"Иргэний танхим"-аас мэдээлж байна
Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дэргэдэх "Иргэний танхим"-аар Сангийн яамнаас боловсруулан Монгол Улсын Засгийн газарт өргөн бариад буй “Төсвийн тухай” хуулийн төслийн нээлттэй хэлэлцүүлгийг 2010 оны гуравдугаар сарын 5-ны Баасан гаригт боллоо.
Нээлттэй хэлэлцүүлгийн хуралдаанд доорх саналууд ирсэн байна.
Я.Пүрэвээ / Татварын Ерөнхий газрын албаны дарга /
Миний санал бол ийм байна. Сая бас Баярцогт сайд хэллээ. их хурлын гишүүдэд анхааруулж иргэнийхээ зүгээс хандаж анхаарал санал байвал их сайн байна. Би татварын байгууллагад ажилладгийн хувьд төсвийг хэлэлцэх явцад гардаг гол зөрчил бол дураараа татварын хуулийг өөрчилж нэмэлт оруулдаг энэ явдал дээрээ анхаарч төсвийнхөө хүрээний мэдэгдлийг хийхдээ тухайн жилд татварт ямар өөрчлөлт орох гэж байгаагаа заавал тэнд оруулдаг. Төсвийн тухай хуулийн 22 юмуу 24-р зүйлд оруулж өгвөл зүгээр юм уу гэсэн нэгдүгээр санал ийм байна. 2-р асуудал бол орон нутагт эрх мэдлийг нь өгнө гэсэн асуудал байна. Орон нутагт өгөхийн тулд улсын их хурлаас төлбөр хураамж татварын дээд доод хэмжээ хязгаарыг тогтооно гэсэн энэ хэсэг дээр өөрчлөлт оруулж ерөөсөө дээд хязгаарыг нь тогтоодог болох. Тэхээр доод хязгаар нь юу гэхээр, доод хязгаар тогтоосон мөнгөнөөсөө хөнгөлөлт чөлөөлөлт гээд юм ороод ирдэг чи ийм хэмжээнд авна шүү гэж тогтоосон доод хязгаарыг нь тогтоосон мөнгөнөөсөө ийм иймийг нь чөлөөл гээд нөгөөдөх нь агуулгынхаа хувьд зөрчилтэй болоод явчихдаг. Энэ асуудал дээр анхаарвал зүгээр болов уу гэж. Дараачийн асуудал бол татварын орлого авч л байгаа юм бол би энийг төсвөөс буцааж олгож байгаа явдлыг буруу юм уу гэж ойлгодог. Авсан юм бол авсан хэмжээгээрээ зарлага нь гараад явдаг, орлого нь гараад явдаг. Буцаан олголт нь татварын байгууллагаараа хийгдээд яг орох ёстой мөнгө нь дүнгээрээ төсвийнхөө данс руу ороод явдаг байвал яасан юм бэ ? ингэхийн бол хяналтын асуудал, татвар төлөгчтэй илүү төлөлт авчихаад тэрийгээ удаан хугацаанд бариад санхүүгийн чадавхийн хувьд нь бууруулаад байгаа асуудал буурахын болов уу гэсэн ийм санал байгаа. Нөгөө нэг асуудал нь бол төсвийн хуулиудтай холбогдоод ямар ямар татварын хуульд өөрчлөлт орох шаардлагатай юм бэ гэдгийг авч үзээд энийгээ даруйхан боловсруулж батлуулж энэ төсвийнхөө хуультай ингэж ерөнхий татварынхаа өөрчлөлтийг дахин шинэчилэн хийх шаардлагатай юм болов уу гэсэн саналтай байна.
