Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж Улаанбаатар хотноо болж байгаа Ардчиллын боловсролын асуудлаарх олон улсын семинарт оролцогч орнуудын төлөөлөгчдийг 2012 оны 5 сарын 22 нд хүлээн авч уулзав.
Ц.Элбэгдорж: Сайн байцгаана уу?
Та бүхний семинар амжилттай өрнөж байна уу?
Төлөөлөгчид: Амжилттай болж байна.
Ц.Элбэгдорж: Цаг агаар тааламжгүй байгаа ч манай оронд хүрэлцэн ирсэнд баярлалаа. Бидэнд бусдад заагаад байх зүйлгүй ч хуваалцах юм бий.
Одоогоос 23 жилийн өмнө Зүүн Европын орнуудтай адил бид ардчилсан хөдөлгөөнд нэгдсэн. Тэр цагаас хойш би энэ хөдөлгөөнд оролцож байна. Анхны жагсаал цуглааныг зохион байгуулж, анхны чөлөөт хэвлэлийн эрхлэгчээр ажиллаж байсан. Анхны ардчилсан Үндсэн хуулийг боловсруулалцаж батлалцсан. 1990 онд парламентын гишүүнээр сонгогдсон. Өөрийгөө товч танилцуулахад ийм байна.
Ардчиллын хамтын нийгэмлэгийг даргална гэдэг Монголын хувьд нэр төрийн хэрэг. Дэлхий дахины шинжтэй ардчиллын төлөө энэ хөдөлгөөнд бид хувь нэмрээ оруулахыг хичээж байна. Бид хэд хэдэн санал дэвшүүлээд байгаа. Санаачилга маань ардчиллын боловсролтой холбоотой. Ардчиллын боловсрол гэдэг бол маш чухал зүйл гэж би боддог. Боловсорсон хүмүүс илүү мэдээлэлтэй болно. Өөрсдийнхөө эрхийг хамгаалж чадна. Өөрсдийгөө илэрхийлж чадна. Иргэдийн оролцоо нийгэмд бас их чухал. Бид төрийн бус байгууллагуудын оролцоог их дэмжих ёстой.
Нэг анхаарах асуудал бол авлига, хээл хахууль. Шинээр гарч ирж буй ардчилал бүтэлгүйдэх нь бий. Үүнийг профессор Лари Даймонд судлан бүтэлгүйдсэн ардчиллын 80 хувь нь авлига, хүнд суртлаас болсныг тогтоосон байдаг. Тиймээс бид авлигыг үл тэвчих санаачилга гаргасан.
Монгол НҮБ-ын авлигын эсрэг конвенцэд нэгдсэн орсон улс. Би Ерөнхий сайдаар хоёр удаа томилогдож байлаа. Бид авлига бол эрх чөлөөтэй болсон орны гол асуудал гэдгийг сайн мэднэ. Та бүхэн авлигатай тэмцэх ёстой. Би хоёр удаа Ерөнхий сайдын албан тушаалаас огцорсон тул “Парламент намайг дэмждэггүй юм бол ард түмэн та бүхэн намайг дэмжээрэй. Хэрэв Ерөнхийлөгчөөр сонгогдоход та бүхэн дэмжвэл би авлигыг энэ орноос зайлуулахын төлөө ажиллах болно” гэж амласан. Одоо Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байна. Авлига манай оронд үнэхээр том асуудал болоод байгаа юм.
Манай орон парламентын засаглалтай. Тиймээс Ерөнхийлөгч хууль эрхзүйн асуудалд илүү анхаардаг. Эрх зүйн шинэчлэл бол нэн чухал асуудал. Эрх зүйн шинэтгэл хийхээр би 16 бие даасан хуулийн төсөл санаачилсан. Зургааг нь парламент батлаад байна.
Хүний толгой дахийг өөрчлөх хэцүү. Хэрэв бид эрх зүйн шинэтгэл хийхгүй бол, бүтцээ өөрчлөхгүй бол, хүний эрхийг хамгаалахад хэцүү байх болно. Бид энэ чиглэлээр чадах бүхнээ хийж байна. Тиймээс ч бид та бүхэнтэй хуваалцах юм байгаа юм. Та бүхний семинарын үеэр асуудлыг хэлэлцэж байхдаа ч бид та нараас суралцдаг. Ингээд хүрэлцэн ирсэнд та бүхэнд дахин баярлалаа. Та бүхэн асуух зүйл байвал асуугаарай. Энд чөлөөтэй ярилцаж болно. Хэвлэлийнхэн ч алга. Би та бүхний асуултад чин сэтгэлээсээ хариулах болно.
Mr.Robert LaGamma: /President, Council for a Community of Democracies/
Ноён Ерөнхийлөгчөө, Монголын хувьд уул уурхай тулгамдсан асуудал гэж сонсож байсан юм. Байгалийн баялгийг ашиглахад усны асуудал зүй ёсоор хөндөгддөг. Иймээс энэ асуудлыг хэрхэн шийдэж байна вэ?
