ДНБ-ий бодит өсөлт ба эдийн засгийн хямралын тодорхойлолт.
Монгол Улсын ДНБ-ий бодит өсөлт 2009 оны эхний хагас жилийн байдлаар сөрөг үзүүлэлттэй буюу өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 1.3%-иар буурсан байна. Үүнд аж үйлдвэрийн боловсруулах дэд салбар мөн түүнчлэн барилгын салбарын уналт нөлөөлжээ.
Хэдий ДНБ бодит өсөлт сөрөг тодотголтой гарсан ч уналтын хурд нь 2009 оны эхний улиралтай (-4.5%) харьцуулахад эрс саарсан байна. 3-р улиралд ДНБ-ий бодит өсөлт ямар байх нь сонирхол татаж байна. Хэрэв дахин буурсан үзүүлэлттэй гарвал Монгол Улс “албан ёсоор” хямралд орлоо гэж хэлэх үндэстэй. Учир нь макро эдийн засагчид ДНБ-ий бодит өсөлт 3 улирал дараалан сөрөг үзүүлэлттэй гарвал хямрал гэж үздэг.
Инфляци огцом буурсаар. Сайн уу? Муу юу?
Инфляци (ХҮИ, жилээр тооцсон) 5%-д хүрэв. Энэ нь өмнөх оны мөн үеийн 32%-тай харьцуулахад “өндөр амжилт” юм. Шалтгаан нь нэг талаас Монголбанкны хатуу мөнгөний бодлого (зээл болон мөнгөний нийлүүлэлтийг хумьсан) нөгөө талаас эдийн засгийн байдал хүндэрч, иргэдийн худалдан авах чадвар багасч буй, мөн зуны улирлын нөлөө байх боломжтой. Учир нь инфляцийг тооцдог барааны сагсны ихэнхи хэсэг нь мах болон бусад хүнсний бүтээгдэхүүн бөгөөд эдгээр нь зун цагт хямдардаг. Инфляци огцом буурч байгаа нь сайн. Учир нь хадгаламжийн бодит хүү эерэг болно. Жишээ нь хатагтай А. хэдэн цаасаа аль нэг банкинд жилийн 18%-ийн хүүгээр хадгалуулчихсан байтал инфляци 28%-д хүрч гэж үзье. Энэ тохиолдолд тэрээр хүүгийн ашгаа алдахаас гадна хадгалуулсан мөнгөн дүнгийн худалдан авах чадвар 10%-иар унасан байх болно. Инфляци буурсны өөр нэг сайн тал нь урт хугацаат хөрөнгө оруулалт нэмэгддэг. Учир нь хөрөнгө оруулагчид ирээдүйд орж ирэх мөнгөн урсгалын бодит үнэ цэнийг илүү нарийн тодорхойлно.
Гэвч инфляци огцом буурч буйн цаана зарим нэг сөрөг үзэгдэл байна. Үүнд, бэлэн мөнгөний хомсдол юм. Учир нь статистикаас үзэхэд нийт мөнгөний хэмжээ (М2) болон гүйлгээнд байгаа бэлэн мөнгө (банкнаас гадуурхи) өнгөрсөн оны мөн үетэй харьцуулахад буурчээ. Нөгөө талаас ажилгүйдэл, ядуурал өсч, иргэдийн худалдан авах чадвар доройтож, эдийн засгийн эргэлт удааширч зогсонги байдалд орж байгаа байдал энэхүү үнийн түвшний уналтын цаана нуугдаж байх боломжтой.
Хосолмол алдагдал – удаан үргэлжилбэл нэр хүндийн эрсдэл.
Улсын нэгдсэн төсөв болон гадаад худалдаа аль аль нь алдагдалтай гарлаа. Тус хоёр алдагдалын нийлбэр нь Дотоодын Нийт Бүтээгдэхүүний 8-10% тай тэнцэхээр байна. Энгийн үгээр хэлбэл энэ хоёр алдагдал хосолж илрэх нь туйлын арчаагүй айлын шинж юм. Олсноосоо илүү ихийг үрдэг, алдагдалтай наймаа хийдэг өрх гэсэн үг. Ийм айл өрхтэй хэн ч тоож бизнес хийхгүй. Буян санасан хөгжлийн (донор) байгууллагууд л тусалж магад. Цаашид “хос тэнцвэр”-ийн бодлогыг барих нь чухал. Өөрөөр хэлбэл алдагдалгүй төсөв, алдагдалгүй гадаад худалдааны бодлогыг баримталж чадвал Монгол Улс гэнэт үсрэнгүй хөгждөггүй юм аа гэхэд инфляци болон гадаад валютын ханшны хэлбэлзэлд дарлуулаад байхгүй болно. Ядаж л гаднаас хөрөнгө оруулалт татах маш том хөшүүрэг болно. Учир нь макро эдийн засгийн эрүүл бүтэц гадна дотны хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг олж хүлээх гол шалгуур гэж үздэг.
