Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн ЭЛБЭГДОРЖ, УИХ-ын гишүүд болон сэтгүүлчдийн төлөөлөлд ухаалаг төрийн хүрээнд боловсруулж буй хуулийн төслүүдээс танилцууллаа.
Тэрээр Сонгогдсон болон томилогдсон төрийн өндөр албан тушаалтанд хариуцлага хүлээлгэх тухай, Нийтийн сонсголын тухай, Захиргааны ерөнхий хууль, Шилэн дансны тухай хуулийн төслүүдийг танилцуулсан юм.
Уг арга хэмжээнд УИХ дахь Ардчилсан нам, МАН, МАХН-МҮАН-ын “Шударга ёс” бүлгийн гишүүдийн төлөөлөл, сэтгүүлчид оролцов. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч танилцуулгын үеэр хэлсэн үгийг МҮОНТВ, Ийгл телевиз шууд дамжуулав. Ерөнхийлөгчийн хэлсэн үгийг бүрэн эхээр нь хүргэж байна.
Хариуцлага байхгүй бол ардчилал байхгүй
Нийт ард иргэд болон энд хүрэлцэн ирсэн эрхэм гишүүд, хэвлэл мэдээллийнхэний амгаланг айлтгая. Өнгөрсөн есөн сард бид ухаалаг төрд шилжих чиглэлээр үндэсний хэмжээний хурал хийж нэлээн олон зорилт дэвшүүлсэн.
Тэдгээр зорилтуудыг шийдвэр гаргагчид, ард иргэд, бизнесийн салбарынхан, хэвлэл мэдээллийнхэн гээд маш өргөн хүрээтэй дэмжиж, энэ санаачилгыг ажил хэрэг болгох ёстой гэсэн нэгдсэн ойлголтод хүрсэн юм.
Үүнтэй холбоотой хийгдэх гол ажил бол шийдвэрийн төсөл бэлдэх, энэ шийдвэрүүдийг хэрэгжүүлэх явдал юм. Нэг зүйлийг бид сайн ойлгох хэрэгтэй. Ардчилал гэдэг, ардчилсан тогтолцоонд шилжинэ гэдэг хариуцлага тооцдог болсон үед л хэрэгждэг зүйл. Хариуцлага байхгүй бол ардчилал байхгүй.
Өнөөдөр албан тушаалтан хариуцлага алдлаа, ёс зүйн зөрчил гаргалаа, хаана хандах вэ, хэн хариуцлага тооцох вэ гэж ард иргэдийн зүгээс байнга асуудал тавьж байгаа. Ардчиллыг амьд байлгадаг гол үйл ажиллагаа нь Монголын төрд ерөөсөө алга байна. Бид хүн томилох тухай шийдвэр гаргадаг, тэрний тухай зохицуулалтаа хийдэг ч хүнд хариуцлага тооцох тухай зохицуулалтаа санаатайгаар гэж хэлж болохоор бүдгэрүүлж орхисон байна.
Хариуцлага гээчийн нэрийг нь сонсоод зүсийг нь хараагүй яваад байгаа
Уулзаад хурал цуглаан хийхээрээ “Хариуцлага тооцно, хариуцлага хаана байна” гэж том ярьдаг. Зөвхөн нэрийг нь мэддэг, зүсийг нь хараагүй яваад байгаа. Яг хариуцлага гэдэг нь юу юм, ямар албан тушаалтан дээр яаж хэрэгжих ёстой юм гэдэг нь улс төрийн өндөр албан тушаалтны хувьд байдаггүй. Төрийн албаны тухай хуульд байдаг хариуцлагын тухай заалтууд нь төрийн албаны анхан, дунд шатны албан хаагчид дээр хариуцлага тооцох үйл явц дээр ямар нэгэн байдлаар ажиллаж байна.
Гэвч дээрээ хариуцлагын тогтолцоо байхгүй болохоор дунд, анхан шатны тогтолцоо нь ажиллахаа больчихож байгаа юм. Тийм учраас энэ ажлыг дээрээс нь эхэлье. Энэ хүрээнд ойрын саруудад бид мэргэжилтнүүд, судлаачид, ард иргэдтэйгээ ярилцаад дөрвөн хуулийн төсөл боловсруулсан. Зарим нь УИХ-аар хэлэлцүүлэхээр орчихсон байгаа.
Ард иргэдийн хамгийн их анхаарч байгаа зүйлийг ил болго
Түүний нэг нь Шилэн дансны тухай хууль. Ер нь хүмүүс, улстөрчид, шийдвэр гаргагчид юу ярьж, ямар бодлого танилцуулж байна, өөрсдийгөө яаж хамгаалж, сурталчилж байна гэдгийг нэг их анхаардаггүй. Хамгийн гол анхаардаг зүйл нь бидний мөнгийг хэрхэн зарцуулж байна вэ гэдэг асуудал. Тийм учраас энэ Шилэн дансны хуулиар ард иргэдийн хамгийн их анхаарч байгаа зүйлийг ил болгоё гэж байгаа юм.
Маш тодорхой хугацаа зааж өгч байгаад, бүр 1000 төгрөгийн нарийвчлалтайгаар, мөнгө зарцуулалттай холбогдсон бүх шийдвэрийг төр, төрийн захиргааны байгууллагын цахим хуудаст, тодруулах шаардлагатай бол олон нийтэд хандсан самбар дээр цаасаар тавигдаж байх ёстой гэсэн шаардлагыг тавьж байгаа. Нэгэнт ийм хууль гараад ирэх юм бол иргэд, олон нийтийн байгууллага, хэвлэл мэдээллийнхэн үүний араас хяналт тавина гэж би найдаж байгаа.Хянах ёстой хүмүүстээ гарт нь барих юмыг л бий болгож байгаа юм.
Хэрэв энэ үүргээ тухайн албан тушаалтан биелүүлээгүй бол ажлаа өгдөг тогтолцоо бий болно. Төрийн албаныхны, ялангуяа нэг, хоёрдугаар гарын үсэг зурдаг хүмүүсийн хамгийн гол айдаг зүйл нь ажлаа өгөх. Албан тушаалд томилогдох, сонгуульд орж ялах дуртай, ажил хийх, хариуцлага хүлээх дургүй ийм тогтолцоо бий болчихоод байна шүү.
Төрийн захиргааны байгууллагад ажиллаж, мөнгө зарцуулах шийдвэр гаргаж байна гэдэг бол хариуцлагатай юм шүү гэдгийг мэдрүүлэх л гэж бид энэ хуулийг санаачлаад байгаа.
Төрийн аудитад хяналтынх нь эрхийг өгөхөөс гадна давхар иргэдэд бас энэ хяналтыг өгч байгаа юм. Мөнгийг хянадаг энэ системийг төрийн байгуулагуудаар хязгаарлаагүй, мөн төрийн өмчийн оролцоотой компаниудад хамааруулж байгаа.
Ер нь өр зээл тавих ч юм уу мөнгөний талаар гаргаж буй шийдвэр бүхэн нэгдсэн данс, бүртгэлд орж Сангийн яаманд бүртгэгдэж байж тэр шийдвэр нь хүчин төгөлдөр болдог байхаар зохицуулж байгаа. Манай дарга нар “төсөв хүрэхгүй байна” гэсэн нэрийдлээр энд тэндээс мөнгө гуйдаг, зээл тусламж авдаг, зээл, бонд, босгох гэж оролддог явдлыг энэ хуулиар зогсоох болно.
Нэг албан тушаалтан яваад, үлдсэн хүмүүс нь баахан өрөнд ороод үлддэг байж болохгүй. Мөнгөний тухай шийдвэр гарч л байгаа бол аймагтаа нэгдсэн шийдвэрийн санд орж бүртгэгдэж байж, тэр нь дээшээ улсын мөнгө санхүү хариуцдаг газрын нэгдсэн санд орж вэб сайтаар мэдээлэгдсний дараа мөнгө шилжүүлдэг болгох зохицуулалтыг хийж байгаа.
Зөвхөн төсвийн зарцуулалт биш, энд тэндээс авдаг хандив нэрийн дор явуулж байгаа үйл ажиллагаа ч үүнд хамаатай. Төсөвтэй холбоотой бүхнийг тайлагнадаг ийм хэлбэр рүү бид оруулж байгаа юм.