н.Пүрэвбаатар /тэтгэвэрт/
Өнөөдрийн сонинд хэвлэгдсэн төсвийн тайлбар үзэл баримтлал төсвийн төслийн талаар уншсан. Дүгнэлт хийсэн 4 хоног суугаад дүгнэлт хийхэд бүрэн болоогүй гэж бодож байна. Тайлбарын хувьд бол яах вэ төсвийн нэгдсэн төсвийн тухай хууль төсөвт байгууллагын удирдлага санхүүжилтийн тухай хуулийг нэгтгэх тайлбар байна лээ. Нөгөө талаар төсвийн хуульд орсон зүйлүүдийг тайлбарласан байна лээ. Жишээлбэл төсвийн хуулийн гол гол харилцааны тухай энэ бол тайлбарт байх зүйл тэхдээ гол зүйл биш. Санхүү төсвийн үзэл баримтлал бол өнөөдөр хэлэлцэхгүй шиг байна . цаашдаа байх зүйл төсөв бол ганцаараа зүйл бол биш өшөө олон холбогдох зүйлүүд байдаг. Өөрөөр хэлбэл санхүүгийн зах зээлийн зургаа долоон бүтэц байдаг. Тэрний нэг нь төсөв тэгээд л мөнгөний бодлого банк зээл гадаадын хөрөнгө оруулалт гадаад зээл тусламж даатгалууд хөрөнгийн биржтэй холбоотой. Монгол улс бол санхүү төсвийн бодлого ч гэдэг юм уу үзэл баримтлал зайлшгүй хэрэгтэй. Яагаад гэвэл эд нар өөр хоорондоо холбоотой. Зайлшгүй хэрэгждэг зүйлүүд байгаан. Төсвийн хуулийн зарим зүйл дээр 3 хуудас нүүр бэлдсэн. Товчлоод яръя. 21-р зүйлд бол хоригдох зүйл гэж байгаа юмаа. Намуудын сонгуулиудын амлалтыг засгийн газар мөрийн хөтөлбөрт тусгаж эдийн засаг нийгэм санхүү төсвийн бодлого хөтөлбөрийг эвдэж төсвийн зардал ба зохистой, зохистой бус хөрөнгө оруулалт нийгмийн халамжийн зардлыг нэмэгдүүлэхийг хориглох хэрэгтэй . одоо ингээд хориглохгүй байгаагаас төсвийг эвдээд бүх юмыг эвдээд хаячихлаа. Дараагийн нэг зүйл бол гадаадаас зээл тусламж авч төсвийн алдагдлыг нөхдөгийг хориглох нь зөв гэж санаж байна. Эрдэс түүхий эдийн үнэ гадаад зэх зээлийн үнэ хэдэн жилийн үнээр төлөвлөөд стратегийн ордуудын орлогын тодорхой хэсгээр төсвийн орлого зарлагыг тэнцвэржүүлээд гадаадын зээл тусламжаар алдагдлыг нөхөхийн хориглож болно гэж бодож байна. Монгол улс бол өнөөдөр ерөөсөө мөнгөтэй болох нь дээр байж байгаа. Хэдхэн жилийн дараа бол энийг хориглочихож болно. Дараагийн нэг хориглох зүйл бол төсвийн урсгал зардлыг хэт өсгөх тэтгэвэр тэтгэмж нийгмийн халамжийн зардлыг огцом нэмэгдүүлэх. Хүний хөгжил сангаас бэлэн мөнгө ихээхэн хэмжээгээр олгох зэргээр инфляцийг өсгөдгийг хориглох хэрэгтэй. Одоо бол хориггүйгээс төсөв чинь өөрөө хэрэглээний зардлаа нэмж инфляци болсон шүү дээ. Мөнгө инфляци болгодог 9 хүчин зүйл байдгийн тэрний 5 нь засгийн газартай холбоотой 4 нь монгол банктай холбоотой. Монгол банктай холбоотой нь нэгдүгээрт бол мөнгөний нийлүүлэлт зохистой хэмжээнээс хэт өсгөх, 2 дугаарт цаасан мөнгө хэт гаргах, 3-рт нь гадаад валютын ханшийг ихээхэн өсгөх, 4-рт нь монголын зохистой харьцаа эммисийн хэтрүүлэх ийм хэдэн зүйл байдгийн. Гэтэл мөнгөний бодлогод бол монгол банк, засгийн газраа ялгаж төлөвлөөгүй. Бүгдийг нь монгол банк дээр хариуцуулаад, засгийн газар хариуцах юм нь мөнгөний бодлогод хамаарахгүй. Хэн мөнгөний бодлого хэрэгжүүлэх дээр хариуцлага тооцох боломжгүй явж байгаа.одоо бол энийг ялгаж салгах хэрэгтэй. Би 2006 оноос эхэлж мөнгөний бодлогод засгийн газар хариуцах зүйл инфляци монгол банкийг ялгах гээд хүчрээгүй. Ингэж ялгаж тусгахгүй байгаагаас хэрэглээний зардлын нэмэх, шатахууны үнэ нэмэх, махны үнэ нэмэгдэх бол монгол банкинд ямар ч хамаагүй. Дараагийн нэг хориглох зүйл бол. Намын бүлгүүд ба гишүүд төсвийн зардлыг нэмэгдүүлдгийг хориглох.
