Сэтгүүлч Р.ОЮУНЦЭЦЭГ Өнөөдөр сонин
МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧИЙГ АНУ “АЗИЙН ШИНЭ ЛИДЕР” хэмээн хүлээн зөвшөөрөв
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн АНУ-д хийсэн албан ёсны айлчлал энэ сарын 20-нд өндөрлөлөө. Түүний хийсэн энэ удаагийн айлчлал Монгол болон АНУ-ын хоорондын харилцааг бүхий л талаар өргөжүүлж, шинэ шатанд гаргасан чухал үр дүнтэй болсон хэмээн Төрийн тэргүүн болон түүнийг дагалдан явсан төлөөлөгчид үзэж байна.
АНУ-ын сенат Монголд зориулж түүхэн тогтоол гаргав
Зургадугаар сарын 16-нд Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж АНУ-ын ерөнхийлөгч Барак Обаматай Цагаан ордны Овал танхимд уулзсаны дараа хоёр орны ерөнхийлөгч хамтарсан мэдэгдэл гаргаснаас айлчлалын ач холбогдлыг харж болно. Энэхүү мэдэгдэлд тэд дэлхий дахинд эрх чөлөө, ардчилал, хүний эрхийг хамгаалан бататгах ижил сонирхолтойгоо илэрхийлэхийн зэрэгцээ худалдаа, хөрөнгө оруулалт, иргэд хоорондын харилцаа холбоог улам бэхжүүлснээр эдийн засгийн өсөлтийг хангаж, хоёр ард түмний хоорондын найрамдалт харилцааг улам бэхжүүлнэ гэдгийг тэмдэглэв. 
Манай улс ирэх долдугаар сараас өөрийн бүс нутгийн Ардчилсан орнуудын хамтын нийгэмлэгийг даргалах гэж буй. Үүнд АНУ-ын ерөнхийлөгч Барак Обама баяр хүргээд энэ хариуцлагатай үүргээ амжилттай биелүүлэхэд манай улсад бүх талын дэмжлэг үзүүлж, хамтран ажиллахаа илэрхийлсэн. Мөн хоёр тал цаашдын хамтын ажиллагаагаа эдийн засгийн чиглэлд түлхүү хөгжүүлэхэд санал нэгдэж, Монгол Улсын эдийн засгийг бүс нутгийн болон олон улсын эдийн засаг, санхүүгийн байгууллагуудтай холбоход АНУ дэмжлэг үзүүлэхээ илэрхийлэв. Манай орны нүүрс болон бусад эрдэс баялаг, дэд бүтэц, хөдөө аж ахуй, эрчим хүч, аялал жуулчлалын салбарыг хөгжүүлэхэд АНУын компаниудын гүйцэтгэх үүрэг чухал тул хоёр улсын компаниудад хөрөнгө оруулалт, бизнесийн орчныг бүрдүүлж өгөх чиглэлд хамтран ажиллахаа илэрхийлсэн.
Гаднын орнууд, тэр дундаа АНУын Монгол орныг сонирхох сонирхол илүүтэй нэмэгдэж, үнэлэмж нь өссөн нь айлчлалын үеэр болсон үйл явдал бүрээс ажиглагдаж байв. Өмнө нь тус улсад айлчлахдаа манайхан Сенатын нэг хоёр гишүүнтэй уулзвал том явдалд тооцдог байсан. Тэгвэл Петер Лугер, Жин Шахин, Марко Рубиа, Кери Рейд нарын нэр хүндтэй арваад сенатч Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржтой өглөөний цай уунгаа Монголын талаар сонирхсон асуултууддаа хариулт авч ярилцсан. Энэ уулзалтын дараа синатын төлөөллүүд АНУ-ын 112-р Конгрессийн I хуралдааны Сенатын тогтоолыг өргөн барьж, батлуулсан юм.
Тус улсын сенатаас өмнө нь манай улстай холбоотой хэд хэдэн тогтоол гарч байсан ч нэлээд удаан завсарласны дараа гарсан энэ удаагийн тогтоолыг АНУ-ын сенатчид “түүхэн” хэмээн онцлон тэмдэглэж байна. Тогтоолд Монгол Улсын тусгаар тогтнолын 100 жилийн ой тохиож байгааг онцолжээ. Мөн Ерөнхийл өгч Ц.Элбэгдоржийн айлчлалыг түүхэн бөгөөд хоёр орны харилцааг шинэ шатанд гаргасан айлчлал болсныг тэмдэглээд цаашид дэмжиж, хамтын ажиллагаагаа үргэлжлүүлэхээ илэрхийлсэн байв.
ЕРӨНХИЙЛӨГЧ Ц.ЭЛБЭГДОРЖ ӨНӨӨДӨР Б.ОБАМАТАЙ УУЛЗАНА
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн АНУ-д хийж буй албан ёсны айлчлал гурав дахь өдрөө үргэлжилж байна. Тэрбээр өчигдөр Вашингтонд ирээд хамгийн түрүүнд Арлингтон хотод байдаг Үндэсний оршуулгын газар очиж, цэцэг өргөв. Цэцэг өргөх хүндэтгэлийн ажиллагаанд тэргүүн хатагтай Х.Болормаа болон айлчлалаар ирсэн төлөөлөгчид оролцлоо. Энэ газарт Америкийн хувьсгалаас эхлээд тус улсын түүхэн дэх бүхий л дайнд оролцож, амь үрэгдсэн 300 гаруй мянган дайчны дурсгал байдаг бөгөөд өдөрт дунджаар 28, жилд 6400 орчим оршуулгын ёслол болдог гэнэ. Үүнээс хамгийн алдартай нь Нэр нь үл мэдэгдэх дайчдын бунхан. Уг бунханд дэлхийн I дайнаас гадна дэлхийн II болон Солонгос, Вьетнамын дайнд амь үрэгдсэн, нэр нь үл мэдэгдэх цэргүүдийн дурсгалыг мөнхжүүлжээ. Эх орныхоо төлөө амиа өргөсөн дайчдын оршуулгын газрыг АНУ-ын явган цэргийн гуравдугаар хорооныхон 24 цагийн турш нүд салгалгүй харж, хамгаалдаг бөгөөд Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийг цэцэг өргөх үеэр жагсаж, хүндэтгэл үзүүлэв. Дараа нь Волтер Рийдийн нэрэмжит цэргийн эмчилгээний төвд Ерөнхийлөгч саатлаа.
