...Ерөнхийлөгчийн зөвлөх Л.Эрхэмбаяр надад “Чамайг Ерөнхийлөгч дуудаж байна. Одоо яваад оч” гэлээ. Тэрхүү гэнэтийн урилгад цочирдож, зоогийн ширээнд байраа эзэлсэн олны дундуур зайчлан толгой ширээ өөд дөтлөхдөө өмссөн зузаан хувцас энэ тэрээсээ санаа зовниж, дэмий хүсэлт тавьчихав уу даа гэх халган бодол төрж байсан ч хэдхэн хормын дараа энэ бүхнийг мартуулсан халуун ярианд ууссан байлаа. Төмөр зам дагаж 1500 км аялан Дорноговь, Говьсүмбэр аймагт ажилласан хоёр өдрийн дараа Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж хийгээд түүнийг дагалдан явсан УИХ, Засгийн газрын гишүүд, хэвлэл мэдээллийнхэн нийслэлийг зорихын өмнө Чойр сумын “Говь гео” зочид буудалд оройн зоог барих үед Ерөнхийлөгчтэй нэг ширээнд зэрэгцэн сууж юун тухай хөөрөлдсөнөө хойно өгүүлэх болно. Миний хувьд Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгчийг анх удаа дагалдаж явсан томилолт энэ бөгөөд түүний хөдөө орон нутагт хийсэн айлчлалыг албаны хэв маягаар хуурай мэдээллэхээс илүү өөрийн өдрийн тэмдэглэлдээ зориулж буулгаснаа уншигчдадаа хүргэх нь сонирхолтой байх болов уу гэдэг үүднээс ийн сийрүүлснийг Ерөнхийлөгч хийгээд түүний Ажлын албаныхан зөвөөр ойлгох буй за гэж найднам.
ТАРХИ ӨРӨМДӨЖ, ЗҮРХЭНД ШИНГЭСЭН ҮГ
Пүрэв гаригийн орой 22 цагт Улаанбаатар өртөөнөөс хөдөлсөн тусгай үүргийн галт тэрэг зогсолтгүй довтолгосоор өглөөний нар дорнын талаас шахуулсан мэт бүлтрэн мандах ахуйд өмнөд хилийн гол хаалга Замын-Үүдийн зангилаанд түчигнэн хүрч очвой. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг тус бүс нутгийн иргэдийг УИХ-д төлөөлсөн амьдаа Батсууриуд саяхан ЗТБХБ-ын сайдаар томилогдсон УИХ-ын гишүүн Ц.Дашдорж, Үндэсний хөгжил, шинэтгэлийн хорооны дарга Ч.Хашчулуун, ХХЕГын дарга, бригадын генерал Ц.Сэргэлэн, ГИХАЭГ-ын дарга Д.Мөрөн, “УБ төмөр зам” хувьцаат нийгэмлэгийн дарга Т.Очирхүү нарын албаны хүмүүс дагалдсан бол угтагсдыг Дорноговь аймгийн ИТХ-ын дарга Г.Ганбаатар, Засаг дарга П.Ганхуяг болон орон нутгийн удирдлагууд “оройлон”, цэргийн хүндэт харуул жагсаж, төрийн дууллын дор хүлээж авлаа. 40 хэмийн хүйтэн тачигнасан Улаанбаатарыг бодоход хасах 19 хэмтэй байгаа Замын-Үүд бараг намраараа ажээ. Энэ сум Монгол Улсын хувьд тун онцгой. Улсын хөгжлийн гол суурь энд бий.
Замын-Үүдийн “проблем” бол Монгол Улсын “проблем”. Замын-Үүдийн хөгжил бол Монгол Улсын хөгжил. “Өөдлөх айл үүднээсээ” гэдэг. Монголыг дэлхийн хамгийн том зах зээлтэй шууд холбосон энэ бүс нутаг хэрхэн хөгжих өөс бидний араб лугаа болох мөрөөдөл биелэх эсэх шалтгаалах болно гэдгийг Ерөнхийлөгч онцгойлохын учир дээрхтэй холбоотой биз ээ. Ердөө 5-6 км зайтай Эрээн, Замын-Үүдийн өдөр, шөнө шиг ялгаатай хөгжил бидний хор шарыг ямагт хөдөлгөж, улсынхаа унхиагүйг дуудан бухимдахад хүргэдэг. Тэгвэл яг энэ асуудлыг Ерөнхийлөгч хөндлөө. Замын-Үүдэд Эдийн засгийн чөлөөт бүс байгуулах тухай яриа гараад олон жил өнгөрл өө. Тэгээд энэ том төсөл юу болов, яав! гэдгийг монголчууд төдийлэн анхаарахаа байсан шиг санагддаг. Хөгжлийн амин чухал эрх ашиг туссан энэ төслийг аль болох хурдан хэрэгжүүлэхийг Засгийн газар хийгээд төрөөс бид ямагт нэхэл хатуугаар шаардан шахаж баймаар.