Гадаад орнуудад байдал ямар байна вэ? Дэлхийн эдийн засаг хямарч дууссан уу?
Сүүлийн үед дэлхийн нэртэй эрдэмтэд, мөн бодлого боловсруулагч нар хямралын хамгийн хүнд үе ард хоцорлоо гэж зарлах боллоо. Харин цаашид? Эрдэмтэд хоёр хуваагдаж байна. Эхнийх нь 1997 оны Азийн хямралын дараах шиг огцом өсөлт ирнэ гэх. Нөгөө хэсэг нь өсөлт ирэх нь ирнэ. Гэхдээ маш удаан. 2010 оноос тогтворжиж, 2011 оноос алгуур сэргэнэ гэх.
Ер нь юу болоод өнгөрчихөв өө? 1930-аад оны их хямралыг санагдуулсан сүүлийн 70, 80 жилд үзэгдээгүй дэлхийн санхүү, эдийн засгийн донсолгооны шалтгаан юу байв? Хямралын гол буруутнаар АНУ тодорч байна. Төлбөрийн чадвар дорой, бага орлоготой сонгогч нарт зориулсан хэт популист бодлого (Клинтоны орон сууцжуулалтын хөтөлбөр, Грийнспаны хямд мөнгөний бодлого) яван явсаар банкуудын “шуналыг хөдөлгөж”, улмаар эрсдлээс хамгаалдаг биш харин эрсдлийг халхалдаг даатгалын бүтээгдэхүүн энэ тэртэй холилдсоор суб-прайм моргейж (ядууст зориулсан орон сууцны зээл)-ийн хямралыг үүсгэв.
АНУ-д мортгейжийн зах зээл эхэлж өвчилөв. Төлбөрийн чадваргүй иргэд зээлээ шууд хаяв. Моргейжийн банкууд сандралдан барьцааны байруудаа зарж эхэлснээр байрны үнэ навс унав. Энэ нь мөнгөө зээл болгож гаргаад оронд нь хэдэн барьцааны байртай хоцорсон банкуудыг хөлдөө чирэв. Банкууд эрсдэлд орсон зээлийн төлбөрөө даатгалын компаниудаас нэхэх нь зүйн хэрэг. Ингээд даатгалын компаниуд дампуурч эхлэв. Даатгалын компаниудад хөрөнгө байршуулсан банкууд бас хүндрэв. Энэ чөтгөрийн тойрог зөвхөн АНУ-аар тогтсонгүй. Герман болон Японы хөрөнгө оруулагчид (банкууд, сангууд) АНУ-дах хөрөнгө оруулалтаасаа болж өндөр алдагдал хүлээв. АНУ-аас халдвар авсан банкууд бэлэн мөнгөний хомсдолд орсноор тэдэнд мөнгө байршуулаад байсан өөр бусад эрүүл банкуудын мөнгө гацаанд оров. Европын олон орноос өндөр хүү амлах замаар асар их хадгаламж татсан Исланд улсын 3 том банк нь “хэт шунан” АНУ-д асар их хэмжээний хөрөнгө оруулалт (мортгейжийн өндөр хүүтэй бүтээгдэхүүн худалдан авсан) хийсэн байв. Энэ банкууд дампуурч тус улсын татвар төлөгчид дааж давшгүй их өр бэлгэнд авлаа. Ер нь Исланд улс дампуурлын түвшинд очоод байсан гэж үзэж болно. Учир нь улсын банкуудын хөрөнгө (мөн үүнд шинэ өр) нь ДНБ-аас хэт хол даваад гарчихсан аж.
Хямралыг цурманд оруулж буй арга зам. Өрнөдийн орнуудын засаг захиргаа шинэ мөнгө хэвлэж эдийн засагтаа цутгах замаар царцаад байсан банкны секторыг амилуулж чадлаа. Түүнчлэн бодит секторыг дэмжих, худалдан авалтыг урамшуулах, татварын хөнгөлөлт үзүүлэх зэрэг байж болох бүх арга хэмжээг авсаны үр дүнд 30-аад оны 10 орчим жил үргэлжилсэн Дэлхийн Их Хямралтай адил байдал руу арай оруулчилгүй шиг тогтоон барьж чадлаа.
Юу өөрчилөгдсөн бэ?
Энэ хямрал хүн төрөлхтөнд юу ойлгуулав? Юуг өөрчилөв? Бодит баялаг үйлдвэрлэдэггүй банк, санхүүгийн сектороос өндөр ашгийг байнга олно гэж бүү горьд гэсэн энгийн үнэнг дахин ойлгуулав. Банк санхүүгийн сектор бол эдийн засгийн (мөнгөний) цусны эргэлтийг л хангана. Гол үүрэг нь тэр. Тэд баялаг бий болгодоггүй юм. Банкны салбар ашигтай ажиллах нь түүнд хөрөнгө оруул гэсэн дохио байх албагүй. Тухайн банк харин аль салбарт үйлчилж байна гэдгийг нь анхаарах нь чухал. Иймд дэлхий нийтээр банкуудыг хэнд зээл өгөөд байна гэдгийг нь ил тод байлгах талаар их ярьж байна.
Мөнгө, капитал бол байнга эргэлтэнд орж ашиг олж байх ёстой. Гэтэл одоогийн уламжлалт зах зээлүүдийн эрэлт ханаж байна. Хүн хоёр малгай зэрэг өмсөхгүй. Дэлхийн баян орнуудын худалдан авагчид цоо шинэ нэмэлт эрэлтийг бий болгоно гэдэг худлаа боллоо. Илүүдэл капитал (мөнгө, мэдлэг, үйлдвэрлэх чадвар) үүсээд байдаг. Иймд дэлхийн ядуу хэсэг баяжих ёстой. Тэд шинэ худалдан авагч болж байж дэлхийн капиталыг урт хугацаанд амилуулж чадна. Энгийн жишээ Африкт 2 сая хүнтэй нэгэн ядуу улс байг. Тэд юу ч худалдаж авахгүй байвал дэлхий нийтэд ашиггүй. Жижигхэн Монгол гэтэл хирэндээ таарсан хэдэн хуучин машин энэ тэр Японоос зөөснөөр дэлхийн худалдаанд бага ч гэсэн хувь нэмэр оруулж байгаа юм.
Ногоон дэлхий. Экологийн ач холбогдолыг ойлгох, хүлээн зөвшөөрөх үйл явц энэ хямралаар дахин нэг шат ахиж чадав. Зүгээр нэг байгаль орчин талаасаа төдийгүй, капиталыг амилуулах бас нэгэн суваг гэдэг утгаараа. Учир нь байгаль орчинд ээлтэй технологи нь хөрөнгө, мөнгө их зарна. Гэхдээ өгөөж олж ирэх учиртай. Дэлхийн улс орнууд цахилгаан хөдөлгүүр бүхий автомашин, галт тэрэг, салхиний эрчим хүчний бичил станцуудад асар их мөнгө хаяад эхэллээ (БНХАУ ч мөн адил). Энэ салбар ирээдүйд өгөөж өгдөг салбар болох нь ээ гэдгийг өнөөдөр капитал (үүнд мэдлэг, чадвар, мөнгө, технологи) эзэмшигчид зөвхөн экологи бус хариг ашиг гэдэг өнцгөөс илүү мэдэрч эхэлж байна.
Улс төр ба эдийн засгийн философи.Улс төрийн популизм (Клинтон-Грийнспаны ядуу сонгогчдод зориулсан мөнгө-санхүүгийн тэлэх бодлого)-ын зарим сөрөг нөлөө хямрал үүсэхэд багагүй нөлөөлөв. Гэхдээ энэ нь Пиар муу гэсэн үг биш. Хорыг хороор гэдэгчилэн Обама ч тэр, Хятадын Коммунист Нам ч тэр “өөдрөг үзэл”-ийг төрийн аппаратын Пиарын хүчирэг машинаар дамжуулан түгээж байна. Үнэндээ Обама (750 тэрбум доллар) болон ХКН (650 тэрбум доллар) зарласан хөтөлбөрийн мөнгөн дүн нийт хямралын цар хэмжээтэй харьцуулахад ялихгүй бага хэмжээ. Гэхдээ мөнгөн дүн чухал бус. Гол нь төр арга хэмжээ авч байна шүү гэдэг дохиог зах зээлд оролцогчид, капитал эзэмшигч нарт өгч буй нь чухал. Төрийн Пиар зөв ажиллаж чадвал зах зээлийг тайвшруулах, зоригжуулах нөлөөтэй. Өнөөдөр бүх банк, компани айгаад, бизнесээ хаагаад суугаад байвал бүгд улам хохирно. Энэ нийтийг хамарсан айдсыг үргээхэд төрийн мэдээллийн бодлого, арга хэмжээ (Пропоганда) хэрэгтэй.