Ц.Элбэгдорж: Уул уурхайн баялаг нь манай орны хувьд аз уу, эз үү гэдгийг бид ялгаж салгахын төлөө тэмцэж байна. Одоохондоо хүмүүс аль алинаар нь төсөөлж байх шиг байна. Байгалийн баялагтай орнуудын олонх бүтэлгүйтсэн байдаг. Харин миний хувьд Монгол Улс бүтэлгүйтэхгүй гэсэн өөдрөг үзэл бодолтой байдаг. Яагаад гэвэл Монгол нээлттэй орон.
Ямар улс орон уул уурхайн баялгийнхаа тусламжтайгаар амжилтад хүрч чадсаныг би судалж үзсэн. Нээлттэй улс орнууд амжилтад хүрсэн байдаг. Норвеги, Канад, Австралийг жишээ татаж болно. Нээлттэй гэдэг нь тухайн улс орон төр засгийн бус ард түмний засаглалаар удирдуулна гэсэн үг. Яагаад гэвэл ард түмэн сонор сэрэмжтэй, болгоомжтой байдаг. Бидний хувьд гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татна гэдэг маш чухал үүрэг юм. Хэдэн жилийн өмнө дэлхийн орнуудын хувьд Монголын талаарх мэдээлэл хомс байлаа.
Монголын талаар тэднээс асуухад “Хятадын Монгол уу” хэмээн хариулдаг байсан ба бага зэрэг мэдээлэлтэй нь Чингис хааны талаар сонссон байв. Олонхи гадаад иргэдийн хувьд Монголд мал, малчдаас өөр зүйл байхгүй мэтээр төсөөлж байсан. Өөрсдөө интернэт, зурагт, байшин барилга, машин тэрэг, компьютер гээд бүх зүйлтэй болохоор Монголыг юу ч үгүй ертөнцийн бөглүү хязгаар гэж боддог байсан юм шиг байгаа. Тиймээс гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах нь их чухал байлаа. Тэр үеийн манай хууль, журам ч маш либерал байсан. Харин өнөөдөр Монголд хөрөнгө оруулагчид, уул уурхайнхны анхаарал төвлөрөөд байна. Одоо бид хууль журмаа сайжруулан улам ил тод, нээлттэй болгохын сацуу гадаадын том корпорацуудын бус үндэсний ашиг сонирхлыг илүү илэрхийлсэн байдлаар өөрчлөн шинэчилж байна.
Гадаадын компаниуд хэдийгээр хариуцлагатай, нээлттэй, сайн гэж ярьдаг ч тэд манай ард түмний ашиг сонирхлыг бодохоосоо илүү зөвхөн ашиг орлогоо урьтал болгож байдаг. Харин бид ард түмнийхээ ашиг сонирхлыг юуны түрүүнд тавих үүрэгтэй. Эдгээр ашиг сонирхлын нэг нь усны асуудал. Өнөөдөр бид Ази – Европын /АСЕМ/ уулзалтыг зохион байгуулж байна. Энэ удаа уулзалтын гишүүн орнуудын Байгаль орчны сайд нарын IV хуралдаан болж, түүнийг би өглөө нээж үг хэлсэн. Хоёр жилийн өмнө Брюссельд болсон АСЕМ-ын Ази, Европын орнуудын дээд хэмжээний уулзалтын үеэр би ус, ойн асуудлыг хэлэлцэх санал дэвшүүлсэн юм.
Ус бол хамгийн чухал асуудал. Би малчин ардын гэр бүлд төрсөн. Иймээс би малчдын амьдралын хатуу хөтүүг, ус ямар чухлыг мэднэ.
Манай улсын нутгийн гуравны нэг хувь нь Говь цөл. Ус хурцаар тавигддаг газар. Гэтэл уул уурхайн орд газруудын дийлэнх нь говьд байна.
Бид гурван жил тэмцэж байж, парламентаар байгаль орчинтой холбоотой 10 хууль батлуулж чадлаа. Эдгээр хууль ундны ус, ой мод, цөлжилт, уул уурхайтай холбоотой. Үүгээрээ ард иргэддээ илүү их эрх мэдэл өгч байгаа юм.
Манай Засгийн газар болон агентлагууд өмнө нь уул уурхайн хайгуулын болон олборлолтын лиценз олгож байлаа. Одоо тухайн орд бүхий орон нутгийн иргэд шийдэх эрхийг өгч байна. Тэд үгүй л гэвэл бид зогсоох болно. Хэдийгээр тухайн уул уурхайн олборлолт өндөр ашигтай байсан ч бид байгаль орчны асуудлыг хамгийн түрүүнд харгалзаж үзнэ. Энэ маш чухал асуудал учраас бид асуудалд нухацтай, өргөн цар хүрээтэй хандаж, өөрийн хүмүүсээ сургах учиртай.
