Олон улсын монголч эрдэмтдийн Х их хурал өчигдөр Улаанбаатар хотноо эхэлсэн билээ. Таван жил тутамд нэг удаа зохион байгуулагддаг тус их хуралд дэлхийн 30 гаруй орноос 300 гаруй эрдэмтэд хүрэлцэн ирж, өөрсдийн судалгааны материалаа хэлэлцүүлж байгаа юм. Энэ жилийн их хуралд манай улсаас 100 гаруй эрдэмтэн оролцож өөрсдийн судалгаагаа дэлхийн бусад эрдэмтдэд танилцуулж байна. Олон улсын монголч эрдэмтдийн Х их хуралд оролцож байгаа монголч эрдэмтэн Хятад улсын нийслэл Бээжин хотын их сургуулийн монгол хэл утга зохиол судлалын тэнхимийн профессор Цогта, Монгол улсаас оролцож байгаа Завхан аймгийн Монгол Улсын их сургуулийн санхүүгийн тэнхимийн багш Г.Пүрэвсүрэн нараас цөөн асуултанд хариулт авсан юм. Эдгээр хоёр эрдэмтний илтгэл дэлхийн бусад улсын эрдэмтэн, судлаачдын анхаарлыг татаж, хэлэлцүүлэг өрнүүлсэн сонирхолтой илтгэлүүд байлаа. Ингээд та бүхэнд тэдний яриаг хүргэж байна.
МУИС-ын Завхан аймгийн салбарын санхүүгийн тэнхимийн багш Г.Пүрэвсүрэн Баруун бүс нутгийн хөрөнгө оруулалтын байдлыг зургаан жилийн турш судлан дүгнэлтийг гаргасан байна. Түүний санаачилсан төсвийн нэгдсэн маягтыг Засгийн газраас баталсан байна. Түүнтэй товч ярилцав.
-Таны илтгэл олон хүний анхаарлыг татаж байлаа. “Баруун бүс”-ийн хөгжил яагаад Монголын хувьд тулгамдаж байгаа асуудлын нэг гэж үзэж байна вэ?
-Баярлалаа. Миний илтгэл бол ерөнхийдөө “Баруун бүс нутаг дахь аж ахуй нэгж байгууллагын бодит секторын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар дэмжих” гэсэн үндсэн агуулгатай. Монгол Улсын хөгжлийн гарц бол бүсчлэл юм. Одоогийн байдлаар баруун бүс нутаг бол эдийн засгийн хувьд харьцангуй сул дорой бүс. Энэ бүсийг хөгжүүлэх үндсэн гол тулгуур нь бодит секторыг бэхжүүлэх, хөгжүүлэх гэж үзэж байгаа. Үүнийг хөгжүүлэхдээ баруун бүс нутагт томоохон аж үйлдвэрийг бий болгох нь чухал. Нэгэнт боссон томоохон үйлдвэрийг дагаа жижиг секторууд хөгжих боломжтой гэж үзэн баруун бүсийн жижиг дунд үйлдвэрүүдийн тодорхой үзүүлэлтүүдийг шинжлэн, судалгаа хийсэн юм. Энэхүү судалгааны үндсэн дээр баруун бүсийн тухайд тус бүсийн төсвийг бий болгох, Говь-Алтай, Завхан, Увс аймагт жимс, жимсгэний үйлдвэр, Говь-Алтай, Ховд аймгийн хувьд барилгын материалын үйлдвэр, Баян-Өлгий аймгийн хувьд уул уурхайн үйлдвэрүүдийг хөгжүүлж, хөрөнгө оруулалт хийх шаардлагатай гэсэн дүн гарсан.
-Одоогийн байдлаар төрөөс баруун бүс нутгийг хөгжүүлэхэд шаардлагатай хөрөнгө санхүүжилтийг оруулсан эсвэл бодитой хэрэгжүүлсэн ажил байгаа болов уу?
-Ерөнхийдөө төр засгаас баруун бүс нутгийг хөгжүүлнэ гэж аль 1990 оноос хойш бодлогын төвшинд шат дараатай үйл ажиллагааг хэрэгжүүлсэн. Харамсалтай нь, тэр бүр үр дүнд хүрээд, бодитой хэрэгжсэн зүйл одоогоор алга. Бас нэг зүйл гэвэл төсвөөс хийж байгаа хөрөнгө оруулалтын үр ашиг нь тэр бүр хангалттай байж чадахгүй байгаа. Тухайлбал, 2009 оны нийт хөрөнгө оруулалтын 68,9 хувь нь дан ганц төсвийн хөрөнгө оруулалт байсан юм. Улсын нийт хөрөнгө оруулалтын 14 хувийг баруун бүст өгсөн байна. Нийт баруун бүсийн хөрөнгө оруулалтын 65 гаруй хувь нь дан ганц дэд бүтцэд л ордог. Тэгсэн мөртлөө төсвийн хөрөнгө оруулалтын үр ашиг нь байх ёстой төвшнөөсөө харьцангуй бага байгаа нь ажиглагдсан. Яагаад баруун бүс нутагт дан ганц төсвийн хөрөнгө оруулалт голлон эзэлж байна вэ гэвэл гадны хөрөнгө оруулалтыг татах үндсэн суурь бололцоо байхгүй, хүн амын нягтаршил бага, хэт алслагдсан, дэд бүтэц байхгүй, Завхан, Говь-Алтай аймгийн хувьд цахилгааны нэгдсэн сүлжээнд холбогдоогүй үйлдвэрлэл тогтвортой явагддаггүй гэсэн асуудлуудаас шалтгаалж байгааг тогтоосон. Баруун бүс эдийн засгийн хувьд байдал ерөнхийдөө хүнд байгааг хүн бүхэн харж байгаа байх. Тоогоор хэлэх юм бол ядуурал улсын төвшнөөс 2,5 дахин их, эдийн засгийн өсөлт улсын төвшнөөс дөрөв дахин бага гээд дандаа л дахин бага, дахин их гэсэн сөрөг үзүүлэлтүүд гардаг. Тиймээс энэ бүх асуудлыг төр засгаас анзааран, ямар нэгэн ажил хэрэгжүүлэх байх гэж найдаж байгаа. Үүнд өөрийн хувь нэмрийг шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр оруулъя гэж үзэж судалгаагаа хийж энэхүү их хуралд хэлэлцүүлж байна.
-Та энэхүү судалгааны ажлыг хэдэн жил хийж байгаа вэ?
-Би яг энэ асуудлаараа 2005 оноос хойш “Бүс нутгийн хөгжлийг хөрөнгө оруулалтаар дэмжих” гэсэн сэдвийн дор баруун бүс нутгийг голчлон судалсан. Энэ бүх жилүүдэд дан ганц баруун бүсийн хөрөнгө оруулалтын судалгааг хийсэн байгаа.
-Та ганцаараа судалгаа хийж байгаа юу эсвэл ямар нэгэн баг бүрдүүлэн ажиллаж байгаа юу?
-Би өөрөө давхар МУИС-ын докторантурт сурдаг. Докторын судалгааны ажлаа ганцаараа хийдэг. ARS-ын санхүүжилтээр баруун бүсийн судалгааны төвтэй хамтраад “Баруун бүсийн нийгэм эдийн засгийн өнөөдрийн байдал” гэсэн судалгааг хийсэн. Бас Нээлттэй нийгэм хүрээлэн “Сорос”-ын сангаас санхүүжүүлээд “Орон нутаг дахь төсвийн хөрөнгө оруулалын үр ашиг өнөөгийн байдал” гэсэн дөрвөн том сумыг хамарсан бодит мониторингийн ажил хийсэн байна. Мөн Дорж академчийн багтай нийлээд “Монгол Улсын хөрөнгө оруулалтыг шингээх чадварын байдал” гэсэн судалгаан дээр энэ сараас эхлэн ажиллаж эхэлж байна. Сангийн яам, Үндэсний хөгжлийн хүрээлэнгээс зарласан тендерт манай баг ялж энэхүү судалгааг хийхээр болсон.
-Энэ бүх судалгааны дүнг тухайн аймгуудын удирдлага цаашлаад төр, засгийн удирдах төвшний хүмүүс хүргэх бодол байгаа биз дээ?
-Ерөнхийдөө доктороо хамгаалчихаад завтай болсныхоо дараа төр, засгийн удирдлагуудад хүргэнэ гэсэн бодол байгаа. Энд бас нэг зүйлийг хэлэх хэрэгтэй манай улс ер нь одоог хүртэл хөрөнгө оруулалтыг бүртгэх нэгдсэн маягтгүй байгаа. Үүний үндсэн дээр нэгдсэн маягттай болгох саналыг Сангийн яаманд өгсөн. Сангийн яам, Статистикын хороо үндсэндээ энэ маягтыг хүлээн зөвшөөрсөн. Засгийн газраас энэхүү маягтын стандарт батлагдсан байгаа.