Д.Баясгалан /Голомт банкны төлөөлөн удирдах зөвлөлийн дарга/
Иргэний танхимд баярлалаа гэж хэлье.
Хуулийн төсөл дээр хэд хэдэн санал хэлье. Нэгдүгээрт Төсвийн байгууллагын удирдлага санхүүжилтийн тухай хууль дээр орцыг биш гарцыг үр дүнг санхүүжүүлэх зарчмыг хийж эхэлсэн. Энэ бол яах вэ олон улсын нийтлэг дэвшилттэй тал руугаа явж байгаа гэж ойлгож байгаа. Хөтөлбөрт төсвийн гэд үр дүнд суурилсан зарчмыг шинэ хуулийн төслөөр оруулж байгаа учир анхаарах энэн дээр анхаарах зүйл байгаа. Нэгдүгээрт хөтөлбөр болон анх төсөвлөлтийн суурь болж буюу байгууллагын төсвийн зарчим болж байгаа зүйлийн хоорондын уялдааг хуулийн төсөл дээр тодорхой зааж өгөх шаардлага байна. Өөрөөр хэлбэл бүтээгдэхүүнд суурилсан зарчим хэрэгжүүлнэ гэж байгаа боловч байгууллага дээр очиход яаг орцод суурилсан төсөвлөлтийн зарчим хэвээрээ хадгалагдаад байдаг. Тиймээс энэ хуулийн төсөл дээр энийг яаж байлгахгүй хэвээрээ хадгалагдахгүй байх нөхцөлийг хэрхэн бүрдүүлэх вэ гэдгийг оруулах хэрэгтэй байна.
Хоёрдугаарт нь хөтөлбөрт төсвийн аргыг хэрэглэсэн хэрэглэдэг улс оронд хөтөлбөрийг үнэлэх аргачлал гаргасан байдаг. Бид нарт өнөөдөр хөтөлбөрийг үнэлээд цаашид санхүүжүүлэх үү гэдгийг үнэлэх арга аргачлал байхгүй учир буцаад л нөгөө орцод суурилсан зарчим, орцыг санхүүжүүлэх зарчим цаад утгаараа хадгалагдаад байх болов уу л гэж бодож байна. Тиймээс энэ хуулийн төсөл дээр ямар зарчмаар хөтөлбөрүүдийг үнэлэх хэрэгжээгүй хөтөлбөрийг санхүүжүүлэхгүй, энэ хөтөлбөрөөс татгалзах, хэн хаанаас энэ хөтөлбөрийг үнэлэх юм гэдэг арга аргачлал механизмыг тодорхой оруулж хуульчилж өгөх хэрэгтэй гэж бодож байна.