Иргэд шаарддаг болно
Миний хамгийн гол бодож байгаа зүйл бол иргэд мөнгөний тухай бүх мэдээллийг авч байгаа тохиолдолд дараа нь төсвийг төлөвлөхөд идэвхтэй оролцдог юм байна. “Гадаад явах зардал дээр ийм мөнгө тавьчихсан байна, манай гэр бүлийн хүн хот руу ийм мөнгөөр яваад ирсэн. Ийм мөнгийг төсөвлөх хэрэггүй, ийм зүйлд ард түмний мөнгийг бүү зар” гэж иргэд шаарддаг болох юм.
Тэгэхээр иргэдийн хяналттайгаар төсөвлөдөг болж байна. Зарцуулж байгаа мөнгөө хүмүүст харуулдаггүй болохоор мэдээлэл байхгүй учраас иргэд шаардах эрх үүсэхгүй байгаа юм. Тэгэхээр юунд мөнгө зарцуулж байна гэдэг нь мянган төгрөгийн нарийвчлалтайгаар харагдахаар төрийн, ард түмний мөнгийг төсөвлөдөг хэлбэр нь иргэдэд ил, зөв болж байгаа юм.
Монгол Улс хариуцлагатай болох чиглэл рүү үнэхээр том алхам хийх юм
Зуун зүйлд мөнгө зарж байгаа бол доороос нь 18-ыг нь хасах хэрэгтэй юм байна гээд мөнгөний зарцуулалт зөв горимд ороод явах юм. Энэ бол зөвхөн Монгол Улсад явж байгаа ч юм биш, иргэдийнхээ өмнө хариуцлага хүлээдэг, тайлагнадаг, тийм төрийн байгууллага, улс орон бүрт явж байгаа хөдөлгөөн юм. Ингэж бид энэ хуулийг УИХ-д оруулсан. Энэ хууль хурдан гараасай гэж бодож байгаа. Ингэж чадвал Монгол Улс хариуцлагатай болох чиглэл рүү үнэхээр том алхам хийх юм.
Ер нь Шилэн данс гэдэг дээр нэрийг нь тойрч янз бүрийн шалтаг хэлж байгаад гол агуулгаас нь бултах хандлага ажиглагдаад байгаа. Сүүлийн үед хариуцлагатай хуулиудад Засгийн газраас санал авах гээд өгөхөөр маш их уддаг, буцаагаад өгдөггүй ийм болчихоод байгаа. Манай эрхэм гишүүд ч сайн мэдэж байгаа. Ер нь энэ хариуцлага гэдэг юмыг жаахан яриад, ил тод болгох гэхээр манай Засгийн газар, төр, засаг, тэгээд энд харъяалагдаж байгаа нөхдүүд үүнээс зугтах хандлагатай байгаа.
УИХ-ын гишүүд, ард иргэдээс сонгогдсон хүмүүс энэ асуудлыг шийдвэрлэе, ард түмнийхээ өмнө хариуцлага хүлээдэг тогтолцоог бий болгоё гэж бодож байгаа бол энэ тал дээр бүгдээрээ хамтарч ажиллахаас өөр аргагүй юм. Би товчхон ярья гэж бодож байна.
Төрийн өндөр албан тушаалтанд тооцогддог хүмүүсийн хариуцлагын тогтолцоог ил тод болгоё
Хариуцлагын тухай бие даасан хууль өмнө нь гаргаж байгаагүй. Ямар нэртэй байх вэ, яаж хийх вэ гээд эхнээсээ амаргүй байдалд орсон. Тэгээд явж явж Сонгогдсон болон томилогдсон төрийн өндөр албан тушаалтныг хариуцлага хүлээлгэх тухай гэсэн ийм хууль гарч ирж байгаа.
Хариуцлага хүлээх этгээд нь хэн байх вэ гэвэл Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, дэд дарга, УИХ-ын гишүүн, Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүн хуульд заасны дагуу УИХ-аас томилогддог албан тушаалтан, аймаг нийслэлийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн Хурлын дарга, аймаг нийслэлийн Засаг дарга. Тэгээд одоо Монголд төрийн өндөр албан тушаалтанд тооцогддог хүмүүс дээр л энэ хариуцлагын тогтолцоог ил тод болгоод өгье.
Хэрэв энэ хариуцлагын тогтолцоо ил тод болоод зөв ажиллаад эхэлвэл цаашид анхан, дунд шатандаа энэ асуудлууд явна гэж үзэж байгаа. Хүмүүс ёс суртахууны, сахилгын хариуцлага хүлээх ёстой гэж хэлдэг. Ард иргэд зүгээр бухимдаад л хараад сууж байгаа. Ийм үйлдэл хийсэн хүн төрд ажиллаж болохгүй гээд хараад сууж байхад нөгөө шийддэг механизм нь байхгүй байгаа учраас бид зүгээр л үзэгдэл хараад бухимдаад байна. Тийм учраас үүнийг шийддэг механизмтай болгоё. Бусад бүхий л улс оронд хариуцлагыг чамбайруулж байгаа.
Бид ажиллаж ажиллаж гурван шатны хариуцлага гаргаж ирсэн. Сахилгын хариуцлага, улс төрийн хариуцлага, ёс суртахууны хариуцлага. Сахилгын хариуцлага хамгийн багаас нь эхэлж байгаа. Дээд шатны, удирдах албан тушаалтнууд нь тухайн ажиллаж байгаа хүндээ хариуцлага алдсан бол сануулдаг. Ил тод сануулдаг, олон нийтийн өмнө сануулдаг, үүнийгээ мэдээлдэг.
Улс төрийн хариуцлагны тухай
“Манай ийм ажилтан хариуцлага алдсан, энэ хуулийн дагуу би ингэж санууллаа” гээд. Улс төрийн хариуцлага, үүнийг цаашаа өргөтгөж болно. Энэ тал дээр бүгд ажиллах ёстой. Улс төрийн хариуцлага гэдэг дээр хамгийн том зүйл нь Үндсэн хууль зөрчсөн. Хэрэв Үндсэн хууль зөрчсөн албан тушаалтнууд байгаад, энэ нь тогтоогдоод төрийн албан тушаал эрхлэх ажлаасаа буусан бол дараа нь дөрвөн жил дахин тийм албан тушаалд нэр нь дэвшдэг, сонгогддог, томилогддог эрхийг нь хасч байгаа.
Ингэхгүй бол манайхан чинь баахан дуулиан болж байгаад улс төрийн хариуцлага гэж нэг юмаар ороод, аягүй бол гавьяа байгуулсан юм шиг өөрийгөө дараа нь сурталчлаад явчихдаг болсон. Хууль, ёс зүйн дүрмийг ноцтойгоор зөрчөөд албан тушаалаас нь огцруулах, эгүүлэн татах шийдвэр гарсан бол тухайн төрийн албан тушаалтан хоёр жилийн хугацаагаар тэр албан тушаалд эргэж томилогдох эрхийг нь хязгаарладаг ийм хэлбэр рүү оруулахгүй бол болохгүй байгаа.
Тэгэхээр хариуцлагын хуулийн нэгэн хүндрэлтэй асуудал бол ингэж зааж өгөхгүй л бол болохгүй. Манайхан хариуцлага хүлээлгэнэ гээд л хоёр үг биччихдэг юм. Тэгээд хэн хүлээлгэх юм, ямар шатанд байх юм, тэр нь ойлгомжгүй. Түүнийгээ бүр хэргээр, санаатайгаар орхиод байдаг байхгүй юу. Тэгэхээр дээрх асуудлыг ингэж тусгаж өгч байгаа.
Ёс суртахууны хариуцлагны тухай
Ёс суртахууны хариуцлага. Энэ бол албан тушаалтан дээр хамгийн их байх ёстой. Төрийн албаны нэр хүнд, эрх үүрэг, ёс зүйд ноцтой харшилсан үйлдэл бүртээ тухайн албан тушаалтан үнэн зөв тайлбар өгөх үүрэг хүлээнэ. Үүнийг бичиж өгөхгүй л бол хэзээ ч үнэн зөв тайлбар өгөхгүй.