Ерөнхийлөгч ч энэ талаар санал бодлоо илэрхийлж байсан билээ. Тэрбээр тус бүс нутгийг хариуцсан Засгийн газрын бүрэн эрхт төлөөлөгч Ч.Баатар хийгээд чөлөөт бүсийн захирагч эрхмээс тодорхой мэдээлэл сонсоод, сэтгэл нэлээд хангалуун байх шиг санагдсан. Учир нь тус чөлөөт бүсийн ажил бас ч гэж урагштай яваа юм билээ. Юутай ч 900 га талбайг хашаалан, гурван давхар оффисийн барилгаа босгочихож. Хамгийн гол нь Эдийн засгийн чөлөөт бүс байгуулах, энд үйл ажиллагаа явуулах эрх зүйн орчин нь бүрдсэн юм байна. Гагцхүү Казиногийн хууль хүлээгдэж байгаа гэнэ. Замын-Үүдэд чөлөөт бүс байгуулах суурь бүтэц 2014 онд бүрэн шийдэгдэх юм билээ. Ингэснээр Замын-Үүдийн хөгжил бодит болно гэсэн үг. Анх төмөр зам дагасан жижиг өртөөг байгуулж байхдаа хөгжлийн гол зангилаа хот болон өргөжинө гэдгийг Замын-Үүд дээр лавтайяа тооцоогүй байсан байх. Одоо хүн ам нь 15 мянгад хүрч, байнга зорчиж байгаа зорчигчдыг тооцвол бүр 20 мянга гарчихаж.
Хүн ам төвлөрөхийн хэрээр Замын-Үүдэд цэвэр, бохир усан хангамж, цахилгаан, дулаан, орон сууц, ажлын байр гээд тулгамдсан асуудал шил шилээ даран үүссээр. Энэ бүхнийг шийдэхэд чөлөөт бүс тун чухал. Хятадын Засгийн газраас өгч байгаа 300 сая ам.долларын хөнгөлөлттэй зээлийн 50 саяыг нь тус чөлөөт бүсийн дэд бүтцийг шийдэхэд зарцуулах болсноор том ахиц энд гарчээ. Энэ хөрөнгөөр усан хангамж, зам, дулааны асуудлаа шийдэх юм билээ. Дахиад 40 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт зайлшгүй хэрэгтэй байгааг Ерөнхийлөгчид танилцуулж байсан. Ямар ч байсан дулаан цахилгаантай болж, усаа цэвэршүүлж эхэлсэн нь Ерөнхийл өгчийн санаанд нийцэв бололтой. Чөлөөт бүсэд үйлдвэрлэл явуулах аж ахуй, хувь хүмүүст газар олголтыг анхнаас нь хуулийн дагуу шударга зохицуулалт хийх учиртайг Ерөнхийлөгч онцлон анхааруулж, Сэлэнгийн Алтанбулагийнх шиг замбарааг үй явдлыг бүү давтаарай гэв.
Ерөнхийлөгч Замын- Үүдийн ард иргэдтэй уулзахаасаа өмнө орон нутгийн засаг захиргааны болон хилийн цэрэг, гааль, гадаадын иргэн, харьяатын асуудал эрхлэх албаны удирдлагуудтай уулзан хариуцсан ажил байдлын талаар мэдээлэл сонсч, үүрэг даалгавар өгч, санал зөвлөгөө өгсөн юм. Замын-Үүдийн боомт дээр ажил үүрэг гүйцэтгэж буй төрийн албаныхантай холбоотой сайн, муу үг яриа бишгүй гардаг. Гэхдээ тус нутгийнхны өгүүлснээр манайхны ажил үйлчилгээнд том өөрчлөлт гарч байгаа юм билээ. Хил, гааль, мэргэжлийн хяналтынхан маш хүнд нөхц өлд ажиллаж байдаг юм байна. Цалингийн ямар ч нэмэгдэл, урамшуулалгүй, илүү цагийн мөнгөгүй боловч хил дээр үүссэн ачааллаас болж өдөр болгон 4-5 цаг илүү, заримдаа 24 цагаар ч сунаж ажилладаг тэдний бэрхшээл зовлонг Ерөнхийлөгч тун сайн ойлгож байсан. За тэгээд Замын-Үүдийн тухайд эмнэлэг, сургууль, цэцэрлэг гээд зовлонтой асуудал олон. Тэр бүхнийг шийдэх ажил явж л байна.
