Үүнд Тавантолгой, уран, цөмийн салбар гэх мэт том төслүүд хамтын ажиллагааны хөшүүрэг болох ёстой. Тэр үед л бид Монголтой худалдааны хамтын ажиллагаа хөгжүүлж байгаадаа сэтгэл хангалуун байх болно” хэмээн Оросын Төрийн тэргүүн хэлж байв. Монголын нутагт Оросын тал тээвэр, дэд бүтэц, хөдөө аж ахуйг хөгжүүлэх хэд хэдэн том төсөл хэрэгжүүлдэг. Ингэснээр хоёр талын худалдааны эргэлт нэмэгдэж. өнгөрсөн жил өмнөх оныхтой харьцуулахад 40 хувь өсчээ. Энэ оны эхний саруудад гэхэд дахин 50 хувь өссөн үзүүлэлт гарчээ. Гэхдээ худалдааны тэнцэл, алдагдал Монголын талд ашиггүй гарч байгааг Оросын тал хүлээн зөвшөөрлөө. Хил орчмын бүс нутгийн худалдаа нийт бараа эргэлтийн 70 хүртэлх хувийг эзэлж байгаа, иргэдийн харилцан зорчих хөдөлгөөн нэмэгдсэн нь худалдааны эргэлт өсөхөд бас эерэгээр нөлөөлжээ.
Цаашид эдийн засаг, нийгмийн ач холбогдол бүхий боомтуудыг хөгжүүлэх, Засгийн газар хоорондын холбогдох шинэ хэлэлцээрүүдийг боловсруулж, байгуулах нь зүйтэй гэжүзэж байгаа юм байна. Монгол Улс, ОХУ харилцан нэг талын нутаг дэвсгэр дээрх нөгөө талын үл хөдлөх эд хөрөнгө, газартай холбоотой асуудлыг зохицуулах ажлыг идэвхжүүлэхийг зорих болно гэдгийг Хамтарсан мэдэгдэлд тусгалаа. Тэгэхээр Дархан, Улаанбаатар дахь Оросын мэдлийн орон сууцны маргаан зэрэг эмзэг сэдэв эмхэрэх эхлэл тавигдлаа гэж хэлж бас болох нь.
2011.06.05 News.mn “Ардын эрх”
Зүрхний баяр
-Каспийн тэнгисийн цаана, Ижил мөрөн хавиар монгол царай харж, монгол цай ууж, монгол боорцог идэж монголоор ярилцах нэг л сонин-
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн ОХУ-д хийсэн албан ёсны айлчлалын үеэр хамгийн чухал сэдэв бензин, шатахуун, төмөр зам, худалдаа, эдийн засгийн харилцааны цаашдын хөгжил байсан хэдий ч хойд хөршид хадгалагдаж байгаа Монголын соёлын өвтэй танилцах, элгэн садан халимаг түмэндээ зочлох зорилгыг хамт тавьсан юм.
Петрийн хотын монгол өв
Санкт-Петербург буюу Гэгээн Петрийн хот монгол судлал, монголын соёлын өв хамгаалах чиглэлээрээ дэлхийд бараг тэргүүлнэ. Аль тэртээ 1850-иад оноос энэ түүх эхэлжээ. Оросын эрдэмтэн судлаачдын олон экспедиц Монголыг зорьж, кинонд гардгаар “тэмээнд чулуу ачиж зөөсөөр” энэ их өв санг Нева мөрний хөвөөний эл хотод цуглуулсан байна. Невийн эрэг дээр архитекторч Б.Валлен-Деламотын 1767-1769 онд эхлэн байгуулсан ёслол, хүндэтгэлийн эрхэмсэг танхимууд, тансаг засал бүхий хүлээн авалтын өрөөнүүдтэй үзэсгэлэнт барилга XYIII зууны үед II Екатерина хатан хааны хувийн цуглуулгаас үүссэн музей болсон нь өдгөөгийн Эрмитаж. Хатан хаан Елизавета Петровнагийн захиалгаар 1754-1762 онд түүнтэй залган Өвлийн ордныг байгуулжээ. Октябрийн хувьсгалын сэдэвт түүхэн киноноос бидний мэдэх болсон Өвлийн ордны гол хаалгаар Монголын төлөөлөгчид өгсч өвөг дээдсийнхээ өв соёлтой танилцах ажлаа эхэллээ.
Ноён уулын Хүннүгийн үеийн булшнаас олдсон буга барьж буй чонын дүрстэй эсгий хивсийг хоёр хуваан нэг хэсгийг Орост явуулсан нь өдгөө Эрмитажид байна. Хоёр мянганы өмнөх хивс атал саяхан ширсэн мэт хээ угалз нь ялгарч харагдах нь гайхалтай. Монголчууд ирэх сургаар Эрмитажийнхан далд байдаг нандин үзмэрүүдээ ил гарган, заримыг бүр шилэн хоргоноос нь салгажээ. Тийм үзмэрүүдийн нэг болох Ноён уулын ширмэл хивснээс манайхан адис хүртэж, өвөг дээдсийнхээ ур ухаан шингэсэн бүтээлд толгой мэхийн ёслолоо. Хэдийгээр музейн хамгаалалтын ажилтнууд дурамжхан байсан ч эзэд нь ирсэн хойно арга буюу тэр үйлдлийг тэвчиж өнгөрөөв.
Хүннү гүрний үеийн эмээл, бүсний алтан тоноглол, Монголын хаад ноёдын мөнгөн тамга, Өндөр гэгээн Занабазарын бүтээсэн бурхад, ХYII-XVIII зууны үед Монголын ихэс дээдэс Оросын эзэн хаадтай харилцаж, дипломат шугамаар илгээж байсан бэлгүүд, XIII-X IYзууны Монголын хаадын эд өлгийн зүйлс, эхнэр хүний шүр сувдан шигтгээт толгойн боолт, ээмэг, унжлага, бугуйвч, алт, мөнгөн эдлэлүүд ур хийц, өнгө тансагаараа эрх биш ялгаран олны харааг булааж байв. Чингис хааны үеийн “дипломат паспорт” болох том мөнгөн гэрэгэ хэд хэдийг хананд өлгөжээ. Алтан гэрэгэ ч бий гэлцэнэ. Монголын эд өлгийн зүйлсийг хадгалсан тасалгаанд эртний хүний шарил бий. Занданшуулснаас дутахгүй сайн хадгалагдсан тэр шарил биеэр бага, цээжин хэсгийн дээл хувцас бараг хэвээрээ бөгөөд зүүн талаар хажуулдуулан өвдгийг нь нугалан хэвтүүлж оршуулжээ. Түүнээс холгүй урд бүүрэг нь шувуун толгойн дүрстэй чамин эмээл байна. Мөн л манай өндөр их өвгөдийн эдлэл.