Манай улсын улс төрийн бүх шийдвэрийг 22 жилийн тэртээ Москвад гаргаж байсан бол ардчилсан хөдөлгөөний ачаар шийдвэр гаргах эрх Улаанбаатарт, энэ байшинд шилжсэн. Мэдээж хоёр дахь зорилт маань энэ эрхийг ард иргэдэд шилжүүлэх. Өндөр албан тушаалтай бүхэн илүү их эрх мэдлийг олж авахыг зорьж байна. Энэ бүхэнд бууж өгөлгүй цаашид тэмцэх нь чухал. Би энэ эрхийг ард иргэдэд олгоход манлайлагч байхыг хичээж байна. Би Ерөнхийлөгч болоод “Иргэний танхим” байгуулсан. Манай оронд хуучин коммунист тогтолцооны үед хоёр төрлийн том барилга байсан. Нэг хэсэг нь коммунист намын байрууд, үлдсэн нь хорих байрууд. Харин бид гурав дахь зориулалтын барилгыг барихыг хүсч байна. Энэ бол “Иргэний танхим”-ын барилгууд. Улс орны асуудалтай холбоотой бүх шийдвэр энэхүү “Иргэний танхим”-аар дамжих учиртай. “Иргэний танхим”-ын үүд бүх хүнд нээлттэй байх учир иргэн бүр шийдвэр гаргахад оролцох боломжтой. Гэхдээ энэ зорилгод хүрэхийн зам амар дардан биш юм.
Ер нь эрх чөлөө гэдэг нь балчир хүүхэд шиг удаан өсч торнидог гэж би боддог. Хүүхдийн живхийг өглөө бүр солих хэрэг гардаг шиг эрх чөлөөг өдөр бүр тордох шаардлагатай. Зарим хүн “Бид 1990-ээд онд хэдийнэ эрх чөлөөгөө олж, ардчиллаа тогтоож чадсан” гэж хэлдэг. Гэвч энэ тийм биш юм.
Ms.Supotaeva Ainagul Akmatovna: /Head of Department of Education, Culture, Science and Sport, Jogorku Kenesh/Parliament/, Kyrgyz Republic/
Ноён Ерөнхийлөгч өө, та орос хэлээр сайн ойлгодог учир оросоор ярихыг зөвшөөрнө үү. Киргизстаны парламентаас болон түүний даргаас халуун мэндчилгээ дамжуулсныг хүлээн авна уу. Таныг ийм өргөн бүрэлдэхүүнтэй баг урьсанд талархаж буйгаа илэрхийлсэн юм. Та манай улсад дахин зочилно гэдэгт бид итгэж байна. Бид энэ уулзалтаас их зүйл олж мэдсэн. Бид Монголд ирсэндээ сэтгэл хангалуун байна. Бид ахан дүүгийн барилдлагатай, зүс царай ч төстэй хүмүүс юм. Дахин талархсанаа илэрхийлж, манай ард түмнээс бэлэг дурсгалын зүйл дамжуулсныг хүлээн авна уу.
Ц.Элбэгдорж: Богинохон орчуулга хийе. Энэ бүсгүй Киргизстанаас иржээ. Би тус улсад айлчилсан юм. Киргизстан нь ардчилсан тогтолцоо үүсгэн байгуулахыг зорьж буй төв Азийн нэгэн улс юм. Шинэ Ерөнхийлөгчөө сонгож, төр засаг солигдож буй учир багагүй бэрхшээлтэй тулгараад байгаа улс юм. Авлигад автсан хүнээ өөрчилж сайн хүн сонгож чадсан гэдэгтээ ард иргэд нь итгэлтэй байгаа. Намайг Киргизстанд айлчилж очиход тус улс болон удирдагчид нь нээлттэй болсон байсан. Киргизстаны удирдагчдын нэг Роза Отунбаева бол миний сайн найз, Ерөнхийлөгч байхдаа намайг урьсан байсан. Ингээд би тус улсын төрийн тэргүүний урилгаар айлчилж, парламентад нь үг хэлэх завшаан тохиолдсон юм.
Мөн үндэсний радио, телевизэд ярилцлага өгч, оюутнуудтай уулзсан. Энэ айлчлал манай хоёр орны харилцаанд том давалгаа болсон гэж би дүгнэдэг. Энэ бүхэнд миний дотны анд Роза Отунбаева ихэд талархалтай байсан.
Монгол дэлхийн энэ хэсэг буюу Азид ардчиллын загвар улс байхыг эрхэмлэдэг. Энэ хэсэгт ардчилал, эрх чөлөө төдийлөн хөгжөөгүй, дарангуйлагч, хүнд сурталт дэглэм бүхий орнууд ч бий. Тиймээс Монгол, Солонгос, Япон, Филиппин, Энэтхэг зэрэг орнууд манлайлагч байхыг эрмэлздэг. Энэтхэгийн Ерөнхийлөгч манай улсад айлчилж, бид боловсрол, ардчиллын холбоотнууд болох тал дээр олон санаачилга гаргасан. Бид Азийн ардчиллын холбоо бий болгох хөдөлгөөнд гар бие оролцох ёстой. Ази тив нь газар нутаг, хүн амаар дэлхийд тэргүүлдэг ч ардчиллын хувьд хоцорч яваа юм.
Ардчилал, эрх чөлөө гэдэгтэй холбогдуулж том, жижиг үндэстэн гэж байдаггүй гэж би хэлэх дуртай. Мөн үүний адил эрх чөлөөтэй бол том, жижиг хүн гэж ялгах ёсгүй. Хүн бүр ижилхэн эрх чөлөөтэй. Иймээс Монгол бол энэ тивийн бусад үндэсний хувьд буюу бүс нутагтаа ардчилал, эрх чөлөөний гэрэлт бамбар болон дүрэлзэж байхыг хүсдэг.
Ms. Li-hua Chen: /Professor, Taipei Municipal University of Education/
Би Тайванаас ирсэн профессор хүн. Монгол нь ОХУ, БНХАУ гэсэн хоёр том гүрний дунд оршдог. Та бүхэн энэ хоёр том улстай хэрхэн эв найрамдалтай оршин тогтнож чадаж байна?
Ц.Элбэгдорж: Надтай анх уулзсан гадаадын иргэн энэ асуултыг голдуу тавьдаг. Энэ тэдний хувьд их сонирхолтой байдаг байх л даа. Ийм жижиг улс хоёр том гүрний дунд яаж оршсоор байна вэ гэж. Цаашид ч Монгол байсаар байх болно. Бид хэдэн мянган, зууны турш хил залгаа амьдарсаар ирсэн. Манай улс нэг үе асар том гүрэн байсан. Харин өнөөдөр бид жижигхэн ч найрсаг, нээлттэй, эрх чөлөөтэй улс. Бид хоёр хөрштэйгөө маш сайхан харилцаатай байдаг. Бидний хооронд улс төрийн ямар ч маргаан байхгүй. Бид хоорондын асуудлаа шийдэх механизмыг аль хэдийнэ үүсгэж чадсан.
Бид жил болгон хурал чуулганыг зохион байгуулж, өөр хоорондоо өндөр дээд түвшинд айлчилдаг. Удахгүй би Бээжинг зорьж, Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагын дээд хэмжээний уулзалтад оролцохоор төлөвлөж байна. Тэнд би Ерөнхийлөгч В.Путин, Ху Жинтао, магадгүй Си Жинпинь нартай уулзаж, нээлттэй ярилцах болно. Эдгээр орнууд манай ард иргэдийн сонголтыг хүндэлдэгт би сэтгэл хангалуун байдаг. Манай ард түмний сонголт бол эрх чөлөө, ардчилал юм.
Хятад, Орос бол төрт ёсны агуу уламжлал, түүх соёлтой улс орнууд. Мэдээж эдийн засгийн гэх мэт асуудал гарна. Ер нь асуудалгүй газар гэж байхгүй шүү дээ. Монгол нь Хятадтай хамгийн өргөн уудам газар нутгаар хил залгаа оршдог. Харин Хятадын эдийн засаг хөгжлөөрөө дэлхийд тэргүүлж байна.
Өнгөрсөн онд манай улсын эдийн засгийн өсөлт 17.5 хувьтай байсан. Энэ үзүүлэлтээр бол манай эдийн засгийн өсөлт Хятадынхаас хоёр дахин их гэсэн үг юм. Бид эдийн засгийн өсөлтдөө сэтгэл хангалуун байгаа ч эрсдэл, аюул занал өмнө байгааг мэдэж байна. Эдийн засгийн өсөлт зөвхөн уул уурхайд дулдуйдсан өрөөсгөл шинжтэй байна. Харин гадаад худалдаа Хятадын зах зээлээс хэт хамаарч байна. Социалист системийн үед манай зах зээл хуучин ЗХУ-аас хэт хамааралтай байсан. Иймээс бид тэнцвэржүүлэх хэрэгтэй байна. Бидний ашиг сонирхол хөршүүдийн маань ашиг сонирхолтой нийцэж байх ёстой. Монголд гадаадын ашигтай хөрөнгө оруулалт орж ирэх нь хөршүүдэд маань ч өгөөжтэй байх болно.
Mr. Pawel Radomski: /Deputy Director, Department of the United Nations and Human Rights, Ministry of Foreign Affairs/
Сайн байна уу. Би Польшоос ирсэн. Манай хоёр улс соёл боловсролын өргөн хэлхээ холбоотойг мэднэ. Сүүлийн үед Монголыг Европын Холбооноос өгсүүлээд бүгд л сонирхож байна. Монголын энэ татагч гол хөзөр нь юу юм бэ гэдгийг тодорхойлж хэлэхгүй юу?
Ц.Элбэгдорж: Би Польшийн ард түмэнд ихэд талархаж явдгаа илэрхийлье. Бид анх ардчилсан хөдөлгөөнөө эхлүүлж байхад хамгийн түрүүнд холбоо тогтоож байсан хүмүүс бол Польшийн ард түмэн юм. Хамгийн анхны ирсэн хүмүүс бол Эв нэгдэл хөдөлгөөнийхөн байсан. Тэд 1990 оны гуравдугаар сард ирсэн. Тэд бидэнд томоохон уулзалт, хөдөлгөөнийг зохион байгуулахыг, уриа лоозон хийхийг зааж сургаж байв. Мөн би Лех Валесиатай уулзаж, ямар ижилхэн асуудалтай байснаа гайхаж байсан. Мөн би саяхан Германд албан ёсны айлчлал хийсэн. Өмнө нь Европын бусад орноор ч айлчилж байсан. Хэдийгээр Монгол жижиг улс гэгддэг ч үнэ цэнэ, холбоо харилцааны хувьд томорсоор байгаа гэдгийг мэдэрдэг.
Байгалийн баялаг, засаг төр, арми нь чухал ч хамгийн гол нь эрх чөлөө, хүний эрхийг дээдлэх явдал юм. Энэ л манай улсын холбоо харилцааг өргөжүүлэх гол хөзөр нь болдог байх. Бид энэ боломжоо улам илүү ашиглах болно.
Би саяхан Ан Сан Сютэй ярьж, баяр хүргэн, жендерийн тэгш байдал, эмэгтэйчүүдийн манлайллын талаар ярилцсан. Би хаана ч явсан эмэгтэйчүүдээ дэмждэг. Эмэгтэйчүүд хэнд зовлон учирсныг мэдэрдэг онцгой чадвартай хүмүүс. Харин эрэгтэйчүүд бол гэртээ ирээд, хүүхдүүд, өвөө эмээ нь өлссөнийг анзаардаггүй. Гэтэл эмэгтэйчүүд энэ бүгдийг мэдэрдэг. Иймээс би эмэгтэйчүүдийг дэмждэг. Манай ард түмний уламжлалд, их гүрэн байхад эмэгтэйчүүд чухал үүрэг гүйцэтгэж байсан. Эрэгтэйчүүдийн нууц эмэгтэйчүүдэд хамааралтай байсан.
Ms. Asalina Mamuno: /Ambassador, Ministry of Foreign Affairs of Nigeria/
Африкийн орнуудтай Монгол Улс харилцаа холбоо тогтоох хүсэл эрмэлзэл байна уу?
Ц.Элбэгдорж: Мэдээж Африктай харилцаа холбоо тогтоох эрмэлзэл байлгүй яах вэ. Би өөрөө дөрвөн хүүхэдтэй. Эхнэр бид хоёр 24 хүүхэд өргөж авсан. Дахин нэг хүүхэд Африкаас өргөж авахыг хүсч байна. Энэ бол миний хүүхдийн төлөө гэсэн сэтгэл юм.
Бид Африктай дотно харилцаатай байхыг хүсч байна. Би нэг удаа Египет, Тунист олон улсын арга хэмжээнд очихоор төлөвлөсөн ч амжаагүй. Энэ тивийн Өмнөд Африк, Намиби гэсэн хоёрхон оронд олон жилийн өмнө айлчлах боломж тохиосон.
Хэрэв та бүгд манай оронтой холбоотой байхыг хүсвэл манай сайтад зочлоорой. Манай албан ёсны сайт бол President.mn, харин дотоодын мэдээллийг сонирхвол news.mn гэсэн сайтыг сонгож болно. Бид дэлхий нийттэй ойр дотно холбоотой байхыг хүсдэг. Техник технологи нь биднийг адил тэгш эрхтэй байх боломж олгодог гэж би хувьдаа үздэг. Эдийн засаг, зэр зэвсгийн хүч өөр байж болох ч мэдээллийн технологи ижил боломж олгодог. Бид бүгд Google, интернэт гээд адилхан зүйлийг ашиглаж байна. Үүний ачаар бид хоорондоо холбоотой байж чадаж байна. Баярлалаа та бүхэнд. Өнөөдөр сэрүүхэн байна. Маргааш дулаарна гэж найдаж байна.