Үйлдэл гаргалаа, энэ асуудал гарч ирлээ, олон нийтэд мэдэгдлээ, тайлбар өгөх ёстой. Шаардлагатай гэж үзвэл тайлбараа өгөөд уучлал гуйна. Уучлал гуйна гэдэг нь хариуцлагын нэг хэлбэр. Үүнийг хуульд оруулж өгөхгүй бол дуртай нь уучлал гуйдаг, дургүй нь гуйдаггүй ийм хэлбэр рүү орж байгаа. Тухайн үйлдэл нь ноцтой тохиолдолд уг этгээд албан тушаалаасаа чөлөөлөгдөх тухай хүсэлт гаргах үндэслэл болно.
Үүнийг хуульд бичиж өгөхгүй бол юу нь ноцтой юм, үүнийг ард иргэд олон нийт шахаж эхэлнэ. “Та бол хангалттай даа, таны энэ оролцсон зүйл чинь таныг албан тушаалаасаа чөлөөлөгдөх хүсэлт гаргах үндэслэл боллоо шүү дээ” гэж нөгөө талаас нь шахалт ирж байх ёстой. Тэгээд түүнийг хариуцсан томилсон газар нь энэ этгээдтэй шууд хариуцлага тооцдогийг хуулиар гаргаж өгөхгүй бол болохгүй.
Албан тушаалтан Үндсэн хууль, ёс зүйн дүрэм зөрчсөнөө хүлээн зөвшөөрч уучлалт гуйн өөрийн хүсэлтээр албан тушаалаасаа чөлөөлөгдөж, ёс суртахууны хариуцлага хүлээж болно. Ихэнх улс орнуудад, манай хэвлэлүүдэд ч янз бүрийн хүмүүс ярьдаг. “Манайд бол жижиг зүйл гэтэл гадаадад тийм сайд дарга ингэж огцорч гэнэ ээ” гээд хүмүүс ярьдаг.
Тэнд яагаад хариуцлагын механизм ажиллаад харин Монголд ажиллахгүй байна гэхээр бид энэ хариуцлагын механизмаа тодорхой болгож, хуульчилж өгөөгүй байгаа. Хоёрт ёс суртахууны хариуцлага хүлээчих юм бол улс төрийн хариуцлагаас чөлөөлж өгч байдаг. Одоо гишүүнээсээ чөлөөлөгдлөө, Засгийн газрын гишүүнээсээ буучихлаа, төрийн өндөр албан тушаалаасаа чөлөөлөгдсөн бол тэр хүний араас улс төрийн хариуцлага ярихаа больдог.
Нөгөө дөрвөн жил, хоёр жил гэж юм байдаггүй. Тэгэхээр тэрнийгээ бодоод би ийм алхам хийчих юм бол нөгөө миний улс төрийн эрх хэвээр үлдэх юм байна аа гэдэг үүднээс нөгөө албан тушаалтнууд чинь ийм хариуцлага хүлээх алхмуудыг хийдэг.
Өнөөдөр Монголын сонгогчид хагас эрхтэй байгаа
Тэгэхээр энэ зүйлүүдийг бид маш тодорхой зааж өгч байгаа. УИХ-ын, Үндсэн хууль, Ерөнхийлөгчийн түвшинд бусад хуулиуд дээр байдаг, ялангуяа Үндсэн хуулийн зүйлүүдийг бид нар тодорхой оруулж өгсөн. Дээрээс нь нэмж тодорхой хариуцлагын заалтуудыг хийж өгсөн. Бид хариуцлагын тодорхой систем тогтоохгүй бол болохгүй байгаа.
Манай УИХ-ын эрхэм гишүүд хариуцлагын тогтолцоон дээр нэлээн өөр ойлголттой байсан. Одоо ярилцсаар байгаад ихэнх нь зөв ойлголттой боллоо. Өнөөдөр Монголын сонгогчид хагас эрхтэй байгаа. Яг үнэндээ бол сонгуулийн кампанит ажлын үеэр нөгөө сайхан зураг, нөгөө сайхан амлалтыг хараад л сонголтоо хийхээс өөр аргагүй. Зарим нь дүргүйцээд гэртээ байдаг. Тэгээд сонгуульд саналаа өгөөд л явдаг. Сонгогдсоны маргаашаас нөгөө сайхан хүн чинь, таны өмнө зүтгэх ёстой этгээд чинь мартаад алга болдог шүү дээ. Та бүхэн үүнийг сайн мэдэж байгаа. Тэгэхээр сонгогчид хагас эрхтэй л байгаа. Харин сонгогдсон этгээд бүрэн эрхтэй. Хуульд УИХ-ын гишүүн, Ерөнхийлөгч, тэр дарга ийм ийм бүрэн эрхтэй гэж бичдэг. Тэгэхээр иргэдийнхээ эрхийг бид нар бүтэн болгохгүй бол энэ асуудал явахгүй. Тэгээд энд УИХ-ын гишүүнийг гишүүнээс нь эргүүлэн татах гэдэг том хариуцлагын механизмыг оруулж өгч байгаа. Эргүүлэн татах гэдэг үг Үндсэн хуульд ч бий. Тэгэхээр бид үүнийг дэлгэрүүлэх хэрэгтэй.
Тэгээд чухам ямар нөхцөлд эргүүлэн татах вэ гэдгийг тодорхой зааж өгсөн. Мэдээж гэмт хэрэг үйлдээд шүүхийн хүчин төгөлдөр шийдвэрээр тогтоогдсон бол хариуцлага тооцож болно. УИХ-ын гишүүн шүүхийн хүчин төгөлдөр шийдвэр гарчихаад байхад “анхан шатны шийдвэр гарсан би давж заалдсан” гэж суусаар байгаад сонгууль дуусгаж байсан тохиолдол бий. Ийм ёс зүйгүй байдал энд ерөөсөө байж болохгүй. Хуулиа зөрчсөн, гишүүний ёс зүйн дүрмийг удаа дараа ноцтой зөрчсөн нь тогтоогдсон. Тэр тогтооно барина гэдэг нь гишүүдийн өөрсдийнх нь хуульд байж байгаа. Хөрөнгө оруулгын мэдүүлгээ худлаа гаргасан, үүнийг нь Ёс зүйн дэд хороо тогтоосон гээд маш тодорхой заалтуудыг оруулж байгаа.
Бүр дээрээс нь гишүүдэд зориулаад заалтууд оруулсан. Зарим нь үүн дээр УИХ-ын чуулганы болон нэгдсэн хуралдаан, байнгын хорооны хуралдааны гуравны нэгээс илүү хувийг хүндэтгэн үзэх шалтгаангүйгээр тасалсан бол гэж байгаа. Одоо ингээд дулаараад ирдэг, УИХ тодорхой шийдвэрүүд гаргах гээд байдаг, гэтэл гишүүд маань байдаггүй. Хүндэтгэн үзэх шалтгаан гэдэг нь хууль дүрмээрээ тодорхойлогдсон байх ёстой. Тэгээд ингэсэн байх юм бол тухайн байнгын хорооны дарга, УИХ-ын дарга тэр гишүүн дээр асуудал үүсгэж эргүүлэн татах тухай асуудлыг тавих эрхийг энэ хүмүүст өгөх хэрэгтэй.
Байнгын хороо, УИХ-ын дарга нь ирчихээд л хэдэн цагаар гишүүдээ хүлээгээд л хурлаа хуралдуулах гээд байдаг. Иймэрхүү бэрхшээл байгаа. Энэ бол УИХ-ын гишүүнийг эргүүлэн татахтай холбоотой асуудал юм.
Эгүүлэн татахын тухайд
Манайд тойргоос сонгогдсон, жагсаалтаар сонгогдсон гэсэн хоёр хувилбар байгаа. Тойргоос сонгогдсон гишүүдийг сонгосон иргэдэд бид нар энэ боломжийг олгож байгаа юм. Гишүүд “Тойрог дээр ялагдсан улсууд санал хураалт зохион байгуулаад, буцааж татна гэнэ. Бид ч сайнаа үзэхгүй юм байна л даа” гэж хэлээд байдаг. Гэхдээ хариуцлагатай болох ёстой. Энэ үүднээс хэд хэдэн шаардлага тавьж өгсөн.
Тухайн тойрогт байгаа сонгуулийн насны иргэдийн 10-аас доошгүй хувийн төлөөлөл заавал оролцсон байх ёстой. Нийт засаг захиргааны нэгжүүд дээр тэр 10 хувь бүгд дээр нь хадгалагдах ёстой. Өвөрхангайгаас сонгогдсон гишүүн бол зөвхөн Хархорин дээр юм уу, ухуулга хийсээр байгаад Хархорины ард иргэдийн саналыг авчихаад 10 хувь гээд ороод ирэх юм бол болохгүй. Бүх суман дээр, Улаанбаатарт бол бүх хороон дээр тэр санал асуулга явагдсан байх ёстой. Тэгж байж гарч ирнэ. Засаг захиргааны нэгж гэвэл бүх баг дээр 10 хувиас доошгүй санал цуглуулна гэдэг амар зүйл биш.
УИХ-ын гишүүнийг сонгоод нэг жилийн дотор эргүүлэн татах үйл ажиллаагааг зохион байгуулж болохгүй. УИХ-ын бүрэн эрхийн хугацаа дуусахаас нэг жилийн өмнө бас болохгүй. Ингэж хоёр талаас нь нэг, нэг жилээр хааж өгч байгаа юм. Хамгийн эцэст нь тэр гишүүнтэй холбоотой асуудлыг УИХ дээр л эцэслэн шийдвэрлэнэ. Ихэнх тохиолдолд ийм механизм ажиллуулаад сонгогчид үйл ажиллагаа явуулаад эхлэхээр нөгөө УИХ-ын гишүүн давхиад очдог.
Ардчилал хөгжсөн бусад оронд тэгдэг л юм билээ. Нөгөө сонгогдсон албан тушаалтан очоод “Та нар минь юу болсон бэ. Буруу ойлгосон байна. Би ингээд хөтөлбөрөө хэрэгжүүлээд, ажлаа хийгээд явж байна. Битгий эргүүлэн татаач” гэж сонгогчид дээрээ гүйж ирж, уучлал гуйж, хамтарч ажиллаж, үйл ажиллагаагаа танилцуулах боломжоо хангаж байгаа юм. Тэгээд ирэхээр сонгогчид ч эргээд гишүүнтэйгээ хариуцлага тооцох эрх надад байгаа юм байна гэдгээ мэдэрч хамтарч ажилладаг ийм л хэлбэр рүүочино.
Ингэхээр эргүүлээд, буцаагаад татсан тохиолдол ер нь байдаггүй. Ялангуяа тойрог дээр гарын үсэг цуглуулаад гишүүнийг эргүүлээд татсан тохиолдол Монголын ардчиллын түүхэнд байхгүй. Тийм хууль байгаагүй учраас үйлчлээгүй байх.
Нам, эвслийн нэрийн жагсаалтад орсон хүмүүс дээр бас тодорхой шийдвэр гаргасан. Нэр дэвшүүлсэн субъект нь Улс төрийн намын тухай хуулиар асуудлаа УИХ-д оруулж ирвэл УИХ авч үзнэ. Наана нь байнгын хорооны хурлаар орно, дэд хороо дүгнэлт гаргана гээд тодорхой зохицуулалт хийж өгсөн. Үүнийг УИХ-аар батлах үед гишүүд тодруулж дэлгэрүүлж ярих тул энд дэлгэрэнгүй ярих шаардлагагүй байх.
Огцруулахтай холбогдсон заалтууд орсон
Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүн, УИХ-аас томилогдсон албан тушаалтнуудыг огцруулахтай холбогдсон заалтуудыг хийж өгсөн. Ийм заалт нэлээд олон хууль дээр, тухайн албан тушаалтныг томилж байгаа, байгуулж байгаа байгууллагынх нь хууль дээр байдаг. Түүнээс гадна тодорхой заалтууд нэмж өгсөн байгаа.
Сайдуудыг фракцаас гаргаж ирдгийг бүр хориглох хэрэгтэй
Монголд улс төрийн зөв хариуцлага бий болгомоор байна. Монгол парламентын засаглалтай. Ерөнхий сайд танхимаа байгуулдаг. Миний бодлоор цаашдаа Улс төрийн намын тухай хуульдаа ч оруулмаар юм билээ. Сайдуудыг янз бүрийн фракц, янз бүрийн зүйлээр гаргаж ирдгийг бүр хориглох хэрэгтэй. Сонгууль боллоо. Ерөнхий сайдыг л тухайн намын Бага хурал нь юм уу, түүнтэй тэнцэх байгууллага нь тодруулдаг.
Ерөнхий сайд хэнийг авч кабинетдаа ажиллуулах вэ гэдгийг өөрөө оруулж ирдэг. Заавал тэр намын гишүүн байгаад байх шаардлага ч байхгүй. Тухайн салбарт хамгийн нэр хүндтэй, энэ бодлогыг хамгийн сайн хийж чадах хүнийг Ерөнхий сайд оруулж ирж байх хэрэгтэй байгаа юм. Энэ боломжийг бид цаашдаа хангаж өгч, хууль дүрмээ ингэж боловсронгуй болгохгүй бол өнөөдөр дөрвөн хүнтэй фракц хоёр сайд нэрлэчихсэн, Гурван хүнтэй хүн өөрийгөө үнэд хүргэх гээд л явж байж таарахгүй.
Бүр Монголын төрийн бодлого тараад доошоо унаж эхэлж байна. Бид нийлж нэгдэж асуудал шийдвэрлэх шаардлагатай байсаар байтал одоо бүр нам, нам дотроо янз бүрийн урсгал чиглэл, үүнийг дэмждэг, түүнийг дэмждэг гээд задарч байгаа. Ингээд задраад ирэхээр шийдвэр гаргах чадамж нь алга болж байгаа юм. Энэ чадамж өнөөдөр манай УИХ, шийдвэр гаргаж байгаа дээд түвшинд маш их сульдаж байна. Үүнийг бид яаж чангаруулах вэ гэдгийг Үндсэн хуулиасаа харж байгаад цаашаа энэ боломжоор нь хийж өгөх ёстой.
Ерөнхий сайдын манлайлал чухал
Засгийн газрын гишүүнийг УИХ-ын нэг гишүүн огцруулна гэж барьж гүйдгийг болиулах хэрэгтэй. Хэрэв огцруулна гэж байгаа бол энэ саналаа Ерөнхий сайдад л хандаж гарга. Бид доод хязгаарыг тавьж өгч байгаа. Наймаас доошгүй гишүүн гарын үсэг зураад “Энэ Засгийн газрын гишүүн болохгүй байна” гээд Ерөнхий сайдад өгөх юм бол Ерөнхий сайд тэр гишүүнээ барьж орж ирдэг болъё. Одоо манайд нэг талаас нь УИХ-ын гишүүд огцруулна гээд асуудал тавьдаг. Нөгөө талд нь баахан хамгаалсан зүйл гардаг.
Хамгийн гол нь Ерөнхий сайд үүн дээр манлайллаа харуулах ёстой. Болохгүй байгаа этгээдийг бол “Хөөе, та нар, гишүүд юу яриад байгаа юм бэ. Та бүхний тавьсан энэ үндэслэл буруу байна. Би энэ нөхрийг өөрөө оруулж ирж байна” гээд л оруулж ирээд шийдүүлэх хэрэгтэй. Ингэж улс төрийн манлайллыг авдаг, хэрэгжүүлдэг, хариуцлага тооцуулж чаддаг механизмыг бид нар хийхгүй бол өнөөдөр энэ төрд, УИХ-д, Засгийн газарт итгэж байгаа итгэл, байж байгаа явдал бол үнэхээр хамгийн доод түвшинрүүгээ бууж ирж байна. Тэгэхээр энэ механизмуудыг хурдан үйл ажиллагаанд оруулъя л гэж байгаа юм.
“УИХ-ын гишүүн гэмт хэрэгт холбогдвол” гэсэн нэг заалтт өмнө нь байсан. Тэгсэн чинь үүнийг УИХ-ын тухай хуульд ганцхан заалтаар хаачихсан байгаа. “УИХ-ын гишүүн гэмт хэрэг үйлдсэн нь газар дээрээ баригдах юм бол прокурор оруулна” гэж байгаа. Газар дээрээ гэмт хэрэг үйлддэг УИХ-ын гишүүн гэж цөөхөн байх гэж хүмүүс боддог. Түүнийг нь бас газар дээр нь барина гэж байгаа юм. Түүнийг яаж нотолгоожуулах вэ. Тэгэхээр гэмт хэрэг үйлдсэн байж болох нөхцөл байдал тогтоогдсон бол Ерөнхий прокурор оруулж ирдэг заалтыг би дахиж оруулж байгаа юм. УИХ-ын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлтөөр оруулж байгаа шүү гэдгийг энд бас хэлье гэж бодож байна.
Ерөнхий прокурор оруулаад ирэхэд ажлын 14 хоногийн дотор энэ асуудлыг шийдэж өгөх үүрэгтэй. УИХ хоёр янзын шийдвэр гаргаж болно. Энэ бол УИХ-ын эрх. ”Энэ хүний бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэхгүй” гэж шийдвэр гаргаж болно. “Энэ хүний бүрэн эрхийг түдгэлзүүллээ” гэж шийдвэр гаргаж болно.”Түдгэлзүүлэхгүй” гэсэн шийдвэр гаргалаа гэхэд прокурор дахиад асуудал тавиад, хэрэв хүчин төгөлдөр байж байгаа бол тухайн этгээдийг дахин УИХ-д нэр дэвшүүлэхийг хориглох хэрэгтэй.
Манайд гэмт хэрэг хийсэн байж магадгүй бол хуулийн байгууллага хойноос нь яваад байдаг. Бүрэн эрхэд нь халдаж чаддаггүй. Шалгаж чаддаггүй байсаар байгаад УИХ-ын гишүүн байхдаа дахиад нэр дэвшээд яваад өгдөг. Ийм тохиолдол Монголд гарч байсан. Үүнийг бид нар таслан зогсоох хэрэгтэй. Прокурорын зүгээс гэмт хэрэг үйлдсэн байж магадгүй гээд УИХ-д асуудал тавилаа. УИХ түдгэлзүүлсэнгүй. Тэгээд л харж байх хэрэгтэй.
Та бүхэн мэднэ биз дээ. Францад Жак Ширак гээд Ерөнхийлөгч байж байхад Ерөнхийлөгч хууль бус үйлдэл хийсэн, хууль зөрчсөн байж магадгүй гээд л прокурорын байгууллага нь үйл ажиллагаагаа явуулаад л шалгаад л өөрийнхөө түвшинд байж байсан. Шууд Ерөнхийлөгчөөс болиод л буухад нь Хуулийн байгууллага маргааш нь дуудсан. Дахиад тэр этгээд Ерөнхийлөгчид нэр дэвшээд явж болохгүй. Энэ зохицуулалтыг Ерөнхийлөгчөөс, УИХ-ын гишүүнээс эхлүүлээд оруулж өгөх ёстой л гэсэн ийм байдлаар оруулж ирж байгаа юм.
Тэгэхээр, энэ хууль хяналтын байгууллагыг улстөрчид томилж байгаа, хаа нэгтээ газраас томилж л таарна. Ийм учраас дургүй гишүүнээ буцааж татах юм байна. Дургүй гишүүн дээрээ хэрэг үүсгээд орж ирээд байх юм байна. За манай сөрөг хүчнийхэн ч хэцүү болох нь” гэсэн юм байгаа юм.
Нөгөө талаас нь бид нэлээд хууль судалсан. Бодож бодож нэг оруулсан зүйл бол хэрвээ Ерөнхий прокурор асуудал тавиад, УИХ-ын гишүүн түдгэлзээд, шалгуулаад, гэмт хэрэг үйлдээгүй байна гэсэн шийдвэр шалгах түвшинд юм уу, шүүхийн түвшинд гарах юм бол Ерөнхий прокурортоо хариуцлага тооцдог болгочих. Тэгэхээр одоо хоёр талдаа болж байгаа юм.
Хэрэв УИХ-ын гишүүн гэмт хэрэг үйлдээгүй байна гэдэг нь шүүхийн эцсийн шийдвэрээр гарах юм бол Ерөнхий прокурорыг ажлаас нь чөлөөлдөг болгоно. Үүнийг УИХ авч хэлэлцдэг болгочихно. Ингэж хоёр талаас нь тавьж байгаа. Тэгэхгүй бол бас нэг талд нь хэтэрхий эрх мэдэл өгч болохгүй. Иймэрхүү хяналтын систем оруулж өгч байгаа шүү гэдгийг энэ дашрамд хэлье.
Хариуцлагыг амилуулах цаг болсон
Хариуцлага гэдгийг ингэж жаахан амилуулж, яг тодорхой үгээр хийхгүй бол хариуцлага гэдэг зүйл яг өөр дээр ирэхэд л хэцүү байдаг. Манай дарга нар өөрөөсөө бусадтай хариуцлага ярих их дуртай байдаг. Тэгэхээр дээрээсээ эхлээд өөр дээр нь ирж байгаа хариуцлагыг иймэрхүү маягаар тодруулж өгч байгаа.
Харамсалтай нь энэ хуулийг Засгийн газар руу оруулаад хэд хонож байна? Саналаа өгөхгүй л суугаад байгаа. Уг нь наадмын өмнө оруулаад хэлэлцэх эсэхийг нь шийдээд, ажлын хэсэг байгуулаад, ард иргэдээрээ хэлэлцүүлээд цаашаа явах хэрэгтэй. Энэ үйл ажиллагаанд хандаж байгаа хандлага нэг иймэрхүү л маягтай болчихоод байгаа.
Тиймээс би энэ хуулийг оруулахын төлөө хариуцлагын системийг дээрээс нь ажиллуулахын төлөө ажиллана. Энэ санаачилсан хууль болон хуулийн төслөөсөө буцахгүй. Дахин ямар нэгэн шалтгаанаар хэлэлцэнэ, эсвэл хэлэлцэхгүй гээд буцаасан ч сайжруулах шаардлагатай хэсгийг сайжруулаад дахин өргөн барина.
Бид ардчилсан тогтолцоот нийгэм байгуулж байна гэж яваад өнөөдрийн энэ өдрийг хүрлээ. Ардчилсан тогтолцоонд хүмүүсийн итгэх итгэл буурч байгаа, үл итгэх байдал үүсч байгаа явдал бол яг түүнийг амилууладаг, түүнд оролцож байгаа иргэдийн эрх гэдэг зүйлийг бүтнээр нь гаргаж өгөөгүй явдал юм. Үүнтэй холбоотой дараагийн мэдээлэх гэж байгаа маш чухал хууль бол ардчиллын болон хариуцлагатай Монгол Улс болохын амин сүнс юм. Бид сүнсийг нь хийж өгөөгүй, амин сүнсийг нь амилуулж өгөөгүй, шүншиглэж өгөөгүй учраас гадна талын хувцас болон нэрийн төдий байлгаад байгаа юм.
Нийтийн сонсголын хуулийн тухай
Энэ нь ямар хууль вэ гэвэл Нийтийн сонсголын тухай хууль юм. Энэ хууль олон жилийн өмнө гараад хэрэгжих ёстой байсан. Одоо бид хэрэгжүүлэхээс өөр арга байхгүй. Энэ дээр зургаан төрлийн сонсгол байгаа юм. Хамгийн эхнийх нь хууль тогтоох сонсгол гэж байгаа юм. Хэрвээ УИХ-д хууль оруулах гэж байгаа бол одоо бид энэ Иргэний танхимаас эхэлсэн тэр хууль санаачлагч нь тухайн хуулийн талаар эрх ашиг нь холбогдож байгаа талтай заавал сонсгол зохион байгуулж ярилцдаг.
Ерөнхий хяналтын сонсголын тухай
Ийм хууль тогтоох сонсгол гэдэг нэг сонсгол байх нь. Дараагийн хоёр дахь сонсгол нь ерөнхий хяналтын сонсгол гэж байгаа юм. Ер нь УИХ-аас өндөр албан тушаалтнууд томилогдоод явдаг, эргэж тэр хүмүүсийн талаар сонсож байгаа зүйл байхгүй байна. Яагаад гэвэл энэ нь хуульчлагдаагүй учраас ажил нь явахгүй байна. Тэр банкны Ерөнхийлөгч, тэр АТГ-ын дарга, Шүүхийн Ерөнхий шүүгч гээд ерөөсөө тэнд оролцдог зүйл гэж байхгүй.
Ийм учраас УИХ болон түүнээс томилогддог чиг үүрэг бүхий төрийн байгууллагын удирдах албан тушаалтны үйл ажиллагаанд хяналт тавьдаг ерөнхий хяналтын сонсгол бий болгож өгч байгаа юм.
Мөн Хотын иргэдийн Хурал, аймгийн иргэдийн Хурал, дүүргийн иргэдийн Хурал гэдэг газрууд төсвөө батлах гэж нэг хуралдаад цаашаа ажилгүй хүмүүс шиг суугаад байгаа юм. Тэгэхлээр тэр иргэдийг төлөөлсөн хүмүүс тэр батлагдсан болон томилогдсон хүмүүстэйгээ хариуцлага тооцдог ийм хэлбэр рүү орчих юм бол зүгээр.
Нөгөө талаас нь ийм сонсголыг санаачилдаг, ийм сонсголыг явуул гэж шаарддаг ийм эрхийг бид тодорхой албан тушаалтанд өгч байгаа. Ерөнхий хяналтын сонсгол дээр Ерөнхийлөгч ингэж шаардах хэрэгтэй. УИХ-ын гишүүдийн дөрөвний нэг нь, мөн байнгын хороодын гишүүдийн олонхи нь гэдэг ч юм уу нөгөө талаас эрх ашиг нь хөндөгдсөн ард иргэд нь шаардах хэрэгтэй болно. Тэгээд улсын нууцаас бусад юм нээлттэй явагдах ёстой.
Тэгээд энэ хэвлэл мэдээллийн байгууллага, телевизээр харуулж байгаад нөгөө албан тушаалтан ажлаа тайлагнах ёстой. Хэлж чадахгүй болон буруутай үйл ажиллагаа явагдсан нь нотлогдох юм бол албан тушаалын хариуцлагыг тооцоод гаргадаг байх хэрэгтэй. Ингэхгүй байгаа болохоор манайд энэ ажил явахгүй байгаад байна.
Монголын парламентын түүхэнд 2008 оны долдугаар сарын 1-нд болсон хэргийн талаар сонсгол хийх гэж нэг оролдсон, тэр сонсгол сайн болж өгөөгүй. Яагаад гэвэл тэнд оролцсон ажил хариуцаж байсан тэр хүмүүстэй хариуцлага тооцдог механизм цаанаа байгаагүй юм. Зүгээр нэг сонсож байна гэсэн нэртэй, бие биенээ өмгөөлсөн ийм ажил болоод гарч байсан.
Төсвийн хяналтын сонсголын тухай
Дараачийн сонсгол бол төсвийн хяналтын сонсгол юм. Энэ нь мөнгөтэй холбоотой аливаа асуудал, төсөв захиран зарцуулдаг хүмүүсийн талаар шууд УИХ-д сонсож байдаг сонсгол. Манайханд нэг ойлголт бий. Тэр нь УИХ зөвхөн хууль батлах газар гэж ойлгодог. Гэтэл УИХ бол давхар хуулийн хэрэгжилтийг хангуулах хяналт тавьдаг газар юм. Ингэж байж хууль батлах, хяналт тавих, механизмууд өөрчлөгдөж, зөв болж, шийдвэр гараад ирэхээр энэ байгууллагад итгэх итгэл сэргэж, Монголын төрд итгэх итгэл нэмэгднэ. Хариуцлагын тогтолцоо нь ажиллахгүй бол Монголд Ардчиллын тогтолцоо зөвөөр ажиллахгүй байна. Өнөөдөр Монголд ардчилал ажиллахгүй байна. Ийм учраас энэ хуулийг оруулж байгаа юм.
Мөрдөн шалгах сонсголын тухай
Дараа нь Монголын төрд Парламентад сонгогдсон хүмүүсийн заавал хийдэг сонсгол бол мөрдөн шалгах сонсгол гэж байгаа юм. Олон нийтийн санаа бодлыг түгшээсэн хууль зүй, улс төр, нийгэм эдийн засгийн тодорхой асуудлаар албан тушаалтан хууль зөрчсөн эсэх асуудлаар мөрдөн шалгах сонсгол гэж заавал хийж байх ёстой.
Ийм сонсгол хийхээр бол УИХ-д түр хороо байгуулан энэ ажлыг хийж дүгнэлт нь гардаг байя. Тэр асуудал нь хууль, шүүхийн байгууллагаар шалгагдаад явж байгаа бол УИХ энэ асуудалд оролцдоггүй байх, мөн худал үнэн нь тогтоодоогүй яригдаж байгаа асуудал дээр энэ мөрдөн шалгах сонсголыг хийж, УИХ дуудаж зогсоож асууж байдаг байх.
Томилгооны сонсголын тухай
Дараагийн сонсгол бол томилгооны сонсгол юм. Ер нь хүн томилох, албан тушаалтан томилох гэж байхад УИХ-ын ирц 70-аас дээш, бараг 90 хувь болж орж ирдэг ч томилж өгчихөөд мартчихаад байгаа юм. Тэгэхээр түүнийг өөрчилж сард, улиралд, хагас жилд, жилд тодорхой хугацаанд дуудаж авч ирж томилгооны сонсгол гэж томилохоосоо өмнө ч, дараа нь ч дуудаж сонсдог болох ёстой. Ингэх юм бол нөгөө иргэдийг төлөөлж ард түмний өмнөөс ажил хийж байгаа хүмүүс ажлаа хийж тооцох ёстой хариуцлага байвал тооцож чаддаг болно. Өнөөдөр манай зарим УИХ-ын гишүүд бухимдаад явж байгаа. “Энэ нэг болохгүй юм гарлаа яах вэ” гээд жирийн иргэдтэйгээ адилхан бухимдаад явж байгаа. Тэгэхээр энэ боломжийг бид УИХ-д олгох ёстой.
Орон нутгийн сонсгол
Дараагийн сонсгол бол Орон нутгийн сонсгол байгаа юм. Ер нь УИХ, байнгын хороод зарим тохиолдолд заавал энэ Төрийн ордонд хуралдаж байх албагүй юм. Ялангуяа байнгын хороод. Жишээлбэл, Хонгор суманд хордлогын тухай асуудал гарлаа гэхэд тэнд бүгдээрээ сууж байгаад сонсгол явуулдаг. Тэгээд тэнд салбар хариуцсан сайд, дарга нар нь мөн орон нутгийн дарга нартай хамтраад хэлэлцэх хэрэгтэй.
Мөн тэр хордсон, хордоогүй, болно, болохгүй, мал үхсэн гэсэн маргаан, ураны асуудлаар гэхэд бүх хүмүүс, хөрөнгө оруулагчид, ард иргэдтэй нь хамт байлцуулж тэр маргааныг эцэслэх хэрэгтэй. Дараа нь өндөр түвшинд шийдвэр гаргаж нэг тийш болгох хэрэгтэй. Ардчиллын амин сүнс болсон энэ үйл ажиллагаанууд явахгүй байсан учраас энэ хариуцлагын тогтолцоог хуульчилж ажиллуулаагүй байсан юм. Тиймээс энэ бүхнийг хуульчилж ажиллуулж өгч байгаа юм.
Төр бол ариун байх ёстой.
Намайг бага байхад манай аав ээж, өвөг дээдэс ярьдаг байсан. Тийм цаг ирэх юм гэнэ лээ гээд. Тэр нь ямар цаг ирнэ гэж хэлдэг байсан гэхээр гишгэсэн мөрөө эргэж хардаг цаг ирнэ гэж.