Санкт-Петербург дахь ОХУ-ын Шинжлэх ухааны академийн Дорно дахины гар бичмэл судлалын хүрээлэнд Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийг зочлоход Монголын түүх, соёлын холбогдолтой бичгийн дурсгалын дээжсийг дэлгэн тавьсан байв. Тэнд Монголын бичгийн дурсгалтай холбоотой 8000 гаруй гар бичмэлийг хадгалжээ. Зочдод зориулан давчуухан өрөөнд дэлгэн тавьсан номг судруудыг гүйлгэн харвал “Молон тойны намтар”, “21 Дар эхийн магтаал”, алтаар бичиж бүтээсэн “Алтангэрэл” судар, “Галын тахилга”, Перс хэлнээс эрт үед орчуулсан “Эрт цагаас Төмөр хааныг хүртлэх монголчуудын түүх”, “ХYII зууны үеийн Ойрадын утга зохиолын хэл”, “Ойрадын Галдан бошигт хааны тухай” түүхэн бичгүүд нүд эрээлжлүүлнэ. Хар дэвсгэр дээр алтан үсгээр гүйлгэн бүтээсэн Алтангэрэл судар л гэхэд хуудас бүр дээрээ бурхдын дүртэй.
Нэгдүгээр Петр хааны нэрэмжит хүн судлал, угсаатны зүйн музейд очиход өвгөдийнхөө ур ухааныг бишрэн намбатайхан алхаж явсан Гандантэгчинлэн хийдийн хамба лам Д.Чойжамц “Та нар минь зүрхээ чангал. Би ч номоо уншия. Энд аймаар зүйлс бий шүү” гэлээ. Музейн Монголын тасаг, сан хөмрөгөөс Монголын түүхтэй холбоотой хосгүй ховор эд өлгийн зүйлс, нийтэд үзүүлж байгаагүй хуучны гэрэл зургуудыг олноор дэлгэжээ. Өнгөрсөн зууны эхэн үеийн нийслэл хүрээнийхний гэрэл зургаас өгсүүлээд тэр үеийн монголчуудын амьдралыг дүрсэлсэн баримал сэлт ч байна.
Чингисийн үеийн мөнгөн гэрэгэ, бурхад, эмээл, хазаарын алт, мөнгөн тоног гээд олон сонин үзмэрийн зэрэгцээ Дамбийжанцан буюу Жа ламын толгой, Жа лам өөрийн гараар туламлаж өвчсөн хүний дэлгэсэн арьс зэрэг ч байдаг гэлцэнэ. Толгой, арьс зэргийг энэ удаад үзүүлсэнгүй. Хаалттай фондод байдаг, тэгээд ч усан нүдэт, цусан зүрхт эгэл хүн хараад байхааргүй эд бололтой. Тэдгээрийг үзүүлж цочирдуулах вий гэсэндээ Д.Чойжамц хамба “Зүрхээ чангалаарай” гэсэн ажээ. Гэхдээ л Монголын түүхэнд хамааралгүй ч хоёр толгойтой сиамын ихэр хүүхдийн араг яс, спиртэн уусмалд хадгалсан хүний гар, хөл зэрэг хүйтэн хөлс бурзаймаар этгээд үзмэрүүд тэнд байх ажээ. Хүний газарт байгаад нь өвгөдийнхөө үнэт зүйлст харамсах сэтгэл төрөх авч хэрэв нутагтаа байсан бол 1930-аад оны хэлмэгдүүлэлтийн хөлд өртөн үгүй болж мэдэхээр байсан эдгээр их өвийг нүдний цөцгий шиг хамгаалж байгаа Гэгээн Петрийн хотын эрдэмтдэд талархахаас өөр яалтай.
Монголчууд, монгол судлаачдын өмнө эдгээр эрдэнэсийн хаалга ямагт нээлттэй байхыг, ном журмаар нь хувилж өгч болохыг тэндэхийн судлаачид амласан юм.
Эх орны их дайны үед 400 хоног фашист Германы цэргийн бүслэлтэд байж хэдэн мянган хүн нь өлсгөлөнгөөр хорвоог орхин гэрийн тэжээмэл хамаг амьтнаа идэж баран эцэстээ үхсэн хүний цогцос, загасны хайрсаар хийсэн цавуу, булга, минж гээд амьтны арьсаар хийсэн хувцасны зах сэлтийг усанд чанан “шөл”-ийг нь ууж, 125 грамм талхаар хоногийг өнгөрөөн асар их зовлон туулахдаа хуучны нэрээр Ленинградын иргэд энэ их эрдэнэсийг аминаасаа илүү хамгаалан аварч үлдсэн нь гайхамшиг.
Бөмбөгөнд өртөөгүй Гүнзэчойнэй хийд
Арц хүж анхилж, бурхны номын ая данд таацуулан хонх, дамрын чимээ үл тасрах том хийд Санкт-Петербург хотын төвд байх ажээ. Буриад, халимаг, тува, бүр орос лам нар энд шавилан буян хурааж ном хурж байна. Гүнзэчойнэй хэмээх хоёр давхар дуган, дөрвөн давхар чогчинтой энэхүү Дүйнхорын дацанг Буриадын номч мэргэн хамба Агваан Лувсан Доржиев Оросын II Николай хаантай шадарлаж ахуйдаа Санкт-Петербургт 1909-1915 онд бариулжээ. Түүнийг босгоход Дээрхийн гэгээн ХIII Далай лам 50 мянга, Агваан Лувсан Доржиев өөрөө 30 мянга, Халимаг, Буриадын сүсэгтнүүд 10 мянга, YIII Богд Жавзандамба хийгээд ар, өвөр Монголын сүсэгтнүүд 60 мянган алтан зоос хандивлажээ.
Хийд 1938 онд ЗХУ-д болсон их сүйтгэлд нэрвэгдсэн ч дуган хийд нь хэвээр үлдэж, хожмоо дэлхийн II дайны жилүүдэд сум, бөмбөгөнд өртөлгүй бүтнээрээ хоцорсон эгэлгүй түүхтэй ажээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг очиход хийдийн лам хуврагууд мандал өргөж, маань хөгжөөлөө. Ая дан, уншлага сэлт нь манай хүрээ хийдэд хурдаг номоос огт ялгаагүй ажээ.
Зүрхний баяр
Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг Халимагт зочлоход хүн зон нь эгээ л хамаатан саднаа тосох мэт гүнээ хүндэтгэн угтлаа. Халимагчууд алтлаг бадамлянхуа цэцэг, хээ хуараар гоёсон цагаан хадаг, аягатай сүү, боорцог барин Ерөнхийлөгчийг тоссон юм. Онгоцны буудлаас Элстэй хот орох зам зуур дэргэдүүр зөрөх хүмүүс эгээ л Монголд байгаа мэт, бүр нэр оноож хэлмээр бидэнтэй дэндүү адилхан. Дөрвөн зууны тэртээ Манжид эзлэгдэхгүй гэсэндээ эх нутгаасаа гарсан омголон тэд маань яасан ч хол нүүгээ вэ. Каспийн тэнгисийн цаана, Ижил мөрөн хавиар монгол царай харж, монгол цай ууж, монгол боорцог идэж монголоор ярилцах нэг л сонин. “Бид та нарын тасарсан мах, үсэрсэн цус билээ. Та бид нэг мах, цусны амьтас билээ. Хол гэж бүү цөх, явбал хүрнэ гэж эзэн Чингис хэлсэн. Нээрээ та нар минь олон уул, олон голыг гатлааад тэртээ холоос биднийгээ эргэх гээд ирлээ шүү дээ. Та нар гал голомтдоо суугаа болохоор нас хамаагүй бүгдээрээ бидний ах, эгч минь. Өнөөдөр бидний зүрхний их баяр болж байна” хэмээн баруун аймгийн аялгаар ярин угтах өвгөд, эмгэдийг хараад өөрийн эрхгүй самсаа шархирч нулимс сулдаа мэлмэрээд ирэв. Санаж санаж уулзсан хамгийн ойрын садан шиг минь санагдаад өр зураад болсонгүй. Монгол нутгаас гараад 400 жил болсон халимагууд одоо ч торгууд аялгаараа хөөрөлдөж, шар тос хөвүүлсэн сүүтэй цайгаа задиар амтлан самарч, салмааргүй амттай улаан боорцог, чанасан мах, буузаар гийчдээ дайлж байна. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн өмнөх ширээн дээр баруун аймгийнхны цагаан сараар таваг засдаг самнаа боов, өрөм өрсөн харагдана. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Элстэй хотынхонд өргөө цагаан гэр бэлэглэж нэгэн монгол голомт үүсгэсэн юм.
Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгч халимаг хөгшидтэй нутгийн аялгуугаар хууч хөөрцгөөж жигтэйхэн амархан хэл нэвтрэн элгэмсч суув. “Мэндүүд” хэмээн уулзаж “Сайн байнад” гэж салдаг, “ханажийнав” гэж баярласнаа илэрхийлдэг халимагууд 12 үеийг эх нутгаасаа хол өнгөрөөсөн ч зүс царай монголтой ижил, хэл яриагаа марталгүй иржээ. Харин Кавказ хавиар нутагладагтаа тэр үү, үндэсний хувцас хунар, дуу, бүжгийн хөдөлгөөнд нь уулынхны нөлөө туссан нь анзаарагдана.
Европ тивийн цорын ганц бурхны шашинт, монгол голомтот баян бүрд болсон халимаг зонд социализмын үед буддын нэг ч сүм хийд байсангүй. Харин өдгөө шашин шүтлэг сэргэж, өнгөрсөн 20 гаруй жилийн хугацаанд 27 сүм хийдтэй болсны хамгийн том нь Элстэй хот дахь “Бурхан багшийн алтан өргөө” хэмээх хийд юм. Хийдийн шавыг 2005 онд тавьж, 2006 онд Дээрхийн гэгээн Далай лам Данзанжамц Халимагт морилох үеэрээ нэр хайрлажээ. Өндөр довжооны гол хэсгээр ус үелзэн урсах энэ гоёмсог хийдэд хурал ном тасрахгүй. Дилав хутагтын хойд дүр болох АНУ-д төрсөн Данзанламид хэмээх залуухан халимаг лам энэ газар буддын шашнаа дэлгэрүүлэн соёл, түүхээ түгээж байна. “Алтан өргөө” хийдэд сүсэгтнүүдэд буддын шашны ном судар, түүхийн талаарх мэдээллийг цогцоор нь өгч, хийдийн доод давхарт номын сан, кинотеатр, гэрэл зургийн үзэсгэлэн, буддын шашны судлалын төв ажиллуулдаг нь манайд ч авууштай туршлага санагдсан. Сүсэгтэн олны өргөл барьцыг хийдийн үйл ажиллагаанд зориулаад зогсохгүй, буяны үйл, шашны ховор ном судрыг хамгаалж, судлахад зориулдаг юм байна. Тэнд залсан шинэ бурханд Дилав хутагтын өмнөх монгол дүр В.Жамсранжавын жанчны хэсэг, чандраас аваачин аравнай шүншиг өргөв. Өмнөх дүрийн Дилав хутагт АНУ-д байхдаа Эх орны дайны үеэр энд тэндгүй цөлөгдсөн халимаг түмнийг Ижил мөрөн хавийн нутагтаа буцахад зүтгэл гаргасан түүхтэй гэнэ.
Халуу шатаж элс төөнөсөн элчилгүй тал нутагтай халимагчууд таван хошуу малаа маллаж байна. Овор ихтэй улаан үхэр, хоёр бөхт тэмээд нь монгол генээ алдалгүй өдий хүрчээ. ОХУ-ын махны хэрэгцээний 65 хувийг халимаг үхрийн махаар хангадаг, ууцан сүүлтэй хониороо ч гайхуулдаг гэнэ. Мориныхоо эмээлийг Монгол нутгийн зүг харуулж тавьдаг халимагчууд дахин дахин уулзахын ерөөл тавин сүү өргөн Ерөнхийлөгчийг үдлээ. Элгэн садан монгол, халимаг түмэн ойр ойрхон уулзаж зүрхний баяраар бялхах болтугай,
Д.ОЮУНЦЭЦЭГ
2011.06.13 News.mn сайт, “Ардын эрх”
Л.Пүрэвсүрэн: ОХУ-д Монголыг шинээр ойлгууллаа
-Монголын эдийн засаг үсрэнгүй хөгжих шинжиндээ орлоо. Үүнээс Оросын тал хоцролгүй Монголд өөрийн гэсэн нэр нөлөөтэй байх ёстой гэсэн зорилт тавьж байсан нь ойлгомжтой-
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн ОХУ-д хийсэн албан ёсны айлчлалын үр дүнгийн талаар Ерөнхийлөгчийн Гадаад бодлогын зөвлөх Л.Пүрэвсүрэнтэй ярилцлаа.
-Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ОХУ-д хийсэн айлчлалын гол үр дүн юу байсан гэж та үзэж байгаа вэ?
-ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Д.Медведевтэй хийсэн уулзалтаас эхэлж ярья. Энэ уулзалт товлосон хугацаанаас нэлээд урт болсон. Түүгээр одоогийн чухал гэгдэж байгаа бүх асуудлыг хамарч ярилцсан. Ингэхдээ ОХУ-ын талаас холбогдох сайд нарыг тухай бүр дуудаж байлцуулж байгаад ярьсан нь айлчлалд үнэхээр өндөр ач холбогдол өгч байсны шинж гэж үнэлж болно. Мөн ОХУ-ын Засгийн газрын дарга В.Путин Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид бараалхах үед Оросын талаас асуудалд хамаатай сайд нар бүгд байлцаж байгаад ярилцсан. Айлчлалын гол үр дүн юу байв гэвэл нэгдүгээрт, Монголын шатахууны хангамжийг хамгийн нэн тэргүүний асуудал болгож тавьсан. Ялангуяа ОХУ-ын Ерөнхий сайд В.Путинтай уулзах үедээ үүнийг Ерөнхийлөгч нэлээд тодорхой ярьсан. Засгийн газрын орлогч дарга И.Сечинийг манай талаас зориуд хүсэлт тавьж уулзалтад байлцуулсан. В.Путин шатахууны хангалтыг Монголын үнэхээр тулгамдсан асуудал мөн гэж үзэж “Роснефть”-ийн нөөцөөс шийдэх боломж олго” гэсэн үүрэг өгсөн. “Монгол Улсын Эрдэс баялаг, эрчим хүчний сайд Д.Зоригт Москвад ирнэ. Түүнийг хүлээж авч уулз. Асуудлыг шийд” гэсэн чиглэлийг В.Путинаар холбогдох хүмүүст өгүүлж асуудлыг зөв зам руу оруулснаар шатахуун нийлүүлэх асуудал шийдэгдэх шатандаа орлоо. Үүн дээр Оросын талаас бас санал тавьж байсан. Шатахууны нийлүүлэлт дээр цаашид алсыг харсан шийдэл хэрэгтэй юм. Олон гарц байх хэрэгтэй. Олон зам, олон боомтоор оруулж байх хэрэгтэй. Магадгүй, Монголын нутгаар хий, нефтийн хоолой дамжуулах асуудал ч байж болох юм гэх зэргээр алсыг харсан шийдлүүдийг олох хэрэгтэй гэдэг дээр хоёр тал санал нэгдлээ. Энэ бол үнэхээр өнөөдөр монгол хүн бүрийн сонирхож байгаа асуудал гарцаагүй мөн.
Хоёр дахь том асуудал гэвэл хэдийгээр энэ удаа өөрчилж гарын үсэг зуралцаагүй ч гэсэн УБТЗ-ын 1949 оны гэрээн дээр Оросын тал анх удаа гэж хэлж болохоор санал хэлсэн. Уг гэрээг өнөөдрийн цаг хугацаанд нийцүүлж өөрчлөх шаардлагатай юм гэдэг дээр хоёр тал ойлголцсон. Энэ бол том үр дүн. Үүнээс өмнө Оросын тал хэзээ ч ингэж 1949 оны гэрээг өөрчилье гэж дуугарч байгаагүй. Тэгвэл сая зарчмын хувьд 1949 оны гэрээг өөрчлөх шаардлагатай болсон байна гэдэг дээр ойлголцлоо. Үүнийг Ерөнхийлөгч Д.Медведев, Ерөнхий сайд В.Путин хоёулантай нь ярьж ойлголцсон. ОХУ-ын Төмөр замын дарга В.Якунин, Тээврийн сайд И.Левитин нар байлцсан. Тэдэнд тодорхой үүрэг өгсөн. Оросын талаас нөхцөл болгож байгаа арван хэдэн асуудлын ихэнх дээр ойлголцсон, хоёр гурван асуудал дээр мэргэжлийн байгууллагууд ярилцаж шийдэх байх. Манай талаас 2011 онд багтааж УБТЗ-ын 1949 оны гэрээг өөрчилье гэсэн санал хүсэлт тавьсан. Ямар ч гэсэн зарчмын ойлголтод хүрнэ гэдэг бол том үр дүн гэж үзэж байна. Монгол-Зөвлөлтийн хувь нийлүүлсэн “Улаанбаатар төмөр зам” нийгэмлэг үүсгэн байгуулах тухай БНМАУ-ын Засгийн газар, Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Улсын Засгийн газар хоорондын 1949 оны зургадугаар сарын 6-ны өдрийн гэрээнд өөрчлөлт оруулах тухай хэлэлцээрийн протоколд Монгол Улсын Зам тээвэр, барилга хот байгуулалтын сайд Х.Баттулга, ОХУ-ын Тээврийн сайд И. Е. Левитин нар гарын үсэг зурсан. Өмнө ярьж байснаар 250 сая ам.доллараар хамтарсан нийгэмлэгийн дүрмийн санг нэмэгдүүлье гэсэн яриаг үүгээр албан ёсны болгож байгаа юм. Тэрнээс биш гэрээнд өөрчлөлт оруулсан хэрэг биш. Өмнө нь тэр 250 сая ам.долларын 125 саяыг Оросын тал гаргая. Үлдсэн 125 саяыг Монголын тал гаргая. Боломжгүй бол Оросын тал тэр мөнгийг манайд зээлүүлье гэж байсан. Харин манайх Монголын эдийн засаг нэлээд сайжирсан, улсын төсөв гайгүй болсон учраас 125 сая ам.доллараа өөрөө гаргана гэсэн. Оросын тал санал тавьсан байгаа, 250 сая ам.долларыг хоёр талаас ижил хугацаанд тэнцүү гаргаад явъя. Орос 10 саяыг гаргавал Монгол бас 10 саяыг гаргах гэх мэтээр ижил төвшинд явъя гэлээ. Үүний дагуу хэлэлцээр байгууллаа.
Увс нуурын хотгорт хил дамнасан дархан газар байгуулах, Цэргийн салбарт оюуны өмчийг хамгаалах зэрэг баримт бичиг байгууллаа. Анагаах ухааны чиглэлд хамтран ажиллах протокол, хэлэлцээрт гарын үсэг зурлаа.
-Ураны салбарт хамтран ажиллах чиглэлээр ямар санал гарсан бол?
-“Дорнод атом” компани дээр лицензийн асуудлаас болж ажил тодорхой хэмжээгээр зогсонги байдалд ороод байсан. Нэгэнт шүүхийн ажиллагаа явж байгаа тул үүнийг хүлээхгүйгээр хоёр талаас хүлээсэн үүргүүдээ биелүүлээд явъя гэсэн урагш ахиц дэвшил гарахуйц хэмжээний яриа боллоо. “Росатом”-ын ерөнхий захирал Криенко хоёр Ерөнхийлөгчийн уулзалт, Ерөнхий сайд В.Путинтэй хийсэн өргөтгөсөн хэлэлцээрт оролцсон. Шинээр цөмийн түлш хийнэ ч гэдэг юм уу, өөр зүйл яриагүй.
-ОХУ-ын тал энэ айлчлалаас ямар үр дүн хүлээсэн бол?
-Эдийн засгийн асуудлаар ярилцана гэдэг нь Оросын талын гол зорилго байсан байх. Монголын эдийн засаг үсрэнгүй хөгжих шинжиндээ ороод ирлээ. Үүнээс Оросын тал хоцролгүй өөрийн гэсэн байр суурьтай, Монголд өөрийн гэсэн нэр нөлөөтэй байх ёстой гэсэн зорилт тавьж байсан нь ойлгомжтой. Манай тал УИХ, Засгийн газрын төвшинд яригдаагүй зүйлийг амлахгүй. Монгол Улс хоёр хөрштэйгээ тэнцүү харилцах зорилго, чиглэл барьж байна. Худалдаа манай талд ихээхэн алдагдалтай байна. Үүнийг өөрчилье. Манайх экспортоо нэмэгдүүлэх зорилготой байна. Үүн дээр Оросын тал анхаараач. Оросын талын хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлж хамтарч ажиллах сонирхол байна гэдгийг илэрхийлсэн. Ойрын жилүүдэд Монгол-Оросын эдийн засгийн хамтын ажиллагаа ямар байх вэ гэдгээр зарчмын чиглэлүүд гаргасан.
-Санкт-Петербург хотод соёлын чиглэлээр айлчлалаа үргэлжлүүлсэн. Тэндээс гарах үр дүн юу байх вэ?
-Айлчлалын нэг том зорилго бол соёлын талын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх асуудал байсан. Ялангуяа энэ жил Хүннүгийн тулгар төрийн 2220 жил, тусгаар тогтнолоо буцааж сэргээн олж авсны 100 жил, Монгол-Оросын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 90 жил, НҮБ-д элссэний 50 жилийн ой тохиож байна. Ийм түүхэн жил Монгол-Оросын харилцааны ирээдүй рүү харсан, залуу үе рүүгээ хандсан ажил хийх ёстой байсан. Үүний дүнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зүгээс ОХУ-ын Ерөнхийлөгчтэй хамтран, түүний ивээл дор Оросын музей, архивуудад байгаа Монголын түүхтэй холбоотой гол түүхэн эх сурвалжууд, соёлын үнэт зүйлийг хамтран судлая. Каталогжуулъя, бүртгэе, олон нийтийн хүртээл болгоё гэсэн саналыг манай талаас тавьсан. Үүнийг Оросын тал дуртай хүлээж авсан. Д.Медведев Ерөнхийлөгч хэвлэлийн бага хурал дээр мэдэгдэж байсан шүү дээ. Оросын архивуудын үүд хаалга үүнээс хойш Монголын судлаачдын өмнө хэзээд нээлттэй байх болно гэсэн. Энэ зорилгоо биелүүлэх үүднээс Санкт-Петербург хотод зочилж олон чухал газраар орлоо. Оросын ШУА-ийн дэргэдэх эртний гар бичмэл судлалын хүрээлэнд манай түүхийн ховор нандин номууд бий. Бид айлчлалд бэлтгэх явцдаа нэлээд үзэж танилцсан. Хаана юу байна гэж үзсэн. Манай ШУА-ийн хүмүүс, Гандантэгчинлэн хийдийн хуврагуудаас айлчлалын бүрэлдэхүүнд орсон. Санкт-Петербургийн монгол судлаачидтай бүгдтэй нь уулзлаа. Эрмитаж, ШУА-ийн гар бичмэлийн хүрээлэнд очлоо. Ленинградын Улсын их сургууль гэдэг бол дэлхий дээр хамгийн эрт, 1800-гаад оноос монгол судлал хөгжсөн, хамгийн баялаг номын сан, гар бичмэлтэй сургууль. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив гэж байна. Цагаан хааны үеийн Оросын архив энэ хотод бий. ШУА-ийн Угсаатны зүйн Кунсткамер музей гэж байна. Эдгээрт байгаа Монголын түүхийн зүйлсийг цаашид маш сайн судална. Оросын Цагаан хаан, манай Богд хааны үед хамтарч барьсан Буддын шашны “Гүнзэчойнэй” гэж хийдээр орлоо. Энэ бол Монголын соёл-урлаг Европ руу гарч байсан том гарц, төв юм. Үүнийг хамтарч судлах үүд хаалгыг нээлээ.
-Оросын тал Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг нэлээд их хүндэтгэж хүлээж авсан гэж ойлгосон. Дипломатч хүний нүдээр харахад ямар төвшинд хүлээж авав?
-Албан ёсны айлчлал гэж нэрлэсэн хэдий ч ёслол, хүндэтгэлийн хувьд төрийн айлчлалын хэмжээнд очихуйц хүлээж авсан. Цэрэг жагсааж бүрэн хэмжээнд хүлээж авсан байдал, яриа хэлэлцээнд оролцсон сайд нарын бүрэлдэхүүн, хэлэлцсэн асуудлын цар хүрээ зэргийг харахад Төрийн тэргүүний дээд хэмжээнд хийх айлчлалын хэмжээнд хүндэтгэж хүлээж авсан.
- Оросын хэвлэлүүдэд Ерөнхийлөгчийг энгийн сайхан хүн байна гэсэн дүгнэлт өгсөн нь харагдсан. Үүнийг та хэрхэн хүлээж авч байгаа вэ?
-Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж өмнө нь тэр бүр оросоор ярьж Оросын албаныхны өмнө гарч байгаагүй. Москвад буумагц анхны уулзалтаа ИТАР-ТАСС агентлаг дээр хийсэн. Оросын хамгийн нөлөө бүхий 40 гаруй хэвлэлийн тэргүүнүүд түүнд оролцсон. Ерөнхийлөгч тэндээс эхлээд л маш энгийнээр, маш дэлгэрэнгүй хариултыг тэдэнд өгсөн. Зөвхөн Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж гэдэг хувь хүний хувьд биш, Монголын өнөөгийн нийгмийн нүүр царайг Оросын томчуудад шинээр ойлгуулахад алхам болсон байх гэж бодож байна. “КоммерсантЪ” сонины нэг дугаарт Монголын тухай дөрвөн маш том өгүүллэг гарсан байсан. “Оросын тал Монголыг анхаардаг болжээ. Хуучны Монгол биш болжээ. Шинэ нөхцөл байдал үүссэн байна шүү” гэдгийг Орос ажиглаж эхлээд байна. Ямар ч гэсэн энэ айлчлалаас өнөөгийн Монголын тухай ойлголтоо нэмэгдүүлсэн гэж бодож байна.
-Айлчлалын төгсгөлд Халимагт зочилсон. Тэр айлчлалын зорилго юу вэ?
-Халимаг бол Европт байгаа буддын шашинтай, монгол хэлтэй, монгол царайтай монгол үндэсний ганц ард түмэн. Хувь заяаны эрхээр 400 жилийн өмнө тасраад нүүгээд явсан. Тэдний хэл, соёлыг авч үлдэхэд дэмжлэг үзүүлэх нь Монгол төрийн бас нэг зорилго, бодлогын хэсэг байх ёстой. Гадаадад байгаа Монгол туургатнуудынхаа хэл, заншил, соёлыг хадгалахад дэмжлэг үзүүлэх асуудлыг Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж анхнаасаа гаргаж тавьсан. Хөрш хоёр орны удирдлага ч ойлгож хүлээж авсан тийм зүйл. Монгол гаралтай оюутнуудад зориулсан Ерөнхийлөгчийн тэтгэлгийг бий болгосон. Үүний анхныхыг Халимагийн таван оюутанд гардууллаа. Гадаадад бас монгол бахархлаа таниулах үүднээс чөлөөт бөхийн тамирчин Б.Наранбаатар, шатрын олон улсын их мастер Б.Мөнгөнтуул нарыг бүрэлдэхүүндээ авч явсан. Халимагийн Ерөнхийлөгч асан, Олон улсын шатрын холбооны ерөнхийлөгч К.Илюмжинов манай Б.Мөнгөнтуулыг их мастеруудад зориулсан цуврал тэмцээнүүдэд түлхүү оролцуулахаа амласан. Монголд шатрын ордон барих амлалтаа ч хэрэгжүүлнэ гэсэн. Иймэрхүү үр дүнтэй том айлчлал боллоо гэж хэлэх байна.
Д.ОЮУНЦЭЦЭГ
News.mn Ардын эрх 2011.06.07
Оросын үйлдвэрүүд АИ-92-оос Евро-3 руу шилжиж байна
Сүүлийн өдрүүдэд бензин, шатахуун хомсдож, өнөөдөр л гэхэд шатахуун түгээх зарим цэгт АИ-92 бензинийн үнэ 1500 төгрөгт хүрлээ. Ерөнхийдөө АИ-92 бензиний олдоц ховордох шинжтэй болжээ. Үүний шалтгаан нь Оросын нефть боловсруулах үйлдвэрүүд засварт орж Европ стандартад шилжин Евро-3 бензин рүү орохоор болж буй ажээ. Энэ талаар Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн айлчлалын бүрэлдэхүүнд багтаж ОХУ-д айлчилсан Эрдэс баялаг, эрчим хүчний сайд Б.Ариунсангаас тодрууллаа.
-“Роснефть” компани Монголд нийлүүлэх шатахууны талаар ямар мэдээлэл өгсөн бэ?
- “Роснефть”-ийнхэн зургадугаар сард дизелийн түлш хэвийн болно. Монголд 37 мянган тонн түлш хуваарилж байгаа гэсэн. Тэнд нэг зовлон гарч байгаа. Манай ойролцоох Ангарск, Ачинскийн үйлдвэрийн засвар бүрэн дуусаагүй. Тиймээс тэндээс гарч байгаа бензин, шатахуун маш бага байна. Тиймээс Комсомольскоос ачуулна гэж байна. Комсомольск хол учраас замд зарцуулах хугацаа 10-14 хоног болж байгаа. Тэр хооронд яаж нөөцөө бий болгох вэ гэдэг асуудал гарч ирж байна.
-АИ-92 бензиний олдоц ховордоно гэж байгаа үнэн үү?
--“Роснефть”-ийнхэн бас ярьж байсан. АИ-92-ын хангалт хүнд болж байгааг хэлсэн. Үйлдвэр нь засварт орсон. Ерөнхийдөө Европ стандарт руу орж Евро-3 гэдэг бензин рүү орохоор Оросын үйлдвэрүүд засвар хийж байгаа. АИ-92 бензин Орост ч маш ховор болж байна. Тиймээс танайх АИ-92-ын тодорхой хэмжээний эх сурвалжийг зургадугаар сард өөр газраас олох хэрэгтэй гэсэн асуудал тавьж байсан. Тэгэхээр олон жил ОХУ гэсэн шатахууны ганц эх үүсвэртэй байснаа өөрчлөх цаг болсон байна.
Оросын эдийн засгийн өсөлт өмнөх жилүүдээс асар өндөр болчихож. Шатахууны дотоод хэрэгцээ нь өсчихөж. Нөгөө талаас нефть боловсруулах үйлвэр шинээр баригдаагүй, тиймээс Монголд шатахуун өгч байсан хэмжээндээ өгье. Харин илүү хэрэгцээгээ гаднаас ол гэдэг болсон байна.
Хятадаас тодорхой хэмжээний шатахуун авна. Гэхдээ тэдний үнэ манай өнөөгийн шатахууны үнээс хамаагүй өндөр. Нэг тонн дизелийн түлш Хятадаас 1480 ам.доллараар орж ирж байгаа. Тэгэхээр өнөөдөр бензин, шатахууны үнийг олон улсын стандартад оруулахаас аргагүй байдалд хүрч эхэлж байна. Мөн дотооддоо нефть боловсруулах бага оврын ч хамаагүй үйлдвэртэй болж шатахууныхаа 30 орчим хувийг дотоодоосоо хангах нь нэн яаралтай асуудал боллоо.
Д.ОЮУН
News.mn
Халимагийн хийдэд бурхан заллаа
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж ОХУ-ын Бүгд Найрамдах Халимаг Улсад айлчлах үеэрээ “Бурхан багшийн алтан өргөө” хийдэд зочилсон юм. Ерөнхийлөгчийн айлчлах үед хийдэд шинээр бурхан багш бүтээн залж, аравнайлж шүншиглэх ёслолд нь Гандантэгчинлэн хийдийн хамба лам Д.Чойжамц, Халимагийн иргэн Дилав хутагт Данзанламид, бусад лам хуврагууд оролцсон юм. Бурхны шүншигт Дилав хутагтын өмнөх монгол дүр Б.Жамсранжавын жанчны хэсэг, шарилын чандраас оруулжээ. Эдгээрийг Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Г.Явгаан Б.Жамсранжав агсны таалал барьсан АНУ-ын Нью Жерсигээс авчирсан аж.
Социализмын үед буддын нэг ч сүм хийдгүй байсан Халимагт өдгөө шашин шүтлэг сэргэж, өнгөрсөн 20 гаруй жилийн хугацаанд 27 сүм хийдтэй болжээ. Тэдгээрээс хамгийн том нь Элстэй хот дахь “Бурхан багшийн алтан өргөө” гэдэг энэ хийд юм.
Хийдийн шавыг 2005 онд тавьж, 2006 онд Дээрхийн гэгээн Далай лам Данзанжамц Халимагт морилох үеэрээ нэр хайрлажээ. Өндөр довжоо бүхий, довжооны гол хэсгээр ус урсан буух энэ гоёмсог хийдэд хурал ном хураад зогсохгүй, иргэдэд буддын шашны ном судар, түүхийн талаарх мэдээллийг цогцоор нь өгдөг ажээ. Хийдийн доод давхарт номын сан, кинотеатр, гэрэл зургийн үзэсгэлэн, буддын шашны судлалын төв ажилладаг. Сүсэгтэн олны өргөл барьцийг з хийдийн үйл ажиллагаанд зориулаад зогсохгүй, буяны үйл, шашны ховор ном судрыг хамгаалж, судлахад зориулдаг юм байна.
Д.ОЮУН
Монголд Оросын хөрөнгө оруулалттай консервийн үйлдвэр байгуулна
Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ОХУ-д хийсэн айлчлалын үеэр Москвад бизнесийн форум болсон юм. Форумын дараа Монголын “Тайж” групп, ОХУ-ын “Бурятмясопром” компанийн хооронд хамтран ажиллах, үйлдвэр байгуулах санамж бичигт гарын үсэг зурлаа. Ингэснээр Монголын нутаг дэвсгэр дээр нөөшилсөн махан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх боломж бүрдэж байгаа юм. ОХУ-д мах, махан бүтээгдэхүүн нийлүүлэх бусад боломжийн талаар айлчлалын бүрэлдэхүүнд орсон ХХААХҮЯ-ны Мал аж ахуйн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дэд дарга Б.Биньеэ, “Тайж” группын тэргүүн Б.Ганпүрэв нараас тодрууллаа.