Mr. Ion Dicu: /Minister, DHOM, the Embassy of Romania to the People`s Republic of China/
Тайваниас ирсэн залуу маань хөрш орнуудын харилцааны талаар таны байр суурийг асуусан. Миний хувьд Хенри Киссинжерийн “Дипломат ёс” номноос нэг зүйлийг дурсан хэлэх гэсэн юм. Тэрбээр номдоо нэгд “Юуны өмнө дипломат ёс, мэдээж дипломат ёс” гэсэн байдаг. Та дипломат ёсны хүч нөлөөнд найддаг юм байна. Хоёрт эмэгтэйчүүдийн талаар хөндөж “Эр хүн бол гэр бүлдээ “тэргүүн нь”, эмэгтэй нь “хүзүү” гэсэн байдаг.
Ц.Элбэгдорж: Манай гэр бүлийн хувьд бол эхнэр миний дарга. Харин олон нийтийн дунд бол би арай дээгүүр албан тушаалтан. Монголчууд түүхэндээ дэлхийн хамгийн том хана хэрмийг босгоход хүргэж байсан. Хятадын Цагаан хэрэм. Харин өнөөдөр монголчууд эрх чөлөөний замд хөндөлссөн хана хэрмийг нураахын төлөө тэмцэж байна. Үүний тулд бид бусдад зааж сургаж, тусалж байна.
Ms. Lindi Coetzee: /Senior Lecturer, Faculty of Law, Nelson Mandela Metropolitan University of South Africa/
Би Өмнөд Африкаас ирсэн. Сургуульд болон сургуулиас гадна ардчиллын боловсролыг хэрхэн олгох талаар ямар бодолтой байдгаа хуваалцахгүй юу?
Ц.Элбэгдорж: Бид ардчиллын боловсролыг 4-9 насны хүүхдүүдэд олгоход эртдэхгүй. Ингэснээр тухайн хүүхдийг ардчиллын талаар зөв ойлголттой болгох төдийгүй маш идэвхтэй иргэн болгож чадна. Иймээс би Засгийн газартаа иргэний боловсрол олгох чиглэл өгч, сургууль бүхэн гарын авлага, сурах бичигтэй болоод байгаа. Иргэний боловсрол хүүхдийг багаас нь аливаад оролцох аргад сургана. Бас энэ хичээл байгаль орчин, үндэсний өв соёлтой холбоотой. Эдгээрийг нэг гарын авлагад нэгтгэн багтаасан маш ач холбогдолтой гэж үзэж байна. Сургуулийн өмнөх наснаас болон сурагч болсон цагаас нь хүүхдэд энэ цогц боловсролыг олгосноор сайн иргэн болж төлөвшинө.
Mrs. Ratih Kaniawan Hardjono: /Secretary General of Komunitas Indonesia untuk Democrasi /KID/
Би Индонезиэс ирсэн. Индонези, Монголын харилцаа ямар түвшинд байна? Хоёр орны харилцааг хөгжүүлэх тал дээр чухам юу хийж байна вэ?
Ц.Элбэгдорж: Миний зөвлөх сая хэллээ. Ирэх арваннэгдүгээр сард би Балид Ардчиллын форумд оролцох юм байна. Мөн танай Ерөнхийлөгч миний урилгыг хүлээн авч, ирэх есдүгээр сард манай улсад айлчлахаар болсон байна. Иймээс манай хоёр орны харилцаа нээлттэй байна, дээр нь энэ айлчлал түлхэц өгнө гэж ойлгож болно. Индонези нь ардчиллыг хөгжүүлэх тал дээр идэвхтэй ажилладаг болохыг бид мэднэ. Дээр дурдсан чуулганд оролцохыг хүмүүст уриалж байгаа. Бид танай улсаас их зүйлийг сурч байгаа. Ирэх зургадугаар сард манай улсад парламентын сонгууль болно.
Сонгуультай холбоотой олон асуудал тулгарч байгаа. Бид сонгуулийн хуулиа шинэчлэн боловсруулж баталсан. Энэ удаагийн санал хураалтад бид анх удаа хурууны хээ таних төхөөрөмж болон орчин үеийн техник технологийг ашиглана. Энэ мэт олон зүйлийг бид бусад улс орноос суралцаж байна. Ялангуяа Ази, Номхон далайн орнуудаас туршлага судалсан. Санал хураалт, сонгууль нь улс орны амьдралыг шийддэг тул энэ нь маш чухал үйл ажиллагаа юм. Иймээс сонгуулийн эхний өдөр л ард иргэд булхайцсан гэж мэдвэл асуудал тулгардаг. Хууль бусаар сонгогдсон хүмүүс парламентад орвол Засгийн газар ажиллах боломжгүй болно. Энэ бүгдийг бид өөрийн гашуун туршлагаас суралцсан.
Ms. Reinhild Otte: /Expet, Council of Europe/
Сайн байна уу, Ерөнхийлөгч өө. Би энд Европын Консулыг төлөөлж байна. Европын Консулын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Торбюрн Яагланд та бүхэнд мэнд дамжуулсныг хүлээн авна уу. Германы Бундестагт хэлсэн таны үг миний сэтгэлд хоногшсон. Та сая хана хэрэм нураах талаар дурдсан. Мөн Германд үүнтэй төстэй үйл явдал болж өнгөрснийг бид мэднэ. Та эдийн засгийн тогтвортой хөгжил нь ардчиллын хөгжилтэй нягт уялдаа холбоотой гэж хэлсэн нь миний анхаарлыг их татлаа. Ийм сонирхолтой зүйл ярьсанд баярлалаа.
Ц.Элбэгдорж: Баярлалаа. Энэ хажууд суугаа хүмүүс бол миний зөвлөхүүд. Тэд миний хэлэх үгийг бэлддэг ч би өөрөө үгээ бэлддэг. Германд хэлсэн үгийг би гурван шөнө суугаад бэлдсэн. Би сэтгэлээсээ байхыг хичээдэг. Герман нь гол тулгуур болсон Конрад Адэнауэрын гэхчлэн олон санг санхүүжүүлж, улс төрийн хөрөнгө оруулалт хийсэн орон. Тус улсаас манай улсыг дэмжихээр анхны хүн ирэхэд би Ардчилсан холбоог тэргүүлж байсан. Тэгэхэд тэрбээр Монгол, Герман хоёр ямар адилхан нөхцөл байдалтай байгааг ажигласан. Манай хоёр улс ардчилалд хүрэх зам ямар хүнд хэцүү гэдгийг адилхан мэдэрсэн.
Хэлмэгдүүлэлтийн үед монголчуудын зургааны нэг хувь нь хилс хэргээр амь насаа алдсан. Тухайн үед Монгол нь социалист дэглэмтэй болсон дэлхийн хоёр дахь орон байсан. Энэ дэглэм дор монголчууд олон жил зовсон. Бид үг хэлэх эрхгүй байсан ч бие биеэ маш сайн ойлгодог байлаа. Мөн Европын консулын Ерөнхий нарийн бичгийн даргад чин сэтгэлийн мэндчилгээ дамжуулъя. Бид түүнтэй холбогдож, ардчиллын үйл хэргийн талаар санал бодлоо хуваалцах байх. Учир нь бид нэг үнэт зүйлтэй. Бидний цэргүүд эрх чөлөөний төлөө Афганистанд цусаа урсгаж, Иракчуудад тусалж байна. Монголчууд энхийг сахиулах үйл ажиллагаанд маш идэвхтэй зүтгэж байгаа.
Нийтлэг үнэт зүйлийнхээ төлөө бид хамт тэмцэх ёстой, бид хамтдаа мөрөөдөх ёстой. Энд олон асуудал тулгарах ч бид бууж өгөхгүй. Эрх чөлөө, ардчилал, хүний эрхийн төлөө би эцсийн мөчөө хүртэл тэмцэнэ. Би ажлаа өгсөн хойноо ч үүний төлөө амьдралаа зориулна. Киргизстан, Хятад, ОХУ, Умард Солонгост би лекцээ уншиж, мэдлэг туршлагаа хуваалцана. Вьетнам, Лаос, Индонези гээд олон оронд очихыг хүсч байна.
Сүүлчийн хэд хоногийн турш манай улс үлэг гүрвэлийн дуулиантай холбоотой дэлхий нийтийн анхааралд байлаа. Монголоос олдсон “Батаар” хэмээх энэ үлэг гүрвэлийн ясыг Нью-Йоркт дуудлагаар худалдах гэж байсан юм. 70 сая жилийн өмнөх энэ үлэг гүрвэлийн яс өнөөдөр ямар том дуулиан дэгдээснийг та бүхэн мэдэж байгаа. Бид ардчиллын төлөө тэмцэхийн зэрэгцээ үлэг гүрвэлийн ясны төлөө тэмцэл өрнүүлэх хэрэг гарсан.
Мөнгө бол их хүчирхэг эд. Түүгээр хэвлэл мэдээлэл, зөвлөх фирмүүдийг хүртэл худалдан авч, бидэнд дарамт үзүүлэхийг чармайж байна. Америкчууд хэдийгээр хууль ёсыг эрхэмлэнэ гэж ярьдаг ч мөнгөний нөлөөллийн улмаас заримдаа мартах тохиолдол гардаг. Энэ их муу. Бид тэмцэх ёстой.
Эрх чөлөө бол бид бүгдийнх, америкчуудын юм уу, зөвхөн барууныхных биш. Энэ бол миний ээжийн эрх чөлөө. Ээж минь орой болгон Далай ламд залбирах нь түүний эрхийн асуудал. Хүмүүс эрх чөлөө бол барууных мэт ярьдаг. Энэ бол буруу. Манай малчид нэгдлийн хувьчлалаар нэлээд олон малтай болсон. Энэ бол тэдний эрх юм. Гэтэл өмнө нь нэгдлийн даргаас хэдэн малтай байх талаар зөвшөөрөл авдаг байсан. Энэ бол буруу.
Эрх чөлөөтэй байх нь бидний зорилго, бидний амьдралын хэв маягтай холбоотой юм. Нүүдэлчид нь амьдралын баялаг өвтэй, байгаль орчинтойгоо харилцан уялдаатай амьдрах чадвартай хүмүүс. Эрх чөлөө, тусгаар тогтносон амьдрал бол тэдний салшгүй хэсэг. Иймээс ардчилал, эрх чөлөө монголчуудын хувьд маш үнэ цэнэтэй. Хэдийгээр би төрийн тэргүүний суудлыг орхисон ч манай ард иргэд улс орныхоо эрх чөлөөг хадгалж үлдэх нь тодорхой.
Dr. M.V.S.V. Prasad: /Assistant Professor, National Council for Educational Research and Training of India/
Би Энэтхэгээс ирсэн. Та ардчиллыг хөгжүүлэхэд үйлсдээ Энэтхэгийг нэг түншээ болгож байгаад талархаж байна. Хариуцлагын ойлголт байхгүй бол авлига хээл хахууль тэлсээр л байх болно. Харин энэ ардчиллын боловсрол хариуцлагыг бий болгоно гэдэгт би итгэдэг. Бид бүгд л ардчилалд суралцах ёстой. Манай дэлхийд ардчилсан манлайлагч удирдагчид үгүйлэгдсээр байна. Та бол үлгэр жишээ гялалзсан удирдагч гэдэгтэй энд байгаа бүх хүн санал нийлнэ гэдэгт би эргэлзэхгүй байна. Таны вэб сайтад би орж үзсэн. Та хүмүүнлэгийн их ажил хийдэг юм билээ. Ялангуяа хүүхдийн төлөө. Бас хорт хавдрын эсрэг “Итгэл” нэртэй сантайг харсан. Тэгээд танд нэг бэлэг өгье гэж бодсон юм. Энэ бол Пулитцерийн шагналт, АНУ-д амьдардаг энэтхэг хүний бичсэн ном л доо. Монголыг сонирхох дэлхийн сонирхол улам бүр нэмэгдэж буйг би мэдэрч байна. Монгол ч дэлхийд танигдахыг улам бүр хичээж байна. Тэгэхээр Монголын тухай англи хэл дээр аль болох их зүйл гаргах хэрэгтэй юм байна гэж би бодож байна.
Ц.Элбэгдорж: Баярлалаа. Энэтхэг, Индонез, Киргиз, Лаос, Нигер, Польш, Румын, Өмнөд Африк, АНУ, Тайвань, Европын холбоо, Европын Консул, Арабын ардчиллын сангийн төлөөлөгчид гээд ирсэн бүх зочиддоо баярлалаа.
Тайвширцгаа л даа, та бүхэн Монголд байна шүү дээ. Та найз нөхөд дундаа байна. Найз нөхдөө ол, санаа нэгт хүмүүсээ хай.
Миний өмнө гурван коммунист Ерөнхийлөгч байсан. Харин би ардчилсан хөдөлгөөнийг төлөөлсөн анхны Ерөнхийлөгч. Би иргэний оролцоо ба хүний эрхийн асуудлыг төр засгийн анхаарлаа хандуулбал зохих чухал асуудлын нэг гэж тусгасан. Тиймээс та бүхэн нутаг буцталаа санаа амарч, олон найз нөхөдтэй болж болно. Манай улсад аль болох олон хүн илгээхийг хүсье. Харин бид аль болох нээлттэй байхыг хичээх болно. Шүүмжлэл, дэмжлэг, тусламж, хамтран ажиллах гээд бүх талаар нээлттэй байх болно.
Бид хүний эрх, ардчилал, авлигатай тэмцэх гээд бүх асуудлаас өдөр бүр суралцах болно. Бидэнд тулгарах энэ асуудлууд ямар бэрхшээлтэй байна, бид тэр хэрээр ихийг сурч мэдэх болно. Бид амжилтаас илүү алдаа дутагдлаас ихийг суралцдаг. Найз бол чухал, дайсан илүү чухал гэж би хэлэх дуртай. Энэ үүднээсээ бид шүүмжлэлийг илүү ихээр анхаардаг. “Ардчилал сүүдрээ нуудаггүй” гэж үг бий. Ардчиллыг цөөн үгээр тайлбарлая гэвэл энэ нь зогсолтгүй суралцах үйл ажиллагаа юм. Алхам алхмаар урагшлах үйл ажиллагааг ардчилалтай зүйрлэж болно.
Өнөөдөр миний хувьд үнэхээрийн ерөөлтэй өдөр байлаа. Та бүхэн энд хүрэлцэн ирсэн явдалд сэтгэл хангалуун байна. Баярлалаа. Та бүхэнд хамгийн сайн сайхныг хүсэн ерөөе.