Гуравдугаарт төсөв бол төсвийн хөрөнгийн асуудал биш төсвийн хэрэгжилтийн явцад нягтлан бодох бүртгэл, аудит зэрэг асуудлуудтай уялдаатай байдаг. Сангийн яамнаас тавьсан илтгэл дээр аккурэл суурьтай бүртгэлийн зарчим хэтэрхий нүсэр учир хэрэгжихгүй байна гэж байсан. Үр дүнд суурилсан төсөвлөлтийн зарчмыг авч явж байгаа үед бид хүссэн хүсээгүй аккурэл суурьтай зарчмыг авч үзэхгүй байхын аргагүй. Тэгэхээр эргээд төрийн захиргааны шинэчлэлийн хүрээнд хэрэгжүүлэх гэж байгаа бусад концепцыг хэрэгжүүлэх тухайлбал гүйцэтгэлийн удирдлага гэх мэт энэ концепцыг хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг болж байгаа зүйл тэр дотор байдаг юм. Тиймээс бид аккурэл суурьтай бүртгэлийн зарчмаас ухарч байгаа юмуу гэдэг нь тодорхойгүй байна. Тиймээс бид энэ тухай хууль дээрээ тодорхой зааж өгөх хэрэгтэй юм болов уу.
Дөрөвдүгээрт Орон нутгийн эрх мэдлийн асуудал одоо явж байгаа хуулийн төсөл дээр тодорхойгүй явж байгаа. Бид нар төрийн захиргааны шинэчлэлийн хүрээнд эрх мэдэл төвлөрөл сааруулах хүрээнд яаж авч үзэх вэ гэдэг концепцыг эхэлж тодорхойлоод тэрийгээ төсвийн хуулиар зааж дэмжиж талаас төсвийн шинэчлэлийг хийвэл яасан юм бэ гэсэн саналтай байгаа. Тэгэхээр төсвөөр дамжуулж эрх мэдлийг хуваарилах төвлөрлийг сааруулах асуудал нь орлогоор дамжуулж төвлөрөл сааруулах нөгөө талаас зарлагын удирдлага байх ёстой. Тиймээс энэ заалтуудыг тодорхой зааж өгөх хэрэгтэй. Концепцын шинжтэй юм хэлэхэд хөрөнгийн чанартай асуудлууд буюу хөрөнгө оруулалт, хөрөнгийн удирдлага ыг орон нутагт өөрт нь үлдээгээд цэвэр үйл ажиллагаа, бодлогын шинжтэй асуудлууд, түүнийг хэрэгжүүлэх санхүүжүүлэх асуудлыг яам нь өөрсдөө
Л.Шарав / Гавьяат эдийн засагч/
Нэгдүгээрт төсвийн нэгдсэн, иж бүрэн байдалтай холбоотой саналаа хэлье. Төрийн өмчит компани дээрээс нь манай төр уул уурхайн компани болон бусад бизнест маш их хөрөнгө оруулах нь концесийн хуулиар. Төрийн өмчит компани төсөвтэй харилцахдаа яаж харьцах вэ. Энэ хууль хамаарах уу. Энд орлого олж байгаа тохиолдолд төрийн өмчийн компани хамаарахаар заасан байна лээ. Төрийн өмчийн хөрөнгө тэнд явж байгаа учир төсөвтэй ижил шаардлагууд ил тод байдал, иргэдийн оролцооны тайлан ижил гэх мэт шаардлага тавигдах ёстой болов уу. Мөн бусадтай өрсөлдөж байж тэр хөрөнгө оруулалт хөрөнгийг олж авах эрхтэй болох хэрэгтэй болов уу.
Мөнгөн хөрөнгөтэй холбоотой санхүүгийн үйл ажиллагааг төсөв гэж заасан байгаа нь ойлгомжгүй байгаа. Жишээ нь засгийн газар бартер хийвэл тэр нь орохгүй байхаар заасан байгааг анхаарах хэрэгтэй болов уу. Иж бүрэн байдал дээр анхаарсан байсан боловч иймэрхүү зүйл байсан. Ил тод байдал, иргэдийн оролцоо, хариуцлага дээр ахицтай заалтууд байсан боловч хэд хэдэн зүйл байсан гэхдээ төсвийн тодотголыг Их хурлаар 25 хоногт батлах, дээрээс 6 сарын 25нд их хуралд өргөн барьж 15 нд иргэдэд мэдээлнэ гэсэн байсан, Иргэдэд 10 хоногийн дотор мэдээлнэ гэдэг нь ёс төдий болсон байсан. Иргэдэд мэдээлнэ гэдэг нь иргэдийн оролцоог хангах, оролцуулах бололцоо болов уу гэж хувьдаа бодож байна. Түрүүн Дашзэвэг гуай хэлж байсан макро эдийн засаг болон, төсвийн хүрээг тооцож байгаа суурь мэдээлэл, аргачлал ил байх нь чухал хэрэгтэй болов уу. Засгийн газрын санхүүгийн тайлан болон төсвийн гүйцэтгэлийн тайлан одоохондоо ил тод биш зөвхөн албан хэрэгцээнд хэрэглэгдэж байгаа.