Б.Биньеэ:
-ОХУ-д мах нийлүүлэх талаар бизнес форум дээр яригдлаа. Ямар тохиролцоонд хүрэх боломж харагдаж байна вэ?
-Монголоос мал аж ахуйн гаралтай мах, дайвар бүтээгдэхүүн, ноос, ноолууран эдлэлийг ОХУ-д экспортлох хэмжээ сүүлийн жилүүдэд нэлээд багассан. Энэ удаагийн форум дээр 1990-ээд оны төвшинд байсан хэмжээг 2010 оныхтой харьцуулж ярилцлаа. Ингэхэд сүүлийн жилүүдэд бага хэмжээнд боловч нэмэгдсэн байна. Хуучин бол ОХУ-д жилд үйлдвэрийн аргаар боловсруулсан 30 мянган тонн мах гаргаж байсан. Тэр хэмжээ нэг хэсэг эрс бүүрсан. Өнгөрсөн жил арай нэмэгдэж 13 мянган тонн мах гаргасан. Форумын үер Монголын “Тайж” групп, ОХУ-ын “Бурятмясопром” компанийн хооронд хамтран ажиллах санамж бичигт гарын үсэг зурлаа. Ингэснээр хойд хөршид мах, махан бүтээгдэхүүн нийлүүлэх хэмжээ нэмэгдэх эхлэл тавигдлаа гэж үзэж байна.
-Энэ чиглэлийн бизнес эрхлэхэд ямар бэрхшээл байдаг вэ?
-Ер нь олон саад бэрхшээл бий. Хоёр орны хооронд тарифын хөнгөлөлт байхгүй, хоёр орны хил, гааль дээр хүнд суртал нэлээд бий. Үүнийг Ерөнхийлөгчийн айлчлалын дараа нааштай шийдэж болох болов уу гэсэн найдлага бидэнд байна.
“Тайж” группын тэргүүн Б.Ганпүрэв:
-Танай групп “Бурятмясопром” компанитай санамж бичиг байгууллаа. Үүний ач холбогдол юу вэ?
-Үүний ач холбогдол гэвэл Монголын газар нутаг дээр Орос-Монголын хамтарсан хөрөнгө оруулалттай сүүлийн үеийн техник тоног төхөөрөмжөөр тоноглосон консервийн үйлдвэр байгуулахаар боллоо. Махаа зүгээр гаргах биш, Монголынхоо нутаг дээр нэмүү өртөг шингэсэн, ашигт үйлийн коэффициент дээшлүүлсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхээр болж байна. Энэ нь Монголын малчдын эдийн засагт эерэг нөлөө үзүүлэх, малыг эргэлтэд оруулах давуу талтай юм. Ийм агуулгатай санамж бичигт гарын үсэг зурлаа.
-Бүтээгдэхүүнээ ямар зах зээлд нийлүүлэх вэ?
-Голдуу ОХУ, мөн ОХУ-аар дамжуулж гурав дахь зах зээлд экспортлохоор гарын үсэг зурсан.
-Үйлдвэрийг хэзээ ашиглалтад оруулах вэ?
-Энэ зургадугаар сараас үндсэндээ барьж байгуулах ажилд орно. Жил хагасын дараа түлхүүр гардуулахад ойрхон болно. Үйлдвэр ашиглалтад орсноор өдөрт 50 тонн махаар консерв хийх хүчин чадалтай байх юм.
-Ажиллах хүч хаанаас авах вэ?
-Монголчуудаа сургаж ажиллуулна.
Д.ОЮУН News.mn
Хадаг, сүү барьж угтдаг халимагчууд
Монгол Улсын Ергөнхийлөгчийг ОХУ-ын Бүгд Найрамдах Халимаг улсад айлчлахад халимагчууд алтлаг бадамлянхуа цэцэг, хээ хуараар гоёсон цагаан хадаг, аягатай сүү, боорцог барин угтав. Монгол нутгаас гараад 400 жил болсон халимагууд одоо ч торгууд аялгаараа ярьж, шар тос хөвүүлсэн сүүтэй цайгаа задиар амталж, салмааргүй амттай улаан боорцог, чанасан мах, буузаар гийчдээ дайлж байна. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн өмнөх ширээн дээр баруун аймгийнхны цагаан сараар таваг засдаг самнаа боов, өрөм өрсөн харагдсан.
Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгч халимаг хөгшидтэй нутгийн аялгуугаар хууч хөөрцгөөж жигтэйхэн амархан хэл нэвтэрч суув. “Мэндүд” хэмээн уулзаж “Сайн байнад” гэж салдаг, “ханажийнав” гэж баярласнаа илэрхийлдэг халимагууд 400 жил, 12 үеийг эх нутгаасаа хол өнгөрөөсөн ч зүс царай монголтой ижил, хэл яриагаа марталгүй иржээ. Боорцог, шгаа гэр /эсгий гэр/, алтн сюмэ /алтан сүм/ , бурхн багшэ /бурхан багш/ гээд ярилцаад байвал хэл нэвтрээд байх боломжтой.
Харин Кавказ хавиар нутагладагтаа тэр үү, үндэсний хувцас хунар, дуу, бүжгийн хөдөлгөөнд нь уулынхны нөлөө ихэд туссан харагдана.
Д.ОЮУН
Д.Идэвхтэн: Нефть бүтээгдэхүүний хангамж, үнийг тогтвортой байлгах талаар ярилцлаа
Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ОХУ-д хийсэн айлчлалын дүнгийн талаар Монгол Улсаас ОХУ-д суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт элчин сайд Д.Идэвхтэнтэй Халимагийн Элстэй хотод ярилцлаа.
-Ерөнхийлөгчийн айлчлалыг амжилттай болгох тал дээр ЭСЯ хэрхэн ажилласан бэ?
-Аливаа өндөр дээд хэмжээний айлчлалын бэлтгэлийг тухайн оронд суугаа ЭСЯ Гадаад харилцааны яамнаасаа чиглэл авч хангадаг. Бэлтгэлийг сайн хангасан гэж үзэж байгаа. Оросын тал ч энэ айлчлалд маш сайн бэлтгэсэн. Их анхаарал тавьсан. Энэ байдлыг сэтгүүлчид та бүхэн өөрийн нүдээр харсан. Энэ үндсэн дээр ОХУ-д Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хийсэн албан ёсны айлчлал амжилттай болж өндөрлөлөө. Айлчлалаар олон чухал баримт бичигт гарын үсэг зурлаа. Бас олон чухал баримт бичигт гарын үсэг зурах үндсэн нөхцөл бүрдлээ. Ойрын үед тэдгээрт гарын үсэг зурахаар боллоо.
Гарын үсэг зурсан зарим баримт бичгээс дурдвал Монгол Улс ОХУ-тай 3500 орчим км газраар хиллэдэг. Хил орчмоор байгаль орчныг хамтарч хамгаалах зайлшгүй хэрэгцээ байгаа. Үүнтэй холбогдуулж Увс нуурын бүс нутагт "Увс нуурын хотгор" хил дамнасан дархан цаазтай газар байгуулах тухай Монгол Улсын Засгийн газар, ОХУ-ын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр байгууллаа. УБТЗ-ын дүрмийн санг 250 сая ам.доллараар өргөтгөх, үүний дотор Оросын Засгийн газар 125 сая, Монголын Засгийн газраас мөн 125 сая ам.долларын хөрөнгө оруулах, ингэснээрээ төмөр замын хөдлөх бүрэлдэхүүн, техник технологийг шинэчлэх протоколд гарын үсэг зурлаа. Цэрэг-техникийн хамтын ажиллагааны явцад оюуны өмчийг харилцан хамгаалах тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Оросын Холбооны Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрт мөн гарын үсэг зурсан.
-Шатахуун нийлүүлэх тухай асуудлыг яаж шийдсэн бэ?
-Манай улс ОХУ-аас нефть бүтээгдэхүүний хувьд бараг 100 хувь хамаардаг. Сүүлийн саруудад Монголд нефть бүтээгдэхүүний хангамж муудаж нэлээд сандарлаа. Ялангуяа дизель түлшний хангамж их муудсан. Энэ асуудлаар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж ОХУ-ын Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдтай уулзахдаа санал солилцож нефть бүтээгдэхүүний хангамжийг яаж найдвартай болгох вэ гэсэн асуудлыг ярилцлаа. Өнөөдөр бий болоод байгаа бэрхшээлийг богино хугацаанд бас яаж арилгах вэ гэдэг дээр ярьж тохиролцлоо. Цаашид нефть бүтээгдэхүүний хангамжийг тогтвортой байлгах, үнэ тогтвортой байх зэрэг сэдвээр санал солилцлоо. “Роснефть” нөөцөөсөө манайд шатахуун нийлүүлэхээр болсон. Ачилт бараг эхлэх гэж байгаа байх.
-ОХУ-д сурч байгаа монгол оюутнууд ажил эрхэлэх боломжгүй, дийлэнх нь хувийн зардлаар суралцдаг юм байна. Тэднийг цагийн ажил хийх боломжтой болгох талар ярилцсан гэсэн?
-Манай хоёр улс хөдөлмөр эрхлэлтийн асуудлаар гэрээ, эрх зүйн үндэс бүрдүүлэх зайлшгүй шаардлага бий. ОХУ-д Монголын 5000 орчим иргэн ажиллаж, амьдарч, сурч байна. Тэд зарим тохиолдолд ОХУ-ын нутаг дэвсгэр дээр хөдөлмөр эрхлэх шаардлагатай байдаг. Энэ харилцааг зохицуулсан баримт бичиг бүрдүүлэх шаардлагатай. Оросын иргэд Монголын нутаг дээр, Монголын иргэд Оросын нутаг дээр түр хугацаанд хөдөлмөр эрхэлж, амьдрал ахуйгаа авч явах шаардлага байдаг. Энэ талаар ойрын үед ярилцана. Энэ бол айлчлалын бас нэг үр дүн юм.
-УБТЗ-ын 1949 оны гэрээг шинэчлэх чиглэлээр юу хийв?
-Орос-Монголын харилцааг биежүүлж байдаг олон хамтарсан үйлдвэр байдаг. УБТЗ, Эрдэнэт, Монголросцветмет зэрэг хамартрсан үйлдвэр, аж ахуйн газрын үр ашгийг дээшлүүлэх, техник, технологийг сайжруулах чиглэлээр хоёр улсын Ерөнхийлөгч тодорхой санал солилцсон. Үүний дагуу УБТЗ-ын 1949 оны хэлэлцээрийг цаашид шинэчлэх чиглэлээр хоёр улсаас ажлын хэсэг гаргаж хамтарч шинжилгээ, судалгаа хийхээр боллоо. Хамтарсан үйлдвэрүүдийн талаар хийх ажил тодорхой болж үр дүн гарах зам нээгдлээ.
-ОХУ-д Монголын иргэд визгүй зорчих асуудлаар ярилцав уу?
-Энэ асуудал хэлэлцээрийн төвшинд байна. Цаашид ярилцах боломжтой.
Д.ОЮУН 2011.06.06 News.mn
“Зүрхээ чангал”
ОХУ-ын Санкт-Петербург хот бол Монгол судлал, монголтой холбоотой түүх дурсгалын зүйлсийг хадгалсан байдлаараа дэлхийд тэргүүлэх хот юм. Тус хотын ОХУ-ын Шинжлэх ухааны академийн Дорно дахины гар бичмэл судлалын хүрээлэнд Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийг зочлоход Монголын түүх, соёлын холбогдолтой бичгийн дурсгалын дээжсийг дэлгэн тавьсан байв. Тэнд Монголын бичгийн дурсгалтай холбоотой 8000 гаруй гар бичмэл хадгалагддаг ажээ. “Молон тойны намтар”, “21 Дар эхийн магтаал”, алтаар бичиж бүтээсэн “Алтангэрэл” судар, “Галын тахилга”, Перс хэлнээс эрт үед орчуулсан “Эрт цагаас Төмөр хааныг хүртлэх монголчуудын түүх”, “ХYII зууны үеийн Ойрадын утга зохиолын хэл”, “Ойрадын Галдан бошигт хааны тухай” түүхэн бичгүүд тэнд хадгалагдаж байна.
Нэгдүгээр Петр хааны нэрэмжит хүн судлал, угсаатны зүйн музейд очиход Гандантэгчинлэн хийдийн хамба лам Д.Чойжамц “Та нар минь зүрхээ чангал. Би ч номоо уншия. Энд аймаар зүйлс бий шүү” гэсэн юм. Музейн Монголын тасаг, сан хөмрөгт Монголын түүхтэй холбоотой хосгүй ховор эд өлгийн зүйлс, нийтэд дэлгэж байгаагүй хуучны гэрэл зургуудыг үзэж сонирхов.
Чингисийн үеийн мөнгөн гэрэгэ, бурхад, эмээл, хазаарын алт, мөнгөн тоног гээд олон сонин үзмэрийн зэрэгцээ Дамбийжанцан буюу Жа ламын толгой, мөн Жа лам өөрийн гараар туламлаж өвчсөн хүний дэлгэсэн арьс зэрэг байдаг ажээ. Харин толгой, арьс зэргийг үзүүлсэнгүй. Хаалттай фондод байдаг аж. Тэдгээрийг үзүүлэх байх гэсэндээ Д.Чойжамц хамба “Зүрхээ чангалаарай” гэсэн ажээ. Гэхдээ л хэдийгээр Монголын түүхэнд хамааралгүй ч хоёр толгойтой сиамын ихэр хүүхдийн араг яс, спиртэн уусмалд хадгалсан хүний гар, хөл зэрэг үзмэрүүд тэнд байсан юм.