Иймд, улс төр судлаачид популизм, пропоганда энэ тэрийг хэрхэн ялгаж салгах энэ тэр гээд хийх ажлаар нэг хэсэгтээ л тасрахааргүй боллоо. Ирээдүйд улс төрийн популизм улам бүр багасах байх. Өндөр хөгжилтэй орнуудын намууд ч сургамж авч буй биз. Хувийн банкууд ч тэр намуудын амлалтаас аль нь популизм, аль нь бодит боломж гэдэг дээр илүү няхуур ажиллах байх.
Эдийн засгийн хувьд нэг ёсзүйн асуудал гарч ирж байна. Банкууд ашигтай ажиллахаар татвар төлөгчидтэй хуваалцдаггүй. Гэтэл банкууд алдагдалтай ажиллахаар тэдэнд татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс хэдэн тэрбум доллар цутгадаг нь ямар учиртай юм бэ? гэсэн асуулт гарч ирж буй юм (манайд ч гэсэн ХЗХ-дын алдагдалыг төсвөөс хаах нь зөв буруу гээд их маргасан даа). Энэ асуултыг тойрсон маргаан ойрын хэдэн жилдээ эдийн засагчид, онолчид, нийгмийн ухааны философичдын дунд үргэлжилнэ. Энэ маргааны явцад эдийн засгийн сэтгэлгээнд том өөрчлөлт (маргагчид өөрсдөө анзаарахгүй ч байж болох) гарах нь гарцаагүй.
Жижиг Монгол Улс. Өөрийгөө танин мэдэх цаг.
Монгол Улс дэлхийн санхүү эдийн засгийн хямралд шууд нэрвэгдсэнгүй. Яахав хямралын нөлөөгөөр зэсийн үнэ унаж, хосолмол алдагдлыг үүсгэсэн нь манай эдийн засгийн эрүүл бус тогтолцоог л дахин нэг ил гарган, харуулж өглөө. Суурь өвчтэй хүн гам алдахаар дархлаа нь суларч өвчилдөг шиг л юм болж байна. Манайхтай адил байгалийн баялаг ихтэй, үзэсгэлэнт байгальтай, олон улсын зах зээлд тэгтлээ оролцдоггүй Индонези улс харин хямралыг далимдуулж санхүүгийн тогтолцоогоо “бэхжүүлж” байна. Санхүүгийн сахилга бат, эрүүл эдийн засгийн төлөөх бодлогын ачаар хямралаар ажирсангүй. Гэтэл манайхан ингэж чадсангүй.
Монгол Улс жишээ нь 2007-2008 онуудад зөвхөн Эрдэнэтээс нэг тэрбум орчим ам долларын ашиг олсон гэдэг. Энэ мөнгөний ихэнхи хэсэг нь (ялангуяа 2006-2008) ЗГ-уудын сонгууль угтсан популист амлалтын үр дүнд инфляци болоод дууссан байж болох талтай.
Хэрэв энэ мөнгийг хадгалж байсан бол хямралыг ажрахгүй давж гарах байлаа. Хямралын эсрэг төлөвлөгөөний 1.5 триллион төгрөгийг бүрэн санхүүжүүлэх боломжтой байлаа. Эсвэл ядаж Эрдэнэтдээ байсан бол Эрдэнэт маань өдийд гадаадын уул уурхайн хэрдээ таарсан жижиг ордын лицензийг худалдаж авна гээд хэлэлцээр хийгээд сууж байж яагаад болохгүй биз. Яг Рио шиг гадны нэг жижиг улсын орд авах гэж үзээд л, манай улс төрчид, дипломатч нар тэр улсад нь очиж дэмжлэг үзүүлээд л байх боломжтой байсан биз. Эрдэнэтийн нөөц хэзээ нэгэн цагт дуусна. Тэр үед Эрдэнэт маань гадагшаа гарах боломж байна уу?
БНХАУ өнөөдөр Европын технологийн компаниудыг хямралаар далимдуулан хямдаар худалдаж авч байна. Монголчуудад ч гэсэн хэрэндээ таарсан нэг жижиг компани (мах боловсруулдаг ч юм уу) худалдаж аваад бэлэн ноу-хоу импортлох боломж байсан л байж таараа. Дэлхийн зах зээлд мах нийлүүлье гэж олон жил ярилаа. Гэтэл бидэнд технологи дутсаар байдаг.
Эдийн засгийн өсөлт ба нийгмийн сэтгэлзүй
Зарим улс төрчид, бодлого боловсруулагчид, “сайн дурын эдийн засагчид” өнөөгийн эдийн засгийн хөгжлийг хэт харлуулж, бас цэцэрхэх замаар нийгмийн сэтгэлзүйд сөргөөр нөлөөлж байна. Зарим нэг хүмүүсийн прогнозоор бол өнгөрсөн 5-р сард Монгол Улс хүнс, барааны гүнзгий хомсдол ороод, ам долларын ханш аль хэдийнэ 2000 төгрөг гарчихаар байв. Гэтэл тийм зүйл болсонгүй.
Цэвэр макро эдийн засгийн практикийн үүднээс авч үзэхэд “эдийн засгийн хямралаас хэзээ гарах” талаар ярих болоогүй байна. Учир нь Монгол Улсын эдийн засаг “хямралд орсон” гэж шууд хэлэхэд хэцүү. Яагаад гэвэл энэ 3-р улиралд ДНБ-ий бодит өсөлт эерэг гарах боломжтой. Эерэг өсөлттэй гарсан тохиолдолд “гурван улирал дараалан хасах үзүүлэлттэй гарсан байх” тодорхойлолт хангагдахгүй байх юм.
Түүнчлэн 2007, 2008 онуудын мөнгө-санхүүгийн хэт тэлэх бодлого, зэсийн үнийн өсөлт зэрэг нь эдийн засагт халалт үүсгээд байв. Тус халалт хөрөх буюу хөөс хагарч хэвийн байдалдаа орж байж болох юм. Тэгвэл өнөөгийн уналт нь “хямрал” гэхээсээ илүү “зах зээл өөрөө жам ёсоороо өөрийгөө засч буй үйл явц” гэж үзэж болно.
Ер нь улс төрчид ч тэр, бизнес эрхлэгчид ч тэр улсынхаа эдийн засгийн хүч чадалд, цаашид өсөх асар их боломжинд илүү их итгэх хэрэгтэй биз ээ. Ингэж итгэж байж нийгмийг араасаа дагуулна. Дэлхийн хямрал бидэнд нөлөөлж хүндрэл үүсгэж байгаа нь нэг талаас өмнөх онуудын бодлогын алдаа, нөгөө талаас Монгол Улсын эдийн засаг дэлхийн зах зээлд илүү нээлтэй болж өсч томорч буйн шинж биз ээ. Жишээ нь 1930, 1978 болон 1997 оны хямралууд манай улсын зах зээлд төдийлөн нөлөөлөөгүй. Учир нь бид жижиг, тусгаарлагдмал байсан. өнөөдөр тэгвэл жижиг эдийн засаг маань томчуудын тусдаг өвчинд ч бас өртөмтгий болжээ.
Монгол Улс дэлхийн хөрөнгө оруулалтын тавцанд шуугиан тарин гарч ирж байна. Ядаж л “өсөх ирээдүйтэй энэ улсын парламент нь ямар шийдвэр гаргах нь вэ” гэдгийг олон улсын том хэвлэлүүд анаад сууж байдаг болжээ.
Цаашид яах вэ?
Монгол Улс өнөөдөр байгалийн асар их нөөцтэй. Үүнийгээ хэрхэн урт хугацаат хөгжлийн хөдөлгүүр болгон хувиргах вэ гэдэг нь миний бодлоор дараах хүчин зүйлүүдээс хамаарна:
гэх зэрэг болно.
Богино хугацаанд бодлого хэрэгжүүлэгч нар эдийн засаг дах нийт эрэлт буюу худалдан авалт, ялангуяа барилгын салбар дахь худалдааны эргэлтийг эрчимжүүлэх ажлыг цаг алдалгүй түргэн шуурхай авч хэрэгжүүлж, барилга болон банкны салбарын хүндрэлийн эсрэг зөвхөн цаасаар биш харин бодит ажлаар тэмцэж байгаагаа харуулах нь зүйтэй.