Тэр хэлж байсан ахмадуудын үг бол өнөөдөр энэ хариуцлага тооцдог цаг ирнэ л гэсэн үг юм. Одоо бол гишгэсэн мөрөө эргэж хархаас илүүтэй гишгэх гэж байгаа мөрөө эргэж харах ёстой. Дараа нь гишгэчихээд дахин мөрөө эргэж харж байх ёстой. Тэгээд буруу гишгэсэн байх юм бол тэр хариуцлагын механизм нь өөрт нь байж байдаг байх ёстой.
Зарим улсууд бодож магадгүй. Энэ баруун зүүнээс оруулж ирж байгаа хууль, энд тэндэхийн хууль гэж. Нэг зүйлийг би хэлье. Монголчууд төр байгуулж байхдаа, тэр баруун зүүн гэдэг зүйл байхгүй байх үед тэр төрийн албан тушаалтнуудтайгаа ард иргэдийн нэрийн өмнөөс хариуцлага тооцож чаддаг хуульчилсан тогтолцоотой байсан юм. Энэ бол Монголын уламжлалаас гарч байгаа зүйл юм. Төр бол ариун байх ёстой.
Төр бол ариун сурталтай хүмүүс ажилладаг байх ёстой
Төр бол ариун сурталтай хүмүүс ажилладаг байх ёстой. Төр рүү заавал чамайг ажиллуулах гэж дуудаад байгаа зүйл нэг ч байхгүй. Төр чамайг хүч хэрэглэн ажилд оруулж байгаа зүйл байхгүй. Харин чиний сонирхлоор төрд тодорхой шалгуураар оруулж байгаа зүйл юм. Энэ чөлөөт нийгэмд өөр олон ажил албан тушаал эрхлэх боломж нээлттэй байгаа шүү дээ.
Ийм үед заавал Монголын төрд орж ирж, Монголын төрийн нэр хүндийг унагаж болохгүй юм. Ийм ойлголт тэр хүмүүст өгөхийн тулд эдгээр хуулиуд үйлчилдэг, бас ажилладаг байх ёстой. Ингэж байж энэ Монголын төр зөв болно. Тиймээс бид өвөг дээдсийнхээ тэр уламжлал, төрийн залгамж халаа, уламжлалыг шинэчлэн энэ цагийн шаардлагад нийцүүлж оруулж ирж байгаа юм.
Захиргааны ерөнхий хуулийн тухай
Дараагийн нэг хуулийн төсөл бол Монголын төрийн байгууллагад хэрэгцээтэй амин чухал хэрэгтэй хууль байгаа юм. Бид нар төрийн захиргааны байгууллага гэж байгуулчихаад Захиргааны ерөнхий хууль гэж энэ хуулийг одоо болтол гаргаагүй байгаа юм.
Ер нь энэ төрийн албан хаагчид, төрийн захиргааны үйлчилгээ үзүүлж ажил эрхэлж байгаа хүмүүс ямар эрх, үүрэгтэйг ерөөсөө гаргаж өгөөгүй. Шийдвэр гаргаж байгаа зарим нь хуулийн үндэсгүй, янз бүрийн хуульд заагдсан хэм хэмжээнээс давсан хэм хэмжээг тогтоосон гэх мэт. Та бүхэн зарим төрийн байгууллага дээр яваад очоорой. Даргын гаргасан шийдвэр хамгийн том шийдвэр байгаа. Түүнээс биш монгол улсын хууль хоёр, гуравдугаарт явж байгаа. Хууль яах вэ гэдэгт ойлголттой болчихсон шүү дээ Монголд. Манай даргын тушаал хоёр сайдын хамтарч гаргасан тушаал байгаа гээд түүнийгээ л хэрэгжүүлдэг.
Гэтэл тэр нь ямар бүтэцтэй гарах ёстой юм, аль нь хууль зөрчиж байгаа юм, аль нь зөв юм гэдгийг хуульчлаад их хурлаас Монгол улсын хуулиар тогтоочихсон байхад түүнийг зөрчөөд явдаг үзэгдлийг л алга болгоё гэж байгаа юм. Тэгэхээр төрийн захиргааны байгууллагууд нэгдсэн хуультай, нэгдсэн стандарттай болох ёстой. Би ухаалаг төрийн тухай танилцуулган дээр хэлж байсан. Шийдвэр гаргахдаа нууж шийдвэр гаргаж байна.
Дээр нь бүр нууц гээд биччихэж байна. Нууц гэсэн бичигтэй жижигхэн тамга хийлгээд авчихсан. Түүнийгээ дарчихдаг. Тэр нууц шийдвэрийг нь аваад үзэхээр хамаатан садан, ах дүүсээ төрийн албанд томилж байгаа, төрийн мөнгөнөөс идэж ууж байгаа зүйл нь байдаг. Тэр дарга халагдаад явахдаа тэрнийгээ устгаад явдаг. Бид түүнийг гэмт хэрэг гэж үзэх гэж байгаа юм. Гаргаж байгаа шийдвэрээ устгаж байгаа бол , нээлттэй байх ёстой зүйлийг нууц гэж үзэж байгаа бол энэ гэмт хэрэг. Манайд сүүлийн үед тогтоод байгаа нэг жишиг бол нэг дарга ирээд баахан пи ар хийж байгаад л явдаг. Явсных нь дараа ямар муухай хүн байсныг нь ард түмнээрээ шогшроод үлддэг. Ийм байж болохгүй. Энэ ажлыг энэ захиргааны хуулиар бид хэрэгжүүлье гэж байгаа юм. Би энэ хуулинд бүр маягт бөглөх хэрэгтэй гэж зааж өгөх хэрэгтэй гэж үзээд байгаа. Яг тодорхой шийдвэр гаргахдаа хуулинд нийцэж байна уу. Нийцэж байна. Бүр тэмдэглэгээ хийгээд явдаг. Эдийн засгийн хувьд ашигтай юу. Ашигтай . Олон нийтэд хэрэгтэй юү. Хэрэгтэй.
Эдийн засгийн хувьд ашиггүй боловч олон нийтэд хэрэгтэй гэсэн тэмдэглэгээг хийгээд явдаг байя. Ингээд шийдвэр гарахад тэр даргын шийдвэр ямар учраас тэгж гарсан түүх үлдэж байх ёстой юм. Дараагийн томилогдож ирсэн дарга нь тэр шийдвэрээс сургамж авч байдаг уламжлал тогтох ёстой юм. Та бүхэн бүгд мэднэ. Банкнаас зээл авахад зээлийн түүх иргэн бүр дээр хөтлөгддөг шүү дээ. Гэтэл Монголын төрд шийдвэр гаргаж буй хүмүүст шийдвэрийн түүх байдаггүй юм. Энэ гаргаж буй шийдвэр нэгдсэн стандарттай , ил тодоор хууль зүйн яам болон орон нутгийнхаа хуулийн хэлтэст ирээд бүртгэгдснээр тухайн шийдвэр хүчинтэй болдог. Энэ журмаар яваагүй бол хууль бус гэж үздэг ийм л болох юм. Тэгэхлээр энэ захиргааны хуулийн би зөвхөн нэг заалтын тухай л ярьж байна. Өөр олон чухал заалтыг оруулж өгөх болно. Гол нь гаргасан шийдвэртээ тэр эрх бүхий албан тушаалтан заавал хариуцлага хүлээдэг болох ёстой.
Өөр нэг аюултай зүйл байгаа нь. Засгийн газар шийдвэр гаргачихдаг. Өнөөдөр шийднэ, энэ хөрөнгө оруулалтыг хийнэ гээд шийдвэр гаргачихсан байхад хариуцсан сайд нь хэрэгжүүлэхгүй суучихдаг. Засгийн газар шийдвэр гаргачихаад зургаан сар тэр шийдвэрээ албажуулахгүй явж байгаа. Бас л үүн дээр стандарт тавьж өгөх ёстой. Засгийн газар шийдвэр гаргалаа, ил тод болголоо, тэр шийдвэр хэрэгжиж байх ёстой. Юм хийж байгаа, үйл ажиллагаа явуулж байгаа дүр үзүүлж шийдвэр гаргачихаад алга болгочихдог байдал байсаар байна. Дээр нь ажил хүлээлцдэг журам гэж дээр үед байсан. Тойрохоо зуруулна гэж, боловсон хүчний дарга дээрээ орж эдэлж хэрэглэж байсан ширээ сандал, машин унаагаа хүлээлгэж өгсөн бүрэн бүтэн байдал нь юу байна гэдэг.
Ажлаас халагдаж байгаа этгээд зурдаг, хүлээлцдэг бүр ийм журмыг хуульчилж өгөх хэрэгтэй.Монголд ажил хийгээд нэг хэсэг төрийн алба, төсвийн мөнгөөр тоглож байгаад нэг өдөр явахад ямар ч хариуцлага хүлээдэггүй.Ямар ажил хийж, юу болж байсан нь байхгүй байна.Ийм учраас хариуцлага алга, дарга нар хариуцлага хүлээхгүй байна, төрийн алба буруу байна гэж иргэдийн зүгээс шүүмжлээд байгаа чинь үүний үндэслэл болно. Ийм учраас энэ хуулийг гаргаж ирье гэж байгаа юм.
Захиргааны сонсголын тухай
Дээр нь захиргааны сонсгол гэж байгаа. Монгол улсад захиргааны хэргийн шүүх гэж байгуулсан.Гэтэл захиргааны хэргийн шүүхийн гол барьж ажилладаг хуулийг нь гаргаж өгөөгүй.Энэ захиргааны хэргийн шүүх нь засгийн газрын, захиргааны чиглэлийн байгууллага хуулинд нийцүүлж шийдвэр гаргаж байна уу, үгүй юу гэдэг дээр эцсийн шийдвэр гаргаж, маргааныг хянаж шийдвэрлэдэг газар.Гэтэл тэр дагах хуулийг нь гаргаж өгөөгүй байгаа.
Энэ хуулийг Монголд гаргах гэж бараг найман жил Хууль зүйн яам, янз бүрийн мэргэжилтнүүдтэй хамтарч ажилласан.Ер нь засгийн газрууд үүнд маш их дургүй байдаг, өргөн барьдаггүй.Олон жил болсны дараа Ерөнхий сайд, УИХ-ын даргатай яриад би тэр Захиргааны хуулийг өргөн барья, тэгэхгүй бол та нар өргөн барихгүй юм байна.Өргөн барих юм бол мөлгөр, араа шүдгүй, зүгээр нэг хууль гаргасан нэртэй болгоод хаях юм байна.Тийм учраас үүнийг үнэхээр араа шүдтэй, хэрэгждэг механизмтай хууль болгож оруулъя гэж байгаа.
Захиргаа гэдэг бол зах замбараа, хууль, үүрэг гэсэн утгатай юм
Үүн дээр төрийн захиргааны ажил үүргийг бусдаар гүйцэтгүүлэх тухай гээд чухал заалт байгаа. Тэр хууль нь гараагүй. Тэр үүргийг, тэр гэрээг энд хийж өгнө.Тэр гэрээг байгуулсан этгээд яг энэ төрийн захиргааны байгууллагатай адилхан хуулийн этгээд болж хувирч байгаа.Тэгэхээр заавал төрийн захиргааны, төсвийн байгууллагаар дамжуулж юм хийдэг биш иргэдийн оролцоо, бусад юмаар дамжуулж ажил үүрэг гүйцэтгэж болдог энэ эрхийг заавал үүн дээр нээж өгөх ёстой.Тэгээд шийдвэрийн гүйцэтгэл, хяналт ямар байх, гомдлоо яаж гаргах, хохирлоо яаж барагдуулах, хариуцлагыг яаж тооцох гээд олон механизмыг тусгахгүй л бол энэ хууль ажиллахгүй.Монголын төрийн захиргаа гэдэг захиргаагүй байна. Захиргаа гэдэг бол зах замбараа, хууль, үүрэг гэсэн утгатай юм. Энэ заалтуудыг энэ хуулиудаар бид зохицуулж өгнө.Ингээд харахад хариуцлагын нэгдсэн тогтолцоо Монголд бүрэлдэх боломж бий болж байна.
Энэ бол 1990 онд хийсэн, үндсэн хуулиараа тунхагласан ардчилал, хүний эрх гэдэг замналдаа монголчууд үнэнч байж, хамгаалж үлдэх, амьдруулахад чиглэсэн хуулиуд байгаа.Энэ нь цаашаа том хариуцлага болоод ирэхээр эрүүгийн хууль нь эрүүгийн хуулиараа, зөрчлийн хууль нь зөрчлөөрөө, түүнийг хянан шийдвэрлэдэг хуулиуд гээд дахиад том том хуулиудыг олон жил ярьж байж бид өргөн барилаа. Ингэхээр гэмт хэргээсээ авхуулаад, жирийн зөрчлөө хүртэл тодорхой үүрэг хүлээсэн албан тушаалтан хүртэл ямар хариуцлагатай ажиллах вэ гэдэг ийм бүтэц бий болгох гэж байгаа юм.
Үүнийг би нийт ард иргэддээ хандаж сануулах гэсэн юм.Үүн дээр санаа бодолтой хүмүүс байх юм бол УИХ-д хууль өргөн барьсан ч гэсэн ажлын хэсэгт нь санал бодлоо илэрхийлээд, хамтарч ажиллаад, манай хэвлэл мэдээллийнхэн идэвхитэй оролцох хэрэгтэй.
Өнөөдөр бас хэвлэл мэдээллийнхнийг урьж ингэж ярьж байгаа нь, та бүхэнд мэдээлэл өгнө гэдэг бол та бүхнээр дамжуулж ард иргэд бодитой мэдээлэлтэй болох, та бүхнийг үзэж харж байгаа ард түмний дуу хоолойг дамжуулж, дүр төрхийг гаргаж ирдэг хүмүүс гэж ойлгож байгаа.
Шийдвэр гаргадаг, шийдвэрийг хэрэгжүүлдэг хүмүүсийн хооронд холбогч болдог гол бүтэц гэж үзэж байгаа.Тийм учраас өнөөдөр хэвлэл мэдээллийн тодорхой төлөөллүүдийг цуглуулсан. Дээрээс нь УИХ-д байгаа хоёр бүлгийн төлөөллийн гишүүд орж ирж энэ ярьж байгаа зүйлийг сонссонд туйлын их баяртай байна.
Ямар нэгэн юмаар, нэг хоёр зүйл заалтаар шалтаглаж энэ хуулийг унагах гэж оролдох хэрэггүй.Одоо энэ ерөнхий гол ноён нуруун дээр аль болох байх ёстой, нэмэх шаардлагатай зүйлүүдийг оруулж өгнө. Энэ хуулиудыг их хурал завсарлахаас өмнө заримыг нь өргөн барих төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна. Ажлын хэсэг гараад намар гэхэд энэ хуулиуд шийдэгдээд явах юм бол Монгол улс, төрд хууль, сайн бүтэц л үлдэх ёстой.
Үүний төлөө ерөнхийлөгч манлайлал үзүүлэх шаардлагатай гэж би үзэж байгаа.Үнэхээр энэ манлайллыг ерөнхийлөгч үзүүлэхгүй бол бусад нь өөр дээр нь ирж байгаа хариуцлагаас бултдаг, зугтдаг хандлага бий.
Зарим нэг хууль буцсан. УИХ нэг буруу жишиг тогтоосон гэж бодож байгаа. УИХ, Засгийн газрын гишүүнээр давхар ажиллахгүй гэсэн хууль оруулахад бүрэн хэлэлцэж баахан цаг хугацаа зарчихаад батлахгүй, дэмжихгүй гэсэн шийдвэр гараад буцсан. Энэ бол хариуцлагатай парламент биш. Үүнээс үүдсэн хүмүүсийн хандлага, олон нийтийн дургүйцэл бий. Би хувьдаа энэ хуулийг намар дахин өргөн барина гэж бодож байгаа. Ер нь ийм бодолтойгоор та бүхэн ажиллах хэрэгтэй. Хангалттай ярьсан, намар оруулахад их хурдан баталж өгөх болов уу гэж бодож байна. Өөр Монголд нэн шаардлагатай хуулийн төслүүд дээр ажиллаж байгаа.Энэ хуулиудын төслөө сайн болгохын төлөө ажиллаж байна.
Анхаарал тавьж сонсон, энд хүрэлцэн ирсэн та бүхэндээ туйлын их баярлалаа.