-Олон улсын монголч эрдэмтдийн Х их хуралд оролцож байгаа сэтгэгдэлээсээ хуваалцаач?
-Би энэхүү олон улсын хэмжээний их хуралд эдийн засгийн салбарт нь илтгэл тавьж оролцож байна. 30 гаруй орны 300 гаруй эрдэмтэд оролцож байна. Эдгээр хүмүүс бүгд л Монголын талаар маш хэрэгтэй зүйлсүүдийг ярьж хэлэлцлээ. Энэ удаагийн хурал үр өгөөжийн хувьд асар их байлаа. Хамгийн гол нь манай улс тэр өгөөжийг бодитоор хүртэж, хөрсөндөө шингээж үлдэх нь л хамгийн чухал гэж бодож байна.
БНХАУ-ын Бээжин дэх үндэстний их сургуулийн Монгол хэл утга зохиолын тэнхимийн профессор Цен Цогтатай ярилцлаа.
-Та Монгол улсад хэзээ ирсэн бэ?
-Би энэ сарын 7-нд олон улсын их хуралд оролцохоор Бээжингээс ирсэн. Өвөрмонголын Хорчин хошуунд төрж өссөн болохоор багаасаа монгол хэл, соёлтой ойр өссөн тиймээс Монгол утга зохиолын тэнхимд ажиллаж байгаа байх.
-Монгол ардын аман зохиолын судалгаагаа хэзээнээс эхэлж хийсэн бэ?
-1988 онд их сургууль төгссөнөөсөө хойш л ардын аман зохиол судлах болсон. Гэвч дунд нь ганц, хоёр жил завсардсан. Би өөрөө багшийн ажил хийдэг учраас эрдэм шинжилгээ судалгааны ажлаас хөндийрсөн тал бий. 1998 оноос дахин судлах болсон юм. Монгол ардын аман зохиол бол дэлхий шиг баялаг агуулгатай, баялаг сан юм. Тиймээс энэ агуу зүйлийг ганцаараа судална гэвэл хэтэрсэн хэрэг болно. Харин би ардын аман зохиол дундаас нэг л сэдвийг барьж судалгаагаа хийж байгаа. “Хуурын үлгэр” гэх томоохон салбарыг нь судалж байгаа юм. Би өөрөө энэ сэдвээрээ дэлхийн олон оронд өгүүллээ хэлэлцүүлж байсан учир өнөөдөр энэ их хуралд ирж хэлэлцүүлж байна. Нийтдээ 23 жил энэ гайхамшигтай урлагыг судалсан. Гэхдээ яг дунд нь нэг ч завсардалгүйгээр 13 жил энэ сэдэвтэй холбогдож байна даа. Энэ хугацаанд бага сага ном зохиол, өгүүлэл туурвиж хэвлүүлсэн юм.
-Таны хэлээд байгааг манайд “Тууль” гэж нэрлэдэг байх гэж бодож байна. “Тууль”, “Хуурын үлгэр” хоёр хоорондоо ялгаатай юу?
-“Тууль” бол өөр. Шүлэглэсэн үлгэрээ хайлаад явчихдаг. Харин “Хуурын үлгэр”-ийн үүсэл бол туулиас арай хожуу. Яг миний хийсэн судалгаагаар авч үзвэл 300 гаруй жилийн өмнөөс л үүссэн ардын урлаг юм. “Тууль” шүлэглээд хайлдаг бол “Хуурын үлгэр” нь шүлэглэнэ, хайлна, ярина тиймээс тэё ондоо зүйлсүүд юм. “Хуурын үлгэр”-ийг дөрвөн утастай хуураар тоглодгоороо бас онцлог. Тиймээс энэ урлаг Өвөрмонголд их сонирхолтой. Ар монголд “Хуурын үлгэр”-ийг хайлдаг Балсан, Лувсан, Самбадаш, Энхээ зэрэг хуурчид байсан юм. Харин 21 дүгээр зууны Монгол Улсад энэ урлаг нэгэнт тасарчээ. Мөн танай Шинжлэх ухааны академид 200 гаруй цагийн “Хуурын үлгэр” хайлсан бичлэг хадгалагдаж байгаа.
-Та судалгааны хүрээнд хичнээн хэмжээний бүтээл туурвисан бэ?
-Өөрийн судалгаатай холбоотойгоор ноднин жил бичсэн “Хуурын үлгэр”-ийн судлал гэдэг номыг крилл буюу шинэ үсгээр Улаанбаатар дээд сургуулийн н.Байгалсайхан багшийн орчуулгатайгаар энэ жилийн эхээр хэвлэж гаргасан. Энэ бол гүнзгий төвшний ном биш л дээ. Ерөнхийд нь л хийсэн. “Хуурын үлгэр” гэж юу вэ, нэршлийн хувьд хаанаас үүссэн, яаж уламжилж ирсэн бэ, одоо байдал ямар байгаа вэ гэх мэтчилэн. Би бас өөрийнхөө хүрээнд хоёр том хуурчийг судалсан юм. Нэг нь нэлээн алдартай Пажи гэдэг хуурчийн тухай, тэр дундаа түүний хэлсэн “Үсэн уулын бар салсан нь” гэдэг үлгэрийг судалж онцлогыг нь судалсан. Бас аман намтрыг нь цуглуулж гаргасан юм. 2002 оны аравдугаар сард энэхүү судалгаагаа нэгтгэн “Пажигийн судлал” гэсэн нэг номыг хуучин монгол бичгээр хэвлүүлсэн. Мөн 2006 онд “Моэн судлал” гэсэн нэг ном гаргасан. Энэ бол бас нэг алдартай хуурч Моэны тухай өгүүлсэн байдаг. Тэрээр халх нутагт ирж, үлгэр хэлж байсан түүхтэй. Түүний хэлсэн үлгэрийг н.Цэрэнсодном гуай “Хүрэлбаатар хүү” гэсэн нэртэйгээр криллээр 1962 онд хэвлүүлэн гаргаж ч байсан удаатай. Пажитай адилхан бүх л намтар сэлтийг цуглуулан ном гаргасан юм. Одоо хэвлэлтийн шатандаа явж байгаа нэг ном байгаа нь Лоосор хуурчийн тухай 1000 гаруй хуудастай ном. Энэ нь Бээжин хотын захиргааны санхүүжилтээр хийгдэж байгаа юм. Лоосор бол бас л алдартай хуурч. Иүүний хэлсэн хоёр үлгэрийг судлан номондоо оруулсан. Бас нэгэн томоохон ажил хийж байгаа нь Германы Бонн хотын их сургуулийн профессор Элизабет Чойттой хамтраад “Хуурын үлгэрийн харьцуулсан шинжилгээ”-г хийж эхлээд байна. Германд “Хуурын үлгэр”-ийг маш их ач холбогдол өгч судалсан байдаг. Бүр дээр үед Вольтер Хайнц гэх эрдэмтэн энэ талаар нилээн дорвитой судалгаа хийсэн нь одоо ч Германы шинжлэх ухааны академид хадгалагдаж байдаг. Энэ судалгааг үндэслэн Элизабет профессортой энэхүү харьцуулсан судалгааг хийж байгаа юм. Бас нэг томоохон бүтээл хийж байгаа нь бүх хуурчдын намтарыг багтаасан томоохон номыг бүтээж байна. Дээр үед амьдарч байсан болоод саяхан болтол амьдарч байсан бүх хуурчдын намтар бүтээлийг багтаасан тийм ном гарах гэж байгаа юм. Удахгүй аравдугаар сарын сүүлээр Герман улсад зөвхөн “Хуурын үлгэр”-ийн асуудлаар олон улсын хэмжээний хурлыг зохион байгуулах гээд бэлтгэх ажилдаа явж байна.
-Яагаад заавал Монголд мартагдаад байгаа “Хуурын үлгэр”-ийг судлахаар болсон юм бэ?
-Би одоо ч Өвөрмонголд мартагдаад байгаа “Хуурын үлгэр”-ийг хар багадаа сонсч өссөн. Нэг ёсондоо хуурчдын дунд өссөн гэхэд болно. Тэр үед төрөөс ийм үлгэр хэлэхийг зөвшөөрдөггүй байсан юм л даа. Их нууж байж, үүр цүүрээр хөгшчүүл хэлэхэд нь сонсдог байлаа. Өвлийн хүйтэнд гадаа нууцаар өөр айлын цонхон доор очиж сонсдог байсан. Ер нь энэ талаар тусгай судалсан судалгаа байхгүй байсан. Тиймээс үүнийг тусгайлан судалж өөрийнхөө амьдралыг үүнд зориулахаар шийдсэн юм.
-Та Монголд хэдэн удаа ирсэн бэ?
-Би Монголд гурав дахь удаагаа ирж байна. 2008 оны арваннэгдүгээр сард Соёл урлагийн их сургуульд нэг сарын хугацаанд лекц орсон. н.Цэдэв гэдэг багш намайг урьсан юм. Би оюутнуудад “Хуурын үлгэр”-ийн тухай болон Өвөрмонголын соёлын өнөөгийн байдлын талаар 36 цагийн лекц орсон юм. 2010 оны арванхоёрдугаар сард Улаанбаатар их сургуулийн урилгаар хичээл заахаар ирсэн юм. Энэ удаа олон улсын монголч эрдэмтдийн Х их хуралд оролцох гэж ирж байгаа маань энэ. Энэ их хуралд анх удаа оролцож байна.
-Монголд мартагдаад байгаа энэ урлагыг гадны улсаас та судалж байна. Манай судлаачдад хандаж хэлэх үг байна уу?
-Хуурын үлгэрийн судалгааг бид хийж байгаа. Гэхдээ ганцаарддаг. Яахав Германы эрдэмтэд хамтраад хийж л байна. Гэхдээ Германчууд хуур хэмээх хөгжмийн зэмсэгийг тэр бүр сайн мэдэхгүй. Тийм соёл ч тэдэнд байхгүй. Тиймээс эртнээс хуур хэмээх хөгжимтэй холбогдож ирсэн монголчууд дутагддаг. Хуурын үлгэрийн агуулга гүн гүнзгий тиймээс гадныхан ойлгохгүй. Тиймээс сонирхож байгаа Монголын эрдэмтэд бидэнтэй хамтарвал их баярлах болно.
-Өнөөдөр болж байгаа хурлын зохион байгуулалт хэр зэрэг байна вэ?
-Танай улс энэ их хуралд их хүндэтгэлтэй хандаж байгаа нь ажиглагдлаа. Бүр төрийн тэргүүн нь хүртэл хүрч ирээд хурлыг нээгээд, биднийг угтаж авч байгаа нь үнэхээр ач холбогдол өгч байгаагийн илрэл. Гэхдээ хүн их байгаа ч үйлчилгээ үзүүлж байгаа хүмүүс нь бага зэрэг дутагдаж байна. Хүн хүч хүрэлцэхгүй байгаагаас болов уу, цаг давчуу байв уу, бэлтгэл муутай байв уу гэдгээс шалтгаалаад зохион байгуулалт дээр бага зэрэг асуудал үүслээ. Цагтаа эхлэхгүй байна. Дэлхийн бүх эрдэмтдийг цуглуулчихаад тэгж болохгүй. Монгол цаг гээд эрдэмтэд бүгд ярьж байна. Энэ цагийг авч хаяад дэлхийн цагаар явъя л даа. Бас орчуулагчид нэлээн чамлалттай байна уу гэж ажиглагдлаа. Монголоор ярьж байгаа зарим зүйлсийг ойлгохгүй байна. Энэ бүх асуудлаа дараа дараагийн хурал дээрээ залруулна гэдэгт итгэж байна. Хурлын хувьд их ач холбогдолтой хурал болж байна.
Ийнхүү олон улсын монголч эрдэмтдийн Х их хурлын эхний өдөр өндөрлөсөн юм. Өнөөдөр хоёр дахь өдрөө олон улсын хэмжээний хурал үргэлжилнэ. Эхний өдөр хэлэлцсэн илтгэлүүдээр “Баруун бүсийн хөгжлийн тухай” болон “Хуурын үлгэр судлал”-ын тухай илтгэлүүд олны анхаарлыг их татаж байлаа. Тэдний боловсруулсан судалгааны бүтээлийг хариуцсан байгууллага нь харж дорвитой ажил эхлүүлнэ байх гэдэг найдаж байна.
Б.БОЛОРСҮХ
"Ардын эрх" сонин