Монгол Улсын хаана ч нийтлэг бэрхшээл энд ч байна. Гэхдээ улс маань нэг үеэ бодоход мөнгөтэй болсон болохоор гагцхүү намуудын улс төрийн явцуу эрх ашгаас ангид бодлого явуулж чадвал Замын-Үүдийн төдийгүй Монголын хөгжлийг саатуулсан тээг гэж юу байх сан. Ерөнхийлөгч яг энэ асуудлаар өөрийн байр сууриа хатуу илэрхийлж байгаа нь Замын-Үүдчүүдэд найдвар төрүүлсэн. Тэрбээр аль ч намын нэрийг энд дурсахыг хүсэхгүй байна. Замын-Үүдийн хөгжлийн төлөө л бол хэнбугайг ч Ерөнхийлөгчийн хувьд дэмжинэ. Тэгэхийн төлөө ч энд ирсэн юм шүү гэдгээ хэлсэн болохоор тэр. Замын-Үүдийн арав гаруй мянган иргэний хувьд улсынхаа Ерөнхийлөгчтэй уулзаж, санал бодол, талархал бас гомдол зовлонгоо тоочих боломж энэ өдөр тохиолоо. Хоёр цаг гаруй үргэлжилсэн уулзалт дээр иргэд Монгол Улсын эдийн засаг өсөж, ДНБ-ий хэмжээ нэмэгдсэн гэх атал ард иргэдийн амьдралд нөлөөлж, наалдаж байгаа юм алга. Ядуурал улам гаарч, баян хоосны ялгаа зааг тэллээ, юмны үнэ гүйцэгдэхээ байлаа, эрүүл мэнд, боловсролын салбарын үйлчилгээ тэднийг гомдоож, цөхрөөж байгааг Ерөнхийлөгчид “ховлох” бөлгөө.
Дарга нарын болж бүтэж, сайн сайхан байгаагаа түлхүү тайлагнасан ярианы дараа иргэдийн зүрхний үгийг сонсоход тэнгэр газар шиг ялгаатай ажээ. Зарим иргэн хувийн амьдралдаа тохиолдсон бэрхшээл зовлонгоо уудлан, туслалцаа хүсэх юм. Замын-Үүдийн иргэдэд Ерөнхийл өгчийн дуулгасан сайн мэдээний нэг бол амны, ахуйн ус муутай тус нутагт усны хайгуул хийх санхүүгийн эх үүсвэр шийдэгдсэн явдал байлаа. Судалгаагаар усны элбэг нөөц илэрсэн бөгөөд чанар нь ч сайн бололтой. Иймд усны зовлонгоосоо Замын-Үүдийнхэн ангижрах нь ээ. Үүн шиг сайн мэдээ гэж юү байхав. 2014 оноос эхлэн үйлдвэр үүд баригдаж эхлэхээр цоо шинэ амьдрал энд цэцэглэх юм. БНХАУ-ын талаас Замын-Үүдийн боомт руу найман замаар ачаа тээврийн урсгал орж ирэх атал манай талаас хүлээж авах хоёрхон замтай байгаа нь энэ бүс нутагт маш том бэрхшээлийг үүсгэж байгаа юм. Ерөнхийлөгчийн зүйрлэж хэлснээр Хятадын талаас 80 мм-ийн хоолойгоор шахаж байгаа зүйлийг бид 20 мм-ийн хоолойгоор хүлээж авах гээд мунгинаж суугаа хэрэг. Үүнээс болж ачаа тээвэр, хил дээр овоорон саатаж, бухимдал чирэгдэл үүсдэг юм байна.
Ерөнхийлөгч орж ирж байгаа хөрөнгө оруулалтаараа даруй энэ асуудлыг шийдэж, ядаж зургаан урсгалтай зам нээхийн чухлыг холбогдох хүмүүст зөвлөж, анхааруулаад өөрийн зүгээс эл ажлыг хурдасгахад бүх талаараа туслахаа амалсан юм. Ер нь Замын-Үүдэд төрийн байгууллагуудын үйл ажиллагааны уялдаа дутагдаж байгааг тэрбээр ажигласнаа өгүүлээд нэгдсэн удирдлага хэрэгтэй байгааг сануулав. Ерөнхийлөгч ард иргэдэд хандаж “Монголоо хөгжүүлье, өөрсдөө ажил амьдралаа дээшлүүлье, үр хүүхдээ ажил албатай байлгая гэвэл аль болохоор бие биеэ, Монголоо дэмжиж бай. Монгол хүний, монгол компанийн хийсэн, үйлдвэрлэсэн нэг сандал, нэг оймсыг ч болтугай худалдаж авч бай. Дотоодын үйлдвэрлэлээ дэмжих давалгаа улс орон даяар өрнөөсэй гэж уриалмаар байна” гэсэн нь загатнасан газар нь маажна гэдэг шиг ард олны зүрхэнд хүрч байх шиг санагдсан. Архигүй Монголын төл өө Ерөнхийлөгчийн гаргасан санал санаачилга, басх үү уул уурхайн лиценз олголтыг Монгол Улсын нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд нэг жилээр хориглон зогсоосон хийгээд Төрийн ажилтан, албан хаагчдын хүнд суртал, тэдний ёс зүйгүй үйл ажиллагааны эсрэг хэлж ярьж буй үгийг ард түмэн хэчнээн талархан хүлээж авснаа, бас баярлаж байгаагаа Ерөнхийлөгчид уламжилж байхыг сонслоо. Ерөнхийлөгчийн санаачилгын дагуу аймаг, сум, багийн дарга нар ямар ч арга хэмжээг архигүй явуулдаг, төсвийн мөнгөөр нэг шил архи ч авдаггүй болж хэвших ёстой гэсэн түүний үг олон хүний тархийг өрөмдөх шиг болсон.
ХӨГЖЛИЙН ХӨДӨЛГҮҮР ХОТ ЭНД БОСНО
Монгол Улсын хөгжлийн локомотив болох учиртай Сайншандад байгуулагдах аж үйлдвэрийн цогцолборт бид ямар их найдвар тавьж бүтээн байгуулалтын ажлын эхлэлийг тэсч ядан хүлээж байгаа билээ. Магадгүй зарим нэг нь итгэл алдарч эхэлсэн байх. Тэгвэл Ерөнхийлөгчийн Дорноговьд ажилласан өдр үүдэд энэ том бүтээн босголт эхлэх цаг тун ойртсоныг мэдэрснээ дуулгахад таатай байна. Улаанбаатараас 456 км зайтай орших 60 гаруй мянган хүнтэй, 14 сумтай, Замын-Үүд, Ханги мандал хэмээх хилийн хоёр боомттой, ихэнх сум нь төвийн эрчим хүчний шугамд холбогдсон Сайншанд сум ойрын жилүүдэд Монголын хөгжлийн төв, аж үйлдвэрийн хамгийн том цогцолбор хот болон цэцэглэх юм. Эрдэнэт үйлдвэрээс хойш Монгол Улс анх удаа үндэсний хэмжээний том цогцолбор байгуулах төслийг хэрэгжүүлэх гэж байна. Энэ төслийг хэрэгжүүлэх эзнээр АНУ-ын “Бэктэл” хэмээх дэлхийд алдартай олон улсын зөвлөх компанийг Засгийн газар сонгон тодруулаад байгаа юм билээ.
Эрдэнэт хот зөвхөн зэс дээр тулгуурлан боссон бол Сайншандад коксын, хар төмөрлөгийн, нүүрс хийжүүлэх, зэс хайлуулах, барилгын материаллын гээд олон төрлийн үйлдвэрийн нэгдсэн цогцолбор байгуулах болно гээд төсөөлөөд үзэхэд л агуу төсөл болох нь ойлгогдоно. Энэ талаар Үндэсний хөгжил, шинэтгэлийн хорооны дарга Ч.Хашчулуун Ерөнхийлөгчид тодорхой танилцуулга хийхэд Дорноговьчууд төдийгүй албаны олон хүн магадгүй анх удаа тодорхой ойлголттой болсон байх аа. Ямар ч л байсан хэвлэлийнхэн энэ цогцолборын тухайд дэлгэрэнг үй мэдээлэл сонсоод өөдрөг сэтгэгдэлтэй ирснээ өгүүлэх байна. Товчхондоо энэ төслийг хэрэгж үүлэх судалгааны ажил Ерөнхийл өгчийн томилолтын өмнөх өн дууссан юм байна. Хоёр жил гаруй үргэлжилсэн судалгаагаар ямар дүн гарч байгааг урьдчилан хэлэх болоогүй ч зөвхөн Ерөнхийл өгчид дуулгасан “нууцыг” задлахад эерэг өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсын хөгжилд маш ашигтай гэсэн дүн гарчээ. ҮХШХ-ноос гаргасан энэ судалгааг Засгийн газарт танилцуулснаар төсөл эхлэх боломжтой болж байгаа юм.
Аж үйлдвэрийн цогцолборт зориулж 3512 га газрын координатыг аймгаас гаргаж, байгальд ээлтэй технологийг сонгох чиглэлээр ажил эхэлч ихэж. Тавантолгойгоос Сайншандаар дайруулан Дорнод аймаг хүртэл 1800 км урт төмөр зам тавих ажлын хүрээнд Дорноговь аймгийнхан 20 км төмөр замын далангаа тавьчихаад байна. Ерөнхийлөгч энэ бүх бэлтгэл ажилд сэтгэл өндөр байгаагаа хэлж байна билээ. Үнэхээр ч ажил урагшилж байна. Засгийн газар одоо төслийг хэрэгжүүлэх тогтоол гаргавал 2019 он гэхэд дээр дурдсан бүх үйлдвэрийг ашиглалтад оруулсан байх тооцоог гаргасан юм билээ. Ингэснээр Сайншандын цогцолборт 12 мянган ажлын байр шинээр бий болж, уул уурхайд ажиллагсдын тоо 68 мянгад хүрэх аж. Нийт хөрөнгө оруулалт 10 тэрбум ам.доллар гэж байгаа ч санхүүжүүлэх саналыг гаднын маш олон банк тавьж байгааг дуулахад таатай байв.
Дорноговьчууд та бүхэн энэ нутагт төрснөөрөө бахархах ёстой болов уу. Төр, засгаас гадна айл өрх болгоны бэлтгэл нэн чухал. Одооноос энэ том цогцолбор дагасан ажлын байранд миний үр хүүхэд ажиллана. Тиймээс хүүгээ, охиноо тэр төмөр зам, төмөр, кокс, химийн үйлдвэрт ажиллах мэргэжилтэн болгоно гэж бэлтгэж байх хэрэгтэй юм. Энэ төслийг дагаад жижиг, дунд үйлдвэрийн парк байгуулагдана. Тэр бүхэнд ажиллах боловсон хүчин хэрэгтэй. Төслийг эхлүүлэхэд бэрхшээлтэй байсан усны хангамж, дэд бүтэц, цахилгаан, дулааны асуудал шийдэгдэнэ гэдэг хамгийн чухал. Одоо энэ ажлыг тасралтг үй явуулах хэрэгтэй. Субъектив хүчин зүйлээс болоод том ажил зогсчих гээд байдаг үзэгдэл энд байж болохгүй. Бүтээн босголтын ажил улстөржилт, хувийн эрх ашгаас дээгүүр тавигдах ёстой. Миний бие Ерөнхийл өгчийн хувьд аж үйлдвэрийн цогцолборын бүтээн байгуулалтыг бүхий л талаар дэмжинэ хэмээн Ерөнхийлөгч энд амалсан. Бид аж үйлдвэр баригдах ёстой хөндийд очлоо. Хязгааргүй цэлийн эл хуль оргих энэ нутаг тун удахгүй хүн зоны хөлд дарагдан их бүтээн босголтын чимээнд амсхийхээ болино гээд төсөөлөхөд ер бусын санагдана. Дорноговийн иргэдтэй Ерөнхийл өгчийн хийсэн уулзалт сонирхолтой, халуухан болсон. Эндээс ажиглаж байхад аль нэг нам гэхээсээ илүү ард түмэн Ерөнхийлөгчдөө илүү итгэл үзүүлэх болсон нь илт анзаарагдаж байсныг өгүүлэх байна. Уулзалт дээр Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зөвхөн аж үйлдвэрийн цогцолбороос гадна Дорноговь аймгийн бүс нутаг олон улсын хуурай газрын хамгийн том боомт байж болох талаар ярьсан нь орон нутгийнхны санаанд тун ч нийцэж байгаа бололтой байсан. Сайншандын цогцолбор үлгэр биш бодит амьдрал болох цаг тун ойртжээ.
ЕРӨНХИЙЛӨГЧИД ГАНЦААРДАХ, ХҮЧИН МӨХӨСДӨХ ҮЕ ГАРДАГ
Сайншанд, Замын-Үүд, Чойрт болсон уулзалтууд дээр Ерөнхийлөгч энэ үгийг гурвантаа хэлэхийг сонслоо. Тийн хэлэхэд хүргэх асуултыг ард иргэд тавьсан болоод тэр байх. Яагаад, ямар үед ингэж хэлэх болсон юм бэ? гэдгийг өгүүлэх ёстой байх. Ц.Элбэгдоржийн хувьд ер нь миний мэдэх Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд нараас хамгийн нээлттэй бас илэн далангүй, зарим үед бүр нуух зүйлгүйгээр үзэл бодлоо илэрхийлчихдэг улстөрч шиг санагдсан. Магадг үй сэтгүүлч хүнд байдаг дайчин, илэн далангүй чанар нь түүнд нөлөөлдөг байж болох юм. Монголын төрийн байгууллагад нийтлэг бугшсан, танил тал, хөрөнгө чинээ харсан, ялгавартай үйлчилгээ, авилга, хүнд суртал жирийн ард иргэдийг ямар их хохироож чирэгдүүлж зовоож байгааг уулзалт болгон дээр иргэд ярьж байлаа. Шударга ёсны төлөө тэмцэхэд зарим үед үнэхээр ганцаардаж байгаагаа мэдэрдгээ энэ үед Ерөнхийлөгч чин сэтгэлээсээ хэлж байсан.
Монголд ерөөсөө хариуцлагын тогтолцоо байхгүй болсныг Ерөнхийлөгч онцлоод нийгэмд үүсээд байгаа бухимдлын гол шалтгаан, өвчин толгойдоо буюу УИХ, Засгийн газарт байна. Энэ өвчнөө эмчлэхг үй байж ард түмнийг ингэж, тэгж жаргаана, баяжуулна гэж хашгираад нэмэргүй. Одоо энэ бүх амлалтаасаа татгалзах ёстой. Би ч гэсэн энэ амлалтад оролцож явсан хүний нэг. Гэхдээ өмнө нь гаргасан алдаагаа одоо давтахаа болъё, засъя гэж байна. Бид ингэж ихийг амлах ямар хортойг ойлгож авсан маань үнэ цэнэтэй сургамж гэж боддог. УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүн байж болохгүй гэдгийг шүүмжилж байгаа та нартай санал нийлж байна. Үүнээс хойш хэрэв УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүн байх аваас УИХ-аас чөлөөлөгддөг байх ёстой. Ийм хууль, эрх зүйн өөрчл өлтийн үндсийг бий болгох хэрэгтэй байна.
Өнөөдөр УИХ-ын гишүүдэд байдаг тэр дархлаа жирийн ард түмэнд яагаад байдагг үй юм бэ? УИХын гишүүн эрүүгийн хэрэгт нэр холбогдоод хариуцлага хүлээхгүй байж чадаж байна. Хууль шударга үйлчилдэг байх тэр үндсийг бий болгохын төлөө би хичээж байна. Эрүүгийн хуульд авилгын хэрэгтэй холбогдуулж өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл боловсруулж УИХ-д оруулсан боловч хэлэлцүүлэхээр баталж өгөхгүй гурав дахь жилдээ золгож байна. Энэ нь манайд “но”-той гишүүд маш олон байгааг л нотолж байгаа юм хэмээн тэрбээр ярьсан.
ЕРӨНХИЙЛӨГЧИЙН УТСЫГ ЧАГНАСАН ХОРОМ
Ерөнхийлөгчийн хөдөө орон нутагт хийж байгаа айлчлал Говьсүмбэрт өндөрлөлөө. Энэхүү хоёр өдрийн үйл ажиллагааны талаар хамт явсан телевиз, сонины сэтгүүлчид мэдээлэх хойно адил зүйлийг нуршаад дэмий байх гээд товч агуулгыг нь хүргэхийг хичээсэн болно. ...Би уг нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хөдөө орон нутагт ажилласан хоёр өдрийг яг дэргэд нь байж “амьд” сурвалжлага хийхийг хүссэн ч тийм боломжийг хамгаалалтын албаныхан надад зөвшөөрсөнгүй. Ерөнхийлөгчийн ажил яаж явдгийг, шийдвэр хэрхэн гарч байгааг, хэзээ амарч, хэдийд хооллож ундалдгийг нь хүртэл хажуугаас нь сонирхож уншигчдад хүргэвэл сонин байх болов уу гэж бодсон хэрэг. Улаанбаатар буцахын өмнө Ерөнхийлөгчийн зөвлөх Л.Эрхэмбаярт энэ хүсэл маань бүтээгүй талаар бяцхан “гомдол”-оо илэрхийлсэн чинь мань хүн Ерөнхийлөгчид дуулгачихаж. Тэр орой Ерөнхийлөгч намайг дуудсаны учир ийм. Яваад очтол “Даваадорж оо! миний дэргэд энд суучих. Энэ тухайгаа эрт хэлэхгүй яасан юм” гэж байна.
Хорин гурван жилийн өмнө Говь-Алтайд “Улаан-Од” сонины сурвалжлагч, намхан дэслэгч очоод нэгэн сонирхолтой яриа хийхийг би амтархан сонсож билээ. Тэрбээр өөрийн бичсэн шүлгээ уншиж байсныг санаж байна. Түүний яриа маш сонирхолтой байлаа. Нэг л содон, өөр уур амьсгал ярианаас нь мэдрэгдэж байсан юм. Ц.Элбэгдорж гэдэг хүнийг тэр үед анх харж байхдаа тун удахгүй Ардчилсан хувьсгал өрнөнө гэдгийг, эл дэслэгч тэрхүү үйл явцыг толгойлох болно, хожим Монгол Улсын Ерөнхийлөгч болсон хойно нэг вагонд суугаад сурвалжлаад явах энэ цагийн тухай хэрхэн төсөөлөх билээ.
-Та сэтгүүлч байхдаа тухайн үеийн нам, засгийн удирдагч нарыг дагалдаж хөдөө, гадаа явж байсан уу? гээд Ерөнхийлөгчөөс асуулаа.
-Үгүй ээ! “Үнэн” сониныхонд л тийм боломж олддог байсан биз. Миний хувьд тухайн үед БХЯ-ны сайд байсан Ш.Жадамба генералыг л дагаж сурвалжилж байснаа санаж байна гээд инээмсэглэж байна.
-Хориод жилийн өмнө та манай аймагт очоод Цог генералтай амьдралынх нь сүүлчийнх нь мөчид уулзаж, амжиж ярилцлага авснаа уулзалтад оролцож байсан хүмүүст сонирхуулан ярьж байсныг санаж байна. Тэгэхэд нэг ч хүн танаас юун тухай ярилцсаныг чинь асуугааг үйг бас мартдаггүй юм. Энэ олон жилийн дараа тэр ярилцлагын чинь талаар танаас асуумаар байна. Та санаж байна уу?
-Нээрээ, Цог генерал хамгийн сүүлийн ярилцлагаа надад өгсөн юм байна. Түүний хүү Геннадитай ч (Унгар улсын армийн генерал. сур) уулзаж байсан юм. Цог генерал их шударга, тухайн үеийн нийгмийн тогтолцоог шүүмжилж ярьдаг байсан хүн шүү дээ. Бид хоёрын ярилцлага энэ сэдвээр дагнасан байх аа. Бас түүнтэй холбоотой нэг домог шиг яриа байдаг юм. Дарханд очоод оны ялгаа гаргаж бараг байлдаан хийхдээ тулсан ангийн дайчдыг жагсааж байгаад бага даргыг нь дуудаж гаргаад нам буудсан тухай яриаг чи сонссон уу?
-Тийм ээ санаж байна. Сонссон.
-Тэр үед үнэхээр хүн буудах эрхийг АИХ-аас танд өгсөн юм уу гэж Цог генералаас асууж байсан.
-Тэгээд хүн буудсан гэдэг нь үнэн юм уу?
-Хэтрүүлэг л байсан байхгүй юу даа.
-Ерөнхийлөгчөө, Мэдээллийн ил тод байдлын тухай хуулийн төслийг УИХ-аар хэлэлцэх гэж байгаа. Засгийн газраас санаачилсан хувилбар нь биднийг үнэхээр бухимдуулж байна. Таны зүгээс санаачилсан хувилбар арай дээр юм. УИХ дээр Засгийн газрын хувилбарыг дэмжээд арай хуульчилчих юм биш биз дээ?
-Хэвлэл мэдээлэл бол дөрөв дэх засаглал. Засаглалын дөрв өн хэлбэр нэг нэгнийхээ эрхшээлд хэзээ ч ордоггүй байх ёстой. Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөт байдлаараа Монгол дэлхийн улс орнуудаас хойгуур байрт ухарсан нь энэ бүхэнтэй холбоотой. Мэдээллийн эх сурвалжаа илчлэх энэ тэр гэсэн заалт оруулаад байгаа хүмүүс дөрөв дэх засаглалыг эрхшээлдээ оруулахыг хүсэж байгаа хэрэг. Миний хувьд хэвлэл мэдээллийг аль болох чөлөөтэй байлгах талд нь зогсоно. УИХ дээр гоё гоё юм ярьж байгаад Засгийн газрын хувилбарыг хуульчилж чадна шүү, цаадуул чинь. Ерөөсөө л тийм аргатай хүмүүс.
Хэвлэл мэдээллийн цензуртай холбоотой асуудлыг зөвхөн энэ салбарыг удирдах байгууллагын дэргэд байгуулсан тэр ёс зүйн зөвлөл нь ярьдаг байх ёстой гэдэг зарчмыг би барьж байгаа. Хэвлэлийн эрх чөлөөнөөс ухарч байгаа нь Монгол Улсын нэр хүндэд таагүй зүйл юм. Тиймээс Монголын сэтгүүлчдийн эвлэлийн байр суурь, санаа тун чухал. Ямар ч тохиолдолд хэвлэлийнхний талд энэ хуулийг гаргахын төлөө байгаа шүү гэж ойлгоорой.
-Манай сонины хувьд таны “Архигүй Монгол” санаачилгаас эхлээд сая Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын 100 жилийн ойд зориулсан илтгэлдээ дурдсан гадаадад байгаа монголчуудаа эх орондоо ирэхийг уриалсан уриалга, дэвшүүлсэн санааг дэмжих тусгай булан хүртэл гаргасан байгаа шүү гэдгийг танд дуулгамаар байна гэх мэтчилэн бидний яриа цааш үргэлжиллээ. Ерөнхийлөгчид сэтгэл хямарч, тавгүйтүүлдэг бодол төрдөг үү гэж асуухад Төр өөрийн дутагдлаа ярихгүй байна. Асуудалтай хүн асуудлыг ярихаас дургүйцдэг юм. Төрийн албыг ард түмэнд үйлчлэх ёстойг мартсан, өөрийн төлөө мэт ойлгочихсон, төрийн албан тушаалыг өөрийн эрх ашигт үйлчлүүлдэг болгосон явдал газар авсныг бодохоос сэтгэл хямардаг. Чи бод л доо. Яг үнэндээ манайд энэ олон сайдын хэрэг алга. Нэг сайд хоёр ч салбарын бодлогыг нэгтгээд авч явж болно шүү дээ. Тухайлбал Эрүүл мэндийн яам, Нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн яам нэг байхад болохгүй зүйлгүй. Гагцхүү сайд болох “шаанс” алдагдана гэдгийг УИХ-ын гишүүд бодоод байгаа юм.
-Тантай уулзалт хийснийхээ дараа хүмүүст их урам зориг, итгэл төрж байгаа нь анзаарагдсан. Гагцхүү энэ бүхэн тэгээд амьдралд хоосон яриа болоод үлдчихвэл хэцүү еэ гэх бодол надад төрсөн шүү
-Ард түмний санааг зовоож байгаа олон асуудал байна. Уул уурхайтай холбоотой маш олон ноцтой үйлдлийг тэд ярьж байгаа биз. Өнөөдөр Төмөртэйн уул Монголд байхгүй болсон. Тэр уул хил даваад явчихлаа. Бид аж үйлдвэрийн цогцолбортой болох тухай ярьж байна. Ган хайлах үйлдвэрээ байгуултал төмрийн хүдэр нь дуусчихсан байх аюул бидэнд байна. Тиймээс яаравчлан түүхий эдийн экспортоос авах татварын хуультай болох ёстой хэмээн Ерөнхийлөгч яриад энэ их мөнгө тойрсон сүлжээний дунд заримдаа хүчин мөхөсдөж байгаагаа ярьж байна билээ.
Энэ зовлонг сэтгүүлчид ойлгодог юм. Үнэхээр хуулийн төсөл санаачлахаас өөр давуу эрх гээд байх юм Ерөнхийлөгчид бараг үгүй дээ. Ерөнхийлөгч ингэж хөдөө орон нутагт томилолтоор ажиллаад ирсний дараа тайланг нь хэлэлцэн, гаргасан санал санаачилгыг нь Засгийн газрын хийх ажлын төлөвлөгөөнд тусгадаг болсон нь чухал ач холбогдолтой алхам болсон юм билээ. Ерөнхийлөгчийг Чойрт уулзалт хийж байхад “Ерөнхийлөгчөө миний аав эдүгээ 90 настай хөгшин бий. Та зав гарвал аав руу минь утасдаад мэндийг нь мэдэж баярлуулаад өгөөч” гэсэн хүсэлтийг Баярсайхан гэдэг хүн бичгээр өгсөн юм билээ.
Ерөнхийлөгчтэй ярилцаж байхад халааснаасаа тэр бичгийг гаргаж ирснээ өгсөн дугаарыг утсандаа орууллаа. “Байна уу, сайн байна уу, та. Баярсайханы аав уу! Би Элбэгдорж байна аа. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч байна” хэмээн түүний ярихыг би сонсоод босохоор өндийтэл над руу дохиод суулгачихав. Ингээд Ерөнхийлөгчтэй утсыг санамсаргүйгээр чагнахад хүрлээ. Цэндийн Сандагсүрэн гэдэг хөгшин маш их баярлаж байгаагаа илэрхийлж байна. Энэ өвгөн ямар их баярлаж байгаа нь надад утасны цаанаас тод сонсогдож байлаа. Галт тэрэг хөдлөх цаг болжээ. Ерөнхийлөгч хоолоо идэж амжсанг үй. Гол буруутан нь би. Тиймээс уучлалт хүсэхэд санаа зовох хэрэггүй гэж байна. Сэтгүүлч болгонд ийм агшин тохиодоггүйг бодоход сэтгэл өег.
ӨНӨӨДӨР СОНИН СЭТГҮҮЛЧ Ш.ДАВААДОРЖ