Ч.Сосормаа /Иргэд төсвөө хянана сүлжээ, төлөөлөгч/
МУ-д өнөөдөр төрийн бодлого, тэр тусмаа төсвийг хэлэлцэж батлахад хэдхэн эрх мэдэлтний хүрээнд явагдаж байгаа. Үүнийг бодлогын монополчлол гэж нэрлэдэг. Бодлогын монополчлол улс оронд тогтоод эхлэхээр ардчилал хэдхэн элитүүдийн, хэдхэн хүний өмч болж эхэлдэг, ардчилал унадаг. Ийм учраас хөгжиж байгаа улс орнуудын өмнө ардчиллаа хэрхэн аврах вэ? яаж гүнзгийрүүлэх вэ? Гэдэг ийм хариуцлагатай үе шат тулгараад байгаа. Энэ ч гэсэн Монгол орны хувьд яаг тулгараад байгаа билээ. Дэлхийн банкны эрдэмтэн судлаачид үүнээс гарах гарцыг юу гэж хэлж байна гэхээр энэ нь иргэдийн оролцоо юм. Иргэн төвтэй засаглалыг хөгжүүлснээр энэ олон сул талыг авч гарч чадна гэж хэлж байгаа. Тэгэхлээр та бүхэн мэднэ. Төсөв бол эрх мэдэл. Иргэдийн оролцоог төсөвт хангана гэдэг бол иргэдэд эрх мэдлийг өгч байна гэсэн үг. Тэгэхлээр өнөөдөр бидний өмнө, төсвийн тухай хуулийн шинэчлэлийн өмнө ямар асуудал тулгарч байна гэхээр, юунд бид нар сонголт хийх ёстой вэ гэхээр иргэдэд эрх мэдэл өгөх үү үгүй юу? Гэдэг асуудал гарч ирж буй юм. Төсвийн тухай хуулийн төслийг харахад уншихад хөгжиж буй улс оронд тулгарч буй алдаж буй алдааг давтаад байна л даа. Юу гэхээр төв засгийн газрыг бэхжүүлж байна. Бьюркрат засаглал инстуцийх нь хувьд бэхжүүлээд байна л даа. Эрх мэдлийг нь нэмэгдүүлээд байна. Түүнээс биш орон нутагт, иргэдэд төвлөрлийг сааруулах үйл явц төдийлөн сайн тусгагдаагүй байгаа. Хүмүүс олон нийтийн оролцооны талаар урд нь өгсөн саналыг тусгаагүй болохоор би одоогийн төслөөр л харж ярьж байна. Тиймээс бид хэд хэдэн саналыг хэлэх гэсэн юм.
1. Иргэдийн мэдээлэл авах эрхийг институцлаж өгөх хэрэгтэй. Тэгэхээр төсөв бол тоон хэл юм. Үүнийг иргэд хараад ойлгодоггүй. Төсвөө гадаа ханандаа наах нь, вэб сайт дээр тавих нь тийм ч ач холбогдолтой биш. Тийм учир иргэдэд зориулсан төсөв хийхийг төрийн албан хаагчийн ажил үүрэгт оруулж өгөх хэрэгтэй. Та бүхэн мэдэж байгаа нээлттэй төслийн санаачилга, энд хоёр жил тутам хийгддэг олон улсын судалгаагаар МУ хамгийн хаалттай оронд тооцогддог. Хаалттай 10 орны нэг болж байдаг. