Хүний засаглалаас хуулийн засаглал руу шилжлээ
Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачлагаар Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар, Хууль зүйн яам, Шүүхийн ерөнхий зөвлөл, Боловсрол, шинжлэх ухааны яам хамтран өнөөдөр Төрийн ордны Их танхимд “Хуулийн засаглал ба шударга ёс” үндэсний хоёрдугаар чуулганыг зохион байгуулж байна. Чуулганыг нээж Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга П.Цагаан үг хэллээ. Тэрээр чуулганыг нээж хэлсэн үгэндээ:
“Монгол Улсын Ерөнхий сайд,
УИХ, Засгийн газрын гишүүд,
Хүндэт зочид, төлөөлөгчид өө,
Одоогоос хоёр жилийн өмнө Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдоржийн санаачлагаар “Шүүх эрх мэдэл ба шударга ёс”-ны анхдугаар чуулган чуулж, Төрийн ордны энэ их танхимд болон өөр хэд хэдэн танхимд нийт 1600 орчим хүн хуран цуглаж, шүүх эрх мэдлийг шинэчлэхэд тулгамдсан олон асуудлыг эрдэмтэн мэргэд, хуульчид, иргэний төлөөллийн оролцоотой хоёр өдөр шүүн хэлэлцэж, зөвлөмж гаргаж байсныг Та бүхэн санаж байгаа гэдэгт эргэлзэхгүй байна.
Түүнээс хойшхи хоёр жилийн хугацаанд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Шүүхийн багц хуулийг санаачлан боловсруулж, улмаар УИХ-аар батлууллаа. Шүүхийн шинэтгэлийн хуулиудын хэрэгжилт эхлээд дөнгөж нэг сар өнгөрч байна. Шинэ хууль руу шилжих шилжилт энэ оны арваннэгдүгээр сар хүртэл үргэлжлэх бөгөөд эдгээр шинэчлэлийн талаар тоймтой зарим өөрчлөлтийг дурдах нь зүйтэй хэмээн үзэж байна.
Шүүхийн бие даасан байдал, зохион байгуулалт, үйл ажиллагаанд зарчмын өөрчлөлт гарав
Шүүх эрх мэдлийн бие даасан байдлыг Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан бүрэн утгаар нь хэрэгжүүлэхэд зайлшгүй шаардлагатай эдийн засаг, улс төр, эрх зүй, аюулгүй байдал, зохион байгуулалтын цогц асуудлыг шийдвэрлэсэн болно. Тухайлбал, Шүүхийн төсвийг УИХ-д шууд өргөн барьж батлуулах, ингэхдээ шүүхийн урсгал зардал болон шүүгчдийн цалин хөлс хасагдахгүй, харин нэмэгдэж байх зарчим мөрдөгдөхөөр боллоо. Гүйцэтгэх эрх мэдлээс төсөв санхүүгийн хувьд хараат байдал түүх болж үлдэж байна.
Шүүхийг засаг захиргааны нэгжээр биш, харин нутаг дэвсгэрийн байршил, хүн амын нягтшил, хэрэг маргааны тоо зэргийг харгалзан тойргийн зарчмаар байгуулагдан ажиллаж эхэлж байна. Энэ нь шүүгчдийн ажлын ачааллыг тэнцвэржүүлэх, иргэдэд хүргэх шүүхийн үйлчилгэний чанар чансааг дээшлүүлнэ.
Мөн анхан шатны болон давж заалдах шатны шүүх нь хэрэг, маргааныг эрүү, иргэн, захиргааны дагнасан шүүхээр шийдвэрлэдэг боллоо. Улсын Дээд Шүүх /УДШ/-ийн шүүгчдийг эрүү, иргэн, захиргааны танхимын хооронд сэлгэн ажиллахыг хориглосон нь хэргийг зөвхөн тухайн чиглэлээр мэргэшсэн шүүгч шийдвэрлэх боломжтой болж байна. Мэргэшсэн шүүгчийн шийдвэр ямагт хууль, үнэний талд илүү нийцнэ гэдэгт гүнээ итгэж байгаа билээ. Эдгээр өөрчлөлтийн үр дүнд эцэс төгсгөлгүй шүүхийн маргаан цэгцлэгдэж,УДШ хэргийн үйл баримтыг хянахгүй, зөвхөн хуулийг зөв хэрэглэсэн эсэхтэй холбоотой эрх зүйн маргааныг хянан шийдвэрлэдэг болно. Үндсэндээ хэрэг маргааныг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа анхан болон давж заалдах шатаар дуусдаг эрин эхэлж байна.
УДШ хуулийн тайлбар нэрээр УИХ-тай адилхан хэм хэмжээ тогтоодог хуучин практик зогсоно. УДШ хуулийн тайлбарыг тодорхой хэрэг маргааныг хянан шийдвэрлэх замаар л тайлбарладаг болно.
Шүүхийн шийдвэр нээлттэй болж, судалгааны обьект болон хувирч байна
Өнөөдрийн байдлаар нийт 74 мянга гаруй шүүхийн шийдвэр цахим хуудсанд байршаад байна. Шүүхийн шийдвэрийг шүүгчид, хуульчид, судлаачид, оюутнууд, хууль тогтоогчид өөрсдөө ч хүссэн үедээ танилцах, унших, судлах, шүүмжлэх, мэтгэлцэх боломж олгож байгаа юм. Энэ нь хуулийг жигд хэрэглэх хяналтын тогтолцоо бий болгох, хууль тогтоомжийг боловсронгуй болгоход ач холбогдолтойгоос гадна шүүгчдийг дэвшин ажиллахад нь өмнө гаргаж байсан шийдвэрт нь анализ хийн мэргэжлийн чадварыг нь тодорхойлоход нэг шалгуур үзүүлэлт болох юм.
УДШ-ийн олонхийн саналаар гаргасан шийдвэртэй хамт тусгай санал буюу цөөнх болсон шүүгчдийн санал дүгнэлт хамт хэвлэгддэг болж байна. Энэ бол Монгол Улсын түүхэнд анх удаа хэрэгжиж байгаа цоо шинэ зоригтой алхам гэж үзэж болно. Ийм хандлага цаашид ч үргэлжилж гүнзгийрэх ёстой гэж бодож байна.
Шүүгчдэд тавих шалгуурыг тодорхой болгож, босгыг өндөрсгөснөөс гадна сонгон шалгаруулалтын журмыг нарийвчилж, Шүүхийн Ерөнхий Зөвлөл ил санал хураалтаар шүүгч болох хүмүүсийг тодруулдаг шинэ хууль мөрдөгдөж эхэлж байна. Өнөөдрийг хүртэл нууц санал хураалтаар шийдвэрлэгдэж ирснийг та бүхэн мэдэж байгаа.
Үүнээс гадна Шүүхийн иргэдийн төлөөлөгчдийн эрх зүйн байдлын тухай хууль батлагдсан. Энэ хууль хүчин төгөлдөр болсноор сонгогчдын нэрсийн жагсаалтаас тохиолдлын журмаар сонгогдсон иргэн шүүн таслах ажиллагаанд ор нэр оролцдог байсан үе өнгөрч, иргэдийн төлөөлөл шүүгч нартай адилхан эрх эдэлж, үүрэг хүлээж оролцдог шинэ үе эхэлж байна. Нэг сарын өмнө гэхэд цөөхөн хэдхэн хүн нэг шүүхийн бүх шүүх хуралдаанд оролцож санал хэлсэн болоод оромдоод өнгөрдөг байсан бол шинэ хууль мөрдөгдсөнөөр тухайн шүүх хэр шударга, хэр зэрэг ажиллаж байна вэ гэдэг харагдана. Монгол Улсын иргэд шүүх хуралдааныгхөндлөнгөөс ажиглах биш, дотор нь ороод, шүүн таслах ажиллагаанд өөрийн эрх мэдэлтэйгээр оролцдог болж байна.
Эвлэрүүлэн зуучлах тухай шинэ хууль шинээр хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж эхэллээ. Эвлэрүүлэн зуучлал нь олон талын ач холбогдолтой. Аливаа хэрэг маргаан ах дүү, хамаатан садан, эсвэл бизнесийн түнш гэх зэрэг дандаа таньдаг хүмүүсийн хооронд үүсдэг. Сайн маргаан гэж байдаггүй. Маргааныг шүүхээр шийдвэрлүүлэхэд ихэвчлэн нэг нь баярлаж нөгөө нь гомдож эцэс төгсгөлгүй үргэлжилдэг. Эвлэрүүлэн зуучлалын хууль хүчин төгөлдөр болж мөрдөгдсөнөөр маргааныг эв зүйгээр зохицуулах, хөрөнгө мөнгө хэмнэх, иргэдэд хүргэх маргааныг хянан шийдвэрлэх ажлыг хямд төсөр болгох олон талын ач холбогдолтой. Энэ хууль хүчин төгөлдөр болсноор шүүхийн ачааалал багасахаас гадна ард иргэдийн хүсэл зоригт нийцсэн чухал хууль болох юм. Хуульчдын өөрөө удирдах ёсны байгууллага жинхэнэ утгаараа байгуулагдаж, бас төрийн гүйцэтгэж байсан зарим үүргийг ч хамжилцаж хэрэгжүүлэх боломжтой болж байна.
Өнөөдрийн бидний ярих чуулганы гол сэдэв бол хуулийн засаглал. УИХ-ын 2012 оны сонгууль хүртэл Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хуулийн шинэтгэлийг санаачилж, түрж, итгэл үнэмшил болгож явж ирсэн. УИХ-ын 2012 оны сонгуулийн үр дүнд байгуулагдсан УИХ, Шинэчлэлийн Засгийн газар Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн явуулж ирсэн үйл ажиллагааг дэмжиж, буухиалж, цаашид шүүх эрх мэдлийн шинэтгэлийг бүх салбарт хэрэгжүүлэхээр мөрийн хөтөлбөртөө тусгаж ажиллаж байгаад баяртай байна.
Хуулийн засаглал гэдэг ойлголтоо бид нар зөв ойлгохоос энэ бүхэн эхэлнэ гэж үзэж байгаа. Ний нуугүй хэлэхэд Монгол Улсын төр, эрх зүйн онол, хуульчдад ЗХУ-ын үеийн эрх зүйн уламжлалт ойлголт амь бөхтэй байгаа нь олон зүйлээс ажиглагддаг. Хуулийн засаглал гэдгийг ихэнх хуульчид “Нийгмийн харилцааг нэг намын шийдвэрээр биш, харин хуулиар зохицуулахыг хэлнэ. Аль эсвэл шүүхийн засаглал гэдэг бол нийгмийг даргын дур зоргоор бус хуулиар удирдахыг хэлнэ. Хуульд заасан зүйлс хэрэгждэг байхыг хэлнэ” гэсэн түгээмэл байдлаар ойлгож хариулт өгдөг. Гэхдээ энэ нь хангалттай биш гэдэг нь харагддаг.
Хуулиар нийгмийг зөв ч залж болно. Буруу тийш ч хандуулж болно. Бүр хэлмэгдүүлэлт ч явуулж болно. Дарангуйлагчид, хэлмэгдүүлэгчид, ардчилагчид бүгд л хууль гэсэн нэр томьёо хэрэглэдэг нь хачирхалтай байдаг. Тийм учраас хуулийн засаглал гэдэг ойлголтын агуулга, мөн чанарыг ойлгох нь олон талын ач холбогдолтой.
Хуулийн засаглалын утга санаа, мөн чанар нь юу вэ гэвэл албан тушаалтанд олгогдсон эрх мэдлийг хэрэжүүлэх явцад тэр эрхээ хэтрүүлж, урвуугаар хэрэглэж байна уу. Нийгмийн тусын тулд хэрэглэж байна уу гэдэг талаар албан тушаалтны биеэ авч явах байдал, эрх хэмжээгхязгаарлах, хазаарлах, хянах, хариуцлагажуулах, нөгөө талаас чөлөөт иргэдийн эрхийн баталгааг хангах, эрхээ эдлэх боломжийг бүрдүүлэх гэсэн ийм утга санаагаар хуулийн засаглал гэсэн ойлголт анх үүссэн. Хууль л бол хууль гэх биш, хууль нь албан тушаалтны эрх хэмжээг хязгаарлах, чөлөөт иргэдийн эрхээ эдлэх боломжийг бүрдүүлэх ёстой юм.
Хуулийн засаглалыг хэрэгжүүлэх гол баталгаа нь шүүх байдаг. Тийм учраас өнгөрсөн хоёр жилд Ерөнхийлөгч, УИХ, Засгийн газар шүүхийн шинэчлэлийг хийгээд хэрэгжүүлж эхэлж байна. Хуулийн засаглалыг хэрэгжүүлэх бие даасан шүүх байгуулагдаад эхэлсэн учраас дараагийн үеийн шинэчлэл буюу хуулийн засаглалыг бүрэн утгаар нь хэрэгжүүлэх ажил руу анхаарлаа хандуулж байна.
Хуулийн засаглал гэдэгт ямар ямар ойлголт орж болох вэ гэхээр хамгийн нэгдүгээрт, бие даасан хараат бус шүүх байна. Энэ талаар Монгол Улс үлгэр дуурайл болно гэж үзэж байгаа. Зарим шилжилт хийж байгаа орнууд шүүхээ татан буулгаж шинээр эмхлэн байгуулсан. Монголын ардчиллын онцлог гэвэл хүчирхийлэл, хувьсгалын шинжтэй биш, хувьслын, зөвшлийн онцлогтой ардчилал учраас хуучин байсан шүүхээ шинэчилж, хувьсгаж, өөрчилж, чанаржуулах чиглэлээр явж ирсэн. Монголын шүүх нүүр улайлгахгүй сайн шүүх болно гэдэгт эргэлзэхгүй байна.
Хуулийн засаглалын хоёр дахь чухал зарчим гэвэл шүүхээр нотлогдох хүртэл хэнийг ч гэм буруугүй гэж үзэх зарчим. Энэ бол манай уламжлалт хууль, тогтоомжид ч байсан. Үүнийг цааш авч явах боломжтой. Гуравдугаарт, хүн хэрэг маргаанаа хэт удаан хүлээлгүй, шударга шүүхээр шийдвэрлүүлэх эрхтэй байх ёстой. Энэ талаар Монгол Улс дээгүүр үзүүлэлттэй байдаг. Мөн гэм буруутай хүнд тохирсон ял оноодог байх. Үүнд анхаарах зүйл байгаа гэж бодож байна. Эрүүгийн болон бусад хууль тогтоомжтой уялдаатайгаар шүүгч өөр ял оноох хүсэл сонирхолтой байгаа ч Эрхүүгийн хуульдаа баригдаад хатуу чанга ял оноох юм уу, ял завшуулах боломж олгож байгааг судалгаа харуулсан байдаг.
Хуульчдын мэдлэг мэргэжил, ёс зүй өндөр байх шаардлагатай. Мөн өмгөөлөгч, үйлчлүүлэгчдийн хоорондын харилцааны нууцыг хадгалах, бүх хүн хууль, шүүхийнөмнө адил тэгш байх зарчим бий. Монгол Улсад эдгээр зарчим хэрэгжиж байгаа ч чамбайруулах, бяджуулах, боловсронгуй болгох асуудлууд байна. Хуулийн засаглалыг хэрэгжүүлэхэд юу юу харш байдаг вэ гэдэгт дараах таван зүйл багтаж байна.
- Хүнийг дур зоргоороо баривчилж болохгүй.
- Нууц шүүх ажиллагаа явуулж болохгүй. Энэ талаар Монгол Улс харьцангуй гайгүй.
- Шүүхээр хянан хэлэлцэхгүйгээр саатуулж хорих, эрх чөлөөг нь хязгаарлаж болохгүй.
- Гутаан доромжилсон буюу тарчлаан зовоох,олон улсын нэр томъёогоор бол яргын ял оноохгүй байх
- Аливаа сонгуулийн үйл явц сүрдүүлэггүй, авилгагүй, шударга байх ёстой.
Дараагийн шинэчлэлүүд өмнөхөөс илүү үр ашигтай, илүү хурдтай, илүү үр өгөөжтэй болно
Би өөрөө Үндсэн хуулийг боловсруулах цагаас нь оролцож ажигласан хүний хувьд хууль тогтоомжийг боловсруулах, батлах, мөрдүүлэхтэй холбоотой анхаарах хэд хэдэн асуудал байна гэж үзэж байна. Нэгд, хууль шударга байх нь чухал. Энэ юу гэсэн үг вэ гэвэл хуулийг тодорхой хүн, эсвэл бүлэг хүмүүст зориулж гаргах ёсгүй. Тухайн хууль батлахад түүнээс ашиг хүртэгч нь тодорхой биш байх ёстой гэсэн зарчим бий.
Хоёрт, хууль тогтвортой мөрдөгдөх ёстой. Ойр ойрхон өөрчлөгдөх нь түүнийг зөрчих буюу үл мөрдөхөд хүргэдэг. Гуравт, хууль боловсруулах, хэлэлцэх, батлах,мөрдөх журам ойлгомжтой, нийтэд нээлттэй бөгөөд сонирхсон иргэн хуулийн төслийн талаар дуу хоолойгоо хууль тогтоогчидод хүргэх боломжтой байх нь чухал. Дараагийн дугаарт хууль тогтоочид тухайн хууль, зохицуулалтын талаар эсрэг болон дэмжиж байгаа талуудын төлөөллийн санал бодол, үндэслэлийг адил тэнцүү хугацаанд, ижил арга хэрэгслээр, дуу хоолойг нь сонсч байж баталдаг байх ёстой. Өөр нэг зүйл гэвэл хуулийг мэдэх, мөрдөх боломж, хугацааг ард иргэдэд олгох явдал. Батлагдмагц мөрдөгддөг хуультай улс бол ардчилсан төрийн шинж биш. Эсвэл дайны байдалд, аль эсвэл дарангуйлагч тогтолцоотой, хүний эрхийг хүндэтгэдэггүй улс оронд л байдаг жишиг юм. Энэ зарчмаар Монгол Улсын Үндсэн хуульд маш чухал заалт оруулсан. Тухайн хуульд тусгайлан заагаагүй бол нийтэд зориулан хэвлэгдсэнээс хойш 10 хоногийн дараа мөрдөгдөнө гэсэн заалт байдаг. Хууль батлагдсан бол иргэдэд түүнийг мэдүүлэх нь хууль тогтоогчдын үүрэг юм.
Өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд хуулийн засаглалын амин сүнс, баталгаа болсон бие даасан хараат бус шүүхийг байгуулах ажил бодитой болж хэрэгжиж эхэлж байна. Цаашид энэ шинэтгэлийг гүнзгийрүүлэх асуудлыг хэлэлцэх хоёрдугаар чуулган эхэлж байна.
Бид хуулийн засаглал руу нэг том алхам хийсэн. Энэ бол шүүх, эрх мэдлийн шинэтгэл байсан. Дараагийн алхмыг хийхэд энэ удаагийн чуулган чухал ач холбогдолтой. Энэ шинэтгэлийг Ерөнхийлөгч, УИХ, Засгийн газар санал нэгтэй дэмжиж хэрэгжүүлэх хүсэл зоригтой байгаа юм. Дараагийн шинэчлэлүүд өмнөхөөс илүү үр ашигтай, илүү хурдтай, илүү үр өгөөжтэй болно гэдэгт найдаж байна” гэлээ.
Хүний засаглалаас хуулийн засаглал руу шилжлээ