Энэхүү төв нь цэргийн онцгой хамгаалалттай газар тул хүмүүсийг тэр болгон оруулаад байдаггүй аж. Энэ өдөр АНУ-ын Худалдааны танхимын ерөнхийлөгч Т.Донохью Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийг хүндэтгэн хүлээж авав. Түүнчлэн Ерөнхийлөгчийг дагалдан яваа бизнесийн тө- лөөллүүд АНУ-ын худалдааны танхимынхантай уул заж, хамтын ажиллагааны яриа хэлэлцээ хийв. Монголын уул уурхайн ассоциацын ерөнхийлөгч Д.Дамба “Бид нүүрсийг бүрэн боловсруулах талаар нэлээд шинэ зүйл сонслоо. Монголчууд нүүрсийг шатааж, зөвхөн дулаан, цахилгаан гарган авдаг бол энд маш олон төрлийн түүхий эд гарган авах шинэ технологиуд нэвтэрчээ. Ялангуяа, нүүрснээс шингэн болон хийн түлш гарган авах нь агаарын бохирдлоо давхар шийдвэрлэхэд ач холбогдолтой юм. Тиймээс энэ технологийг нутагшуулахын тулд бид хүчин чармайлт гаргах хэрэгтэй болж байна” гэв. “Мобиком” корпорацынхны “Apple”-ийг Монголдоо нэвтрүүлэх уулзалт амжилттай боллоо. “Мобиком”-ынхон тус компанид өмнө нь удаа дараа хүсэлт тавьж байсан ч Энэтхэг, Хятад, ОХУ-ын томоохон зах зээлийн хэрэгцээг хангаж чадахгүй байгаа тул үйлчилгээгээ Монголд нэвтрүүлэх хараахан боломжгүй байна гэсэн хариу өгч байсан бол энэ удаа нааштай хариу өгч, харилцан судалгаа хийхээр амлав.
Дэлхийн шилдэг технологи бүхий I Phone гар утсыг хэрэглэгч манайд олон ч утасныхаа ид шидийг үзэж чаддаггүй. Тэгвэл “Apple”-ийг зочлуулснаар бүхий л үйлчилгээг авах боломжтой болох юм. Энэ өдөр Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж АНУ-ын Конгресс дахь Америк, Монголын найрамдлын бүлэг буюу “House democracy partnership” хөтөлбөрийн гишүүдтэй уулзаж, тэдний сонирхсон асуултад хариулсан. АНУ-ын Төлөөлөгчдийн танхимын дарга Ж.Бейнертэй уулзах үеэрээ Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж “Монгол орон эдийн засаг болон нийгмийн ардчиллыг зэрэг шинэчилж чадсан цорын ганц улс. Өдгөө хамгийн үр дүнтэй, тунгалаг ардчилсан нийгэм, эдийн засаг, улс төрийн тогтолцоотой болж чадсан” хэмээн онцлов. Энэхүү уулзалтыг Вашингтон хот дахь хэвлэл мэдээллийн 10 гаруй хэрэгсэл сурвалжиллаа. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж өнөөдөр АНУ-ын ерөнхийлөгч Барак Обаматай уулзана.
Монголоос АНУ руу шууд ниснэ
Айлчлалын үеэр Вашингтон хотын “Блэйр хаус” зочид буудалд хоёр талын төлөөлөл худалдааг дэмжих, агаарын тээврийн салбарт хамтран ажиллах баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурсан юм. Ингэснээр Монгол, АНУ хоёр анх удаа тамирчид солилцож, спортын салбарт хамтран ажиллах боломжтой болов. Эхний ээлжийн тамирчид болох Монголын чөлөөт бөхийн баг энэ оны арваннэгд үгээр сард тус улсыг зорих бөгөөд олимпийн наадамд оролцох бэлтгэлээ хангахад нь туслах юм. Бас нэгэн чухал гэрээ бол Монгол-Америкийн иргэний агаарын тээврийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх, Монгол Улсын агаарын тээврийн чадавхийг нэмэгдүүлэх харилцан ойлголцлын санамж бичиг болон “Боинг” компаниас онгоц худалдаж авах гэрээ байлаа.
“Боинг” компанитай удаан хугацаанд хэлэлцсэний эцэст байгуулсан уг гэрээний дүнд манай улс Боинг 737 онгоц хоёрыг, Боинг 767 онгоц нэгийг хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр авахаар болсон юм. “МИАТ” ХК-ийн захирал Ц.Орхон “АНУ-ын Хөгжлийн банк нэлээд хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр санхүүжүүлэхээр тохирсон. Өөрөөр хэлбэл онгоц худалдан авч буй нийт үнийн дүнгийн 80 хүртэл хувийг 12 жилээр, маш бага хүүтэйгээр төлнө” гэв. Эхний онгоцоо 2013 онд авах бөгөөд гурван онгоцыг нийт 200 орчим сая ам.доллараар худалдан авч байна.
Эдгээр онгоц нь үйлчилгээ, аюулгүй ажиллагаа, үр ашгаараа хавьгүй илүү, дээд зэргээр тоноглогдсон орчин үеийн онгоц юм. “МИАТ” компанийнхан 2015 он гэхэд зах зээлд гаргах суудлын тоогоо гурав дахин өсгөх буюу нэг сая болгож, тээвэрлэлтийн орлогоо 2.5 дахин өсгөхөөр төлөвлөжээ. Өөрөөр хэлбэл, 2015 онд 300 орчим тэрбум төгрөгийн орлого хийхэд дээрх шинэ хөлгүүд чухал ач холбогдолтой. Мөн шинэ онгоцуудаа авсныхаа дараа нислэгийн чиглэлээ нэмэгдүүлж, АНУ-ын баруун, зүүн эрэг рүү шууд нислэг хийдэг болох гэнэ.
Ц.Элбэгдорж 2011 оны төрийн гарамгай зүтгэлтэн болов
АНУ дахь Азийн нийгэмлэг нь тус улсаас Ази руу явуулах бодлогыг тодорхойлдог томоохон байгууллага юм. Рокфеллерийн гэр бүлээс үүсгэсэн уг байгууллага жил бүр нэг хүнд дээд шагналаа хүртээдэг байна. Энэ удаа Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийг 2011 оны Төрийн гарамгай зүтгэлтэн хэмээх хүндтэй шагналын эзнээр тодруулсан юм. Вашингтон хотноо болсон энэх үү шагнал гардуулах ажиллагаанд зөвхөн Вашингтоны бус, Азийг сонирхож судалдаг АНУ-ын бүхий л эрдэмтэн судлаач, сэтгүүлч нийлсэн 1000 гаруй хүн оролцов. Энэ үеэр Монголын цамын бүжиг бүжиглэсэн нь америкчуудын сонирхлыг ихэд татсан. Азийн нийгэмлэг энэ дээд шагналыг өмнө нь АНУ-ын Ерөнхийл өгч асан Билл Клинтон, түүний гэргий Хиллари Клинтон болон тус улсын хэд хэдэн сенатчид хүртээж байсан бол Азиас Малайз, Сингапур, Өмнөд Солонгосын төрийн тэргүүн үүд олон жилийн өмнө хүртэж байсан түүхтэй.
АНУ-аас НҮБ-д Элчин сайдаар сууж байсан Жон Нигеренпонт Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржид шагнал гардуулахдаа Монголын ардчиллыг байгуулахад оруулсан хувь нэмэр, улс орныхоо төлөө хийж байгаа ажил, олон улсын тавцан, бүс нутагтаа зохион байгуулсан үйл ажиллагааг нь үнэлж, Азид гарч ирж байгаа шинэ лидер гэдгийг нь хүлээн зөвшөөрсний үндсэн дээр энэ шагналыг олгосон гэдгээ хэлсэн юм. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж хүн төрөлхтөнд тулгарч байгаа гол асуудлууд, ялангуяа байгаль орчин, хүнс, усны хомсдолын тухай анхаарах цаг болсныг шагнал авах үеэрээ онцлон хэлсэн.
Дэлхийн хэвлэл мэдээллийн томоохон агентлагууд Ерөнхийлөгчтэй уулзаж, ярилцлага авав
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн айлчлалыг “Тime” сэтгүүл, СNN агентлаг, “Wall street journal”, “Washington post”, “Washington times” зэрэг дэлхийн хэвлэл мэдээллийн “акул”-ууд сонирхож, өөр өөрийн өнгөөр бичиж байв. Тэрбээр Нью-Йорк хотноо байрладаг “Bloomberg” агентлагийн төвөөр зочилж, ярилцлага өгсөн юм. “Bloomberg” бол санхүү бизнес, эдийн засагтай холбоотой бүх төрлийн мэдээллийг сонин, сайт, радио, сэтгүүл, ном, телевизээрээ түгээдэг, дэлхий даяар 135 салбар, 10 мянга гаруй сэтгүүлч сурвалжлагчтай дэлхийн тэргүүлэгч мэдээллийн агентлаг юм.
Тус агентлагийн захирал Норм Пеарлстон Ерөнхийлөгчийг угтан авахдаа “Хэдийгээр манайх дэлхийн мэдээллийн хамгийн том агентлаг ч бидэнд сэтгүүлч байсан Ерөнхийлөгчтэй уулзах завшаан бол ховор тохиолдох зүйл юм” хэмээн онцлон хэлсэн. Уул уурхайн баялаг нөөцтэй, эдгээр баялгаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулах томоохон төслүүд хэрэгжиж эхэлж, эдийн засгийн өсөлт тогтворжиж, хувийн хэвшлүүд хүчирхэгжиж байгаа зэрэг нь дэлхийн томоохон хэвлэл мэдээллийн агентлагийн зүгээс Монгол Улс руу анхаарлаа хандуулах шалтгаан болсон тул Ерөнхийлөгчтэй нь ярилцлага хийх хүсэлт тавьснаа тэрбээр мөн хэлсэн.
Дэлхийн хэвлэл мэдээллийнхний анхаарлыг татсан нь айлчлалын бас нэгэн үр дүн байв. Ийнхүү Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн АНУ-д хийсэн албан ёсны айлчлал амжилттай болж өндөрл өлөө. Дэлхийн хамгийн том гүрний ерөнхийлөгч болох Барак Обаматай уулзаж, АНУ-тай харилцаагаа бэхж үүлж, хамтран ажиллахаар дэлхийн 150 орны төрийн тэргүүн хүсэлтээ гаргасан байдаг аж. Тэдний зарим нь гурван жил хүлээгээд ч уулзах эрх авч чадаагүй байхад Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийг хүлээн аваад зогсохг үй, цаашид хамтран ажиллаж, дэмжихээ илэрхийлсэн нь АНУ Монгол Улсын харилцаа шинэ шатанд хүрч, харилцааны цоо шинэ халдлага ажиглагдаж байна гэсэн үг юм. “Энэ удаагийн айлчлалын онцлог нь хоёр орон нэг нэгнээ илүүтэй ойлгосон.
Нөгөө талаар харилцааны агуулгаа баяжуулсан. Өөрөөр хэлбэл, зөвхөн ардчилал, эрх чөлөө гэсэн үнэт зүйлийн төвшинд ярих бус, эдийн засгийн агуулгаар баяжуулах боломж бий болгосон юм. Нөгөө талаас манай хоёр орны хувьд гурав дахь хөршийн бодлого нийцэж буй. Дэлхийд хоёр том их гүрэн хөрштэй улс цөөхөн. Монгол, АНУ хоёр ийм хөрштэй орнууд. Энэ утгаараа АНУ манай гурав дахь хөршийн бодлогын төвд байдаг. Гурав дахь орны зүгээс хөрөнгө оруулалт орж ирэх тусам манай хоёр хөршийн хувьд Монгол улсад бизнес хийх, эдийн засгийн харилцааг хөгжүүлэх боломж улам нэмэгдэж байгаа. Тиймээс аль аль талдаа хэрэгтэй айлчлал боллоо гэж үзэж байна” хэмээн Ерөнхийлөгч хэлсэн онцолсон.
НОГООН АМЕРИК
Би Америк явах гэж өдрийн бодол шөнийн зүүд болон улайран тэмүүлж байгаагүй л дээ. Гэхдээ хүний эрх, эрх чөлөөг хамгийн ихээр дээдэлж, ардчиллыг жинхэнэ утгаар нь тунхаглан зарласан дэлхийн хамгийн том энэ гүрэнд очиж үзэхсэн гэсэн далдхан хүсэл тээж явсан хүмүүсийн нэг. Цэнхэр гаригийн зон олныг соронзон мэт татсан алс холын Америк орныг нүдээр үзэх завшаан харин санамсаргүй тохиосон юм. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн тус улсад хийсэн албан ёсны айлчлалыг сурвалжлах ховорхон завшаан тохиосон нь энэ бөгөөд эрх чөлөөний орны сонин хачнаас үзсэн харснаа уншигчидтайгаа хуваалцъя. Сөүл хотын Инчоны олон улсын нисэх буудлаас хөөрч Номхон далай дээгүүр 15 цаг ниссэний эцэст бид Сан Франциско хотноо хөл тавилаа. Энэ хот нь Америкийн баруун эрэгт байрлах Калифорни мужийн засаг захиргаанд харьяалагддаг. Шөнөдөө 30 хэм халуун байна гэж найзаасаа дуулсан болохоор нүцгэн шахуу очсон бид онгоцны буудлаас гараад осгох шахлаа. Сан Франциско хотынхон энэ жил жаахан зутруу байгаа аж. Уг нь борооны улирал гуравдугаар сардаа дуусаад хэдийнэ нар ээсэн зуны өдрүүд үргэлжилж байх энэ үеэр хүйтэн салхитай, гадаа 20 хэмээс хүйтэн байгаа нь урьд жилүүдэд болж байгаагүй үзэгдэл гэнэ. Хаа сайгүй үзэгдэж буй дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөлөө эндхийн цаг агаарыг мөн өөрчилжээ. Биднийг 13 хэмийн дулаан, нэлээд салхитай өдөр угтав. Гэсэн ч их гүрний томоохон хотын өнгө үзэмж, эргэн тойрны шинэ содон бүхэн хүйтнийг мартуулна.
Сан Франциско бол Монголынхоос гурав дахин олон хүн амтай, мужийнхаа банк санхүү, соёл урлаг, ачаа тээвэрлэлтийн төвд тооцогддог хот. Тухайлбал, олон улсын 30 гаруй томоохон банк санхүүгийн байгууллагын төв энд үйл ажиллагаа явуулдаг. Кордильерийн нурууг дагасан жижиг толгой, гү вээнүүд дээр байгуулсан уг хот далайн төвшнөөс дээш 300 метрт оршдог. Тиймээс хотын төвийн зам нь огцом дээш, доош 60 орчим градусын налуу байх аж. Хэрэв энэ хотод өвөл болдог байсан бол тэр өгсүүр замаар машинууд яагаад ч гарахгүй байсан байх. Байшин барилгуудыг ч энэ нөхцөлд нь тохируулан суурийг нь цутгаж барьжээ. Харин хотын зах хэсгээрээ нэлээд олон гүүрэн гарц, давхар гүүрэн замуудтай. Зам харилцаа, дэд бүтэц бол дээд зэргээр хөгжсөн нь мэдээж. Сан Франциско хот эртний болон орчин үеийн уран барилгуудаараа алдартай. Замын хажуугаар урсан өнгөрөх байшин баригуудын загвар нь хуучны, хээ угалз, гоёл чимэг ихтэй, цаанаа л чамин маягийн хийцтэй. Эдгээр байшингуудын нэг нь бидний байрласан, баялаг түүхтэй “Фэйрмонт” зочид буудал. 100 гаруй жилийн түүхтэй энэ барилгын хийц нь үнэхээр уран нарийн, эртний ихэс дээдсийн соёлыг харуулах мэт. НҮБ энэ буудалд 1945 онд гал голомтоо асааж, дүрэм журмаа батлан байгуулагдаж байсан юм билээ. Түүнээс гадна Сан Франциско хотод 1906 онд найман баллын хүчтэй газар хөдлөлт болж, хотын бүх байшин барилга нурж эвдэрчээ. Харин тэр үед “Фэйрмонт”-ын барилга бага зэрэг эвдэрч үлдсэн гэдэг. Энэ буудлын хамгийн сонирхолтой түүх нь Мерилин Монрогийн хаалга. АНУ-ын ерөнхийлөгч асан Жон Кеннедитэй далдуур болздог байсан Мерилин Монро өрөө рүү нь нэгэн нууц хаалгаар орж, гардаг байсан аж. Гэх мэтчилэн хоттой дэлгэрэнгүй танилцвал байшин барилга бүр өөр өөрийн түүхийг өгүүлэх биз. Харин нэг хачирхалтай зүйл нь энэ хотоор явж байхдаа би жаахан хүүхэд огт олж харсангүй. Гудамжаар явах хүмүүс нэг бол ганцаараа, эсвэл нэг гартаа элдэв үүлдрийн нохой хөтөлсөн байх юм. Африкийн ядуу тосгоны айлын хүүхдүүдээс америк эзэнтэй нохойнууд тансаг, хангалуун амьдардаг юм айна. Нохойгоо хүүхэд мэт хайрладаг америкчууд тэднийгээ хүнээр харуулаад өдөрт 5-10 ам.доллар төлнө. Азтай зарим нохой эзнийхээ бүх эд хөрөнгийг өвлөх нь утгагүй, аргаа барсан хүний ажил ч юм шиг. Гэхдээ тэр хүмүүсийн хувьд нохой нь амьдралын баяр баясгалан болдог аж. Сан Франциско хотын “Golden gate” буюу “Алтан хаалга” гүүр, хятад хороолол хамгийн алдартай бөгөөд үзүүштэй газар. XXI зууны үед Ази, Өмнөд Америк, Европын орнуудын өнцөг булан бүрээс хүмүүс алт ухахаар Сан Франциско хотыг олноороо зорьж байсан гэдэг. Тэр үед Сан Франциско хот яг л одоогийн Монголын хөдөө нутаг шиг нинжагаар дүүрч, газар нутаг нь онгичуулж байсан бөгөөд үүнийг 1849 оны “Golden rush” буюу алтны төлөөх тэмцлийн үе хэмээн түүхэнд тэмдэглэжээ. Ийнхүү алт ухаж, амьдралаа дээшлүүлэхээр ирж байсан хү- мүүсийн дунд хятадууд хэдэн зуун мянгаараа байсан бөгөөд тэд гүүрийг гар аргаар барьсан хэмээн ярьдаг юм билээ. Өдгөө 74 жилийн нүүрийг үзэж буй 2.7 км энэ гүүрээр жил бүр 40 сая автомашин явж өнгөрдөг бөгөөд жуулчдыг хамгийн ихээр татдаг газруудын нэг болжээ. Харин алт ухах гэж гүүр барьсан хятадууд тэндээ суурьшсан нь Сан Франциског Америкийн хамгийн том хятад хороололтой хот болгосон байна. Түүнчлэн гүүр баригдсанаас хойш тус хот маш хурдтай хөгжиж, эдийн засгаараа хүчирхэгжиж эхэлсэн аж. Мөн эндхийн Алкатрацын шорон дэлхийд алдартай. Хотын захаас 2.4 км зайтай, далайн дунд байх уг цэргийн шорон сонирхолтой түүхийн гэрч болон үлджээ. Алкатрацын шоронгоос түүхэндээ ганцхан удаа л хоригдлууд амжилттай оргож байсан гэдэг. Энэ шоронгоос нийт 46 хүн оргохыг оролдож байснаас 23 нь баригдаж, зургаа нь оргож байхдаа буудуулсан бол гурван хүн далайн уснаас огт олдоогүй гэнэ. Харин 1962 онд Франк Моррис, Жон Энглин, Клиренс Энглин нар амжилттай оргосон нь түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдсэн юм. Одоо энэ шорон музей болсон бөгөөд жуулчдын үзэх дуртай газруудын нэг болжээ. Сан Франциско болон Калифорни муж орчимд нийт 5000 орчим монгол хүн амьдардаг юм байна. Учир нь энд АНУ-ын томоохон их дээд сургуулиуд болон Google, Yahoo, Microsoft зэрэг компаниуд үйл ажиллагаа явуулдаг. Тухайлбал, бидний зочилсон Стэнфордын их сургууль дэлхийд хоёрт эрэмбэлэгддэг, боловсон хүчин “үйлдвэрлэгч” алдартай газар. Арамсалтай нь тус сургуульд монгол оюутан бараг үгүй. Хэрэв TOEFL, IELTS гэх мэт шалгалтуудад хангалттай оноо авбал сурах боломж энд нээлттэй. Тэгээд ч томоохон хотуудыг бодоход амьдралын өртөг харьцангуй бага, тайван амгалан хот юм. Тиймээс Сан Франциско хотод манайх Ерөнхий консулын газраа энэ айлчлалын үеэр нээсэн. Харин Вашингтон хот бол огт өөр. Энэ хотод АНУ-ын засаг захиргааны байгууллага, Цагаан ордон, Сенатын ордноос гадна төрийн ихэнх албан байгууллага байдаг тул ажил хэргийн хот гэхэд болно. Гэхдээ би Вашингтон хотыг “ногоон” гэж нэрлэмээр санагдсан. Дээрээс нь харахад ой модод дунд хэдэн байшин барьчихсан мэт эргэн тойрон тэр чигтээ нов ногоон харагдах нь үзэсгэлэнтэй. Ердөө 850 мянган хүн амтай энэ хотын иргэдийн олонх нь төрийн албан хаагч. Өөрөөр хэлбэл, цалин өндөртэй цөөхөн хүн Вашингтонд амьдардаг тул өртөг өндөртэй хотуудын нэгд тооцогддог. Ийм их модтой юм чинь агаар нь үнэхээр цэвэрхэн байх гэсэн бодол төрж байсан ч тийм биш аж. Манай Монголын ой модноос нэг тийм байгалийн, модны гоё сэнгэнэсэн үнэр үнэртдэг дээ. Гэтэл тэнд юу нь үл мэдэгдэх эвгүй үнэр хамар цоргих аж. Дараа нь лавлаж мэдвэл дулааны улирал хэлмэгц мод, зүлгээ ургуулах гэж химийн бордоо ихээр цацдаг юм байна. Тэр нь чийгтэй орчинд ууршин ийнхүү эвгүй үнэр гаргадаг гэнэ. Байшингаас байшингийн хооронд машинаар явах бид энэ хотын нарийн ширийн зүйлүүдтэй сайн танилцаж амжаагүй ч хөгшин залуугүй гүйх нь содон. АНУ-ын хамгийн тулгамдсан асуудлуудын нэгдүгээрт тар галалт бичигдэх болсон. Олон төрлийн амттан, хоол хүнс, хөдөлгөөний дутагдлаас үүдэн хүн амынх нь 30 хувь нь хэт тарган, 60 хувь нь таргалалттай гэсэн судалгаа гарчээ. Тиймээс иргэд нь эрүүл мэнддээ ийнхүү анхаарах болжээ. Хаа сайгүй дэлхийн дулаарал, уур амьсгалын өөрчл өлттэй тэмцэхээр орол дож, нүүрстөрөгч, хүлэм жийн хийн ялга руулалтаа багас - га хыг хичээж буй. АНУ нь нүүрстөрөгчийн хий ял га - руулдаг дэлхийн улс орнуудын жагсаалтын тэр гүүн эгнээнд бичигддэг. Тий мээс энэ тэмцлээ хэрэгжүүлэх үүд нээс том, бага гэлтгүй олон арга хэмжээ авдаг нь ажиглагдсан. Тухайлбал, цэвэр усны сав болон таг нь маш нимгэн бөгөөд жижиг савлагаатай. Шошгон дээр нь “Жижиг савлагаа хуванцар бага ашиглана” гэсэн утгатай үгүүдийг бичсэн, ногоон лого той байх юм. Гудамжаар явж байхад сурталчилгааны самбарууд дээр ундаа, жүүсээ рекламдахдаа “Байгалийн гаралтай савлагаа”, “Өвснөөс гар гаж авсан савлагаатай анх ны ундаа” гэх мэт давуу талыг нь тодотгон харуулсан байх жишээтэй. Мөн байшин барилгын дотор, дээвэр дээр том жижиг гэлтгүй мод, зүлэг тарьж, усан оргилуур байгуулсан нь цөөнгүй. “Такси” гэсэн ма шинуудынх нь дийлэнх нь хос хөдөлгүүрт “Toyoto Prius” байх жишээтэй. Энэ бүхнээс хотын иргэд байгаль орчныхоо төлөө хэрхэн тэмцдэгийг харж болмоор. Үргэлжлэл бий.
ДЭЛХИЙН НИЙСЛЭЛ НЬЮ-ЙОРК
Хүмүүс яадгийг мэдэхгүй. Би л лав нар руу харахгүй л бол найтааж чаддагүй зуршилтай. Нью-Йорк хотын гудамжинд явж байтал гэнэт хамар эрвэгнэж, найтаах гээд нар харах санаатай дээшээ хартал нар битгий хэл гялтайх туяа ч олж харж чадсангүй. Уг нь Нью Йорк хотод ирээд үзүүрлэсэн харандаа шиг тэнгэр баганадсан өндөр шовх байшин барилгуудыг нь хараад дуу алдаж, гайхаагүй ч найтааж чадалгүй үлдсэн тэр мөчид үнэхээр нар халхалсан өндөр барилгаар дүүрэн юм гэдгийг мэдэрлээ. Монголчууд дэлхийн өнцөг булан бүрт хүрч, мөнгөтэй зарим нь тив алгасан шоппинг хийдэг болсон энэ үед анх удаа Америк тивийг үзэж, Нью-Йорк хотод ирсэн би юуг нь сонин болгохоо нэлээд л бодлоо. Юутай ч АНУ-ын анхны нийслэл бөгөөд одоогийн дэлхийн хамгийн алдартай энэ хотын зохион байгуулалт үнэхээр эмх замбараатай, үлгэр жишээ авахуйц аж. Дээрээс нь харахад дөрвөлжин дэвтрийн шугам мэт цэгцтэй харагдах энэ хотод хэлгүй байсан ч төөрөхөөргүй юм билээ. Аль 1700 оны сүүлчээр байгуулагдсан гэхэд хотын ерөнхий дизайн, байшин барилга яг л орчин үеийн хэв маягтай, анхнаас нь XXI зууныг харж байгуулсан гэмээр гайхалтай. Харин манай Улаанбаатартай нэг адилхан юм нь шар такси. Нью-Йоркийнхон ч гэсэн тэрийгээ золбин шар гэж нэрлэдэг юм билээ. Нийт есөн сая хүн амаас гадна өдөрт хоёр сая хүн орж гардаг Нью-Йорк хотын дөрвөн хүнд нэг такси оногддог. Такси нь 2.5 ам.доллараас эхлээд км тутамд нэмэгдээд явдаг тул бидэн шиг аяны хүмүүс таксигаар явна гэвэл халаасан дахь мөнгөө дуусгах юм билээ. Яагаад гэвэл замууд нь дан нэг урсгалтай болохоор нөгөө урсгал руу явахын тулд тойрох хэрэг гарна. Нью-Йоркоос өөр Америкийн аль ч хотод байдаггүй нэг зүйл нь гудамжны хоол. Үүгээрээ ч алдартай. Хотын гудамжинд хэсэг яваад л хоол зардаг жижиг машинтай тааралдана. Хоолны зориулалттай уг машиныг хүмүүс жилийн 7000 ам.доллар төлөөд түрээсэлдэг юм байна. Нэг онцлог нь Нью-Йорк хотод хоол хүнсний үйл ажиллагаа явуулдаг бүх газрыг ердөө хоёр том үйлдвэр түүхий эдээр хангадаг юм гэсэн. Өөрөөр хэлбэл, гудамжинд ч, ресторанд ч хоолондоо ашиглаж байгаа махыг нэг л үйлдвэрээс авдаг тул эрүүл ахуй, чанарт нь найдаж болно. Манайхан шиг хаанаас, юуны, ямар мах ямар нөхцөлд бэлтгэж хийсэн юм бол гэж сэжиглэх хэрэггүй бөгөөд хоолноос хордоно гэж айх аюулгүй ажээ. Тэгээд ч энд ажлын цаг 08.00-д эхэлдэг, хүн бүр цаг нартай уралддаг учраас ресторанд ороод тухлан сууж хооллох завтай хүн бараг үгүй. Тиймээс өглөө нь Sturbucksийн том том аягатай кофе, өдөр нь гудамжны шорлог, сэндвич идэнгээ ажлаа амжуулаад л явж байгаа харагдана. Харин баасан гарит бол баар цэнгээний газрууд нь пиг. Манайхтай адил хоёр өдөр амардаг тул стрессээ тайлах гэж хүн болгон гоёлын хувцсаа өмсөөд шоудахаар гарна. Бид яг баасан гаригт Нью-Йоркт байж таарсан бөгөөд баасан гаригийг бэлэглэсэн бурхандаа баярлалаа гэсэн нэртэй баар хүртэл байдаг юм билээ. Нью-Йорк хотод ирчихээд Бродвэйн гудамжийг үзэхгүй бол насаараа харамсаад ч барахгүй гэж бодоод нойртойгоо тэмцэн байж найзыгаа дагаад тийш алхлаа. Энэ алдартай гудамжны захыг нь хараад л нойр сэргэж орхисон. Бродвэй бол дэлхийн хамгийн алдартай 40 театрын нэг бөгөөд энд үе үеийн алдартай мюзиклүүдийг тавьж байжээ. Үүний хажуугаар дэлхийн бүхий л алдартай кинокомпаниудын театр энд байрладаг. Гудамжны өнцөг булан, байшин бүрийн хананд байх рекламны самбар, том дэлгэцүүд тэр хавийг өдөр мэт гэрэлтүүлнэ. Замын голоор үлгэрийн мэт сүйх тэргээр жуулчдыг аялуулж, хүүхэлдэйн болон уран сайхны киноны баатрууд хүмүүстэй зургаа татуулна. Таван тивийн хүмүүсийн мөрөөдөл болсон энэ гудамж үнэхээр хөл хөдөлгөөн ихтэй ажээ. Харин нэг зүйл их л эвгүй санагдсан. Монголчууд хэн нэгний хөл рүү нь өшиглөчихвөл гар барьдаг заншил ч гэмээр юмуу, сонин зуршилтай. Бид өөрсдөө л анзаардаггүй болохоос таних танихгүй хүний гараас бариад сурчихсан байдаг аж. Харин Америкт хэн нэгний гараас бариад авбал тэр бараг л цагдаа дуудах байх. Санамсаргүй хүнтэй шүргэлцэхэд л өт шиг арваганаад, их сүртэй юм билээ. Ялангуяа харууд их ааш муутай, сонин хүмүүс аж. Ажиглаад байхад зарим нь хийж буй ажилдаа гутарч, залхдаг ч юм уу, нэг л уруу дорой. За энэ ч хэнд хамаатай. АНУ-ын түргэн хоолны МакДоналдс сүлжээ дэлхийд алдартай. Дэлхийн 119 оронд 31 мянган салбартай уг сүлжээ ресторануудаар өдөрт 50 гаруй сая хүн үйлчлүүлдэг гэж байгаа. Харин энэ алдартай сүлжээ рестораны анхны салбар буюу “McDonalds ¹ 1” нь Бродвэйн гудамжинд бай даг юм билээ. Энэ хотынхны түүх хэвээр нь авч үлдсэн бас нэгэн газар бол “Grand central station” буюу метроны төв буудал. Энэ бол Америкийн бүх мужийн метроны эцсийн зогсоол. Тэгсэн мөртлөө Нью-Йоркийн метро хамгийн бохир, бөгөөд хоцрогдмол нь гэнэ. Яагаад гэвэл тэр хотынхон метроны буудлаа засаж, техникийн шинэчлэлт хийдэггүй юм байна. Нью-Йорк хотод 1890 онд метро ашиглалтад орсон нь дэлхийн хамгийн анхных болон түүхэнд тэмдэглэгджээ. Тиймээс тэд энэ түүхээ авч үлдэхийн тулд засвар ч хийлгүй тэр чигээр нь байлгадаг аж. Нью-Йорк хот юм юмаараа мундаг хот ажээ. Дэлхийн худалдаа, санхүү, мэдээлэл, урлаг соёл, загвар, судалгаа шинжилгээ, технологи, боловсрол, зугаа цэнгэл гээд бүхий л салбарын төвүүд нь энэ хотод байдаг. Дэлхийн бүх мөнгөн тэмдэгтийн тал хувь нь зөвхөн энэ хотод эргэлддэг гээд бодохоор ямар том зах зээлтэйг нь нуршаад байх хэрэггүй биз. Харин Нью-Йорк хотынхны төдийгүй дэлхий дахины түүхэнд хар толбо үлдээсэн өдөр бол 2001 оны есдүгээр сарын 11-н. Дэлхийн хамгийн өндөр ихэр цамхаг хэрхэн нурж, хэдэн зуун мянган хүн амиа алдан, ямар аймшигтай үйл явдал өрнөж байсныг зурагтаар үзэж байснаа санаж байна. Тэгвэл ихэр цамхагуудын нуранги, хог хаягдлыг дөнгөж өнгөрсөн жилд л бүрэн цэвэрлэж дуусчээ. Одоо цамхагуудын байсан газарт 100 гаруй давхар дөрвөн байшин барьж байгаа юм байна. Түүнчлэн цамхагуудын газар доош орсон суурийг нь ашиглан бяцхан хүрхрээ бүхий усан сан байгуулж, эргэн тойронд нь 3000 ширхэг царс мод тарихаар төлөвлөжээ. Яг энэ байшингуудын хажууханд нэгэн шинэ музей нээж байгаатай бид үзэж танилцсан юм. Террорист халдлагын үеэр амиа алдсан олон зуун мянган иргэний дурсгалд зориулсан энэ музейд ихэр цамхгийн барил - гаас үлдсэн төм - рийн хэлтэрхийнээс эхлээд ор сураггүй алга болсон хүмүүс болон сүйрлийн дараах бодит байдлыг харуулсан гэрэл зураг, ар гэрийнхнийх нь захидал зэргийг дэлгэн тавьжээ.
Музейг эл явдлын 10 жилийн ойгоор буюу ирэх есдүгээр сарын 11-нд нээх гэнэ. Уг музейг үзэж сонирхсон гадна, дотнын хүмүүсийн сэтгэгдэл болон тухайн үйл явдлын гэрч болсон хүмүүсийн дурсамжийг нийлүүлэн ном гаргах юм байна. Манай Ерөнхийлөгч болон сэтгүүлчид бид мөн дурсгалын үгээ бичиж үлдээсэн. Түүнчлэн амь үрэгдэгсдийн ар гэрийнхний зарим нь Иракт цэцэрлэг, сургууль байгуулан хүүхдүүдэд багаас нь террорист үйл ажиллагааны муу үр дагаврыг ойлгуулж, дэлхийн энх тайван сайн сайхныг ухамсарлуулахад үйл хэргээ зориулж байгааг сонсоод тэр хүмүүсээр бахархах сэтгэл өөрийн эрхгүй төрж байв. Ийм явдал дахин бүү гараасай гэсэндээ тэд хүүхэд байхаас нь сайн сайхныг зааж сургах хэрэгтэй хэмээн бодсон нь ямар гайхалтай вэ. Юм юмаараа мундаг гэснээс Нью- Йоркийнхон бусад хотынхноо бодвол арай туранхай, галбирлаг, бас ганган юм билээ. Ерөөсөө хамгийн загварлаг хүмүүстэй хот нь гэж яригддаг гэсэн. Энэ нь зогсоо зайгүй явж, гүйж байдаг амьдралын хэв маягтай нь холбоотой биз. Биднийг очих үеэр Нью-Йоркийн томоохон дэлгүүрүүд хямдрал зарласан байсан юм. Эдийн засгийн байдал нь сайнгүй байгаа болоод ч юм уу, ер нь тийм байдаг юм уу хүмүүс нь том том чемодан чирээд зад шоппингдож байх юм. Харин хүүхдүүд нь их дураараа бололтой, энийг авна гээд л орилчих юм аа. Ээж, аав нь ч загнаж, зандралгүй үгэнд нь ороод аваад өгчих юм. Гэхдээ хачирхалтай нь АНУын гурван хотоор явахдаа би нэг ч жирэмсэн хүнтэй тааралдсангүй. ас хар арьстайг эс тооцвол хүүхэд ч нэг их олныг олж харсангүй. Тэнд сурдаг нэг найз маань ярьж байсан. Америкчууд нэг хүүхэдтэй болохын тулд зөвхөн эмнэлэгт очиж төрүүлэхэд л 20 орчим мянган доллар зарцуулдаг гэсэн. Тийм болохоор манай оюутнууд энэ мөнгийг төлж дийлэхгүй тул зарим нь ганц бие энэ тэр гэж худал ярьж байж арай хямд зардлаар төрдөг гэсэн. Амьдралын өртгөөсөө болоод ч юм уу ямар ч байсан жирэмсэн хүн манайхтай адил арав алхаад таараад байдаггүй л юм билээ. Гэхдээ энэ улсын бүх иргэн нэг л зүйлээрээ бахархаж, онгирдог. Энэ бол эрх чөлөө. Тиймээс Нью-Йорк хотыг Эрх чөлөөний хөшөөгүйгээр төсөөлөх аргагүй. Энэ хөшөөг АНУ-ын тусгаар тогтнолын 100 жилийн ойд зориулан Францын ард түмнээс бэлэглэж байж. Хөшөөний анхны эх загварыг 1835 оны үед бүтээсэн ч яг одоо тавигдсан хөшөөний барилгын ажлын патентыг 1879 онд Францын барималч Бартолди авсан гэнэ. Ингээд 1885 онд хөшөөг 350 хэсэгт хувааж, 214 ширхэг хайрцагт хийн Францаас Нью-Йорк хотын боомтод авчирч, жил гаруйн хугацаанд угсарсан түүхтэй аж. Хөшөөний зэс баримлын хэсэг нь 46 м, суурь барилга нь 93 метр бөгөөд 86 км/цаг хурдтай салхилахад хөшөө нь 7.6 см, бамбар нь 12 см ганхахаар бодож суурилуулсан нь гайхалтай. Өдгөө дэлхийн гайхамшгийн эхний 20-д багтдаг Эрх чөлөөний хөшөөний бамбар бага зэрэг гэмтэж, унах аюулд орсон байсныг 1986 онд сольж, хуучин бамбарыг музейд нь хадгалсан юм билээ. Харамсалтай нь есдүгээр сарын 11-ний хар өдрөөс хойш хөшөөний дотор үзүүлэнгүүд болон титмийг олон нийтэд үзүүлэлгүй, хаалттай байлгахаар болсон гэсэн. Энэ мэт олон түүх, санхүү, урлаг соёл, техник технологийн төв хэмээн хүлээн зөвшөөрөгддөгийн хувьд НьюЙорк аргагүй л дэлхийн нийслэл хот ажээ.
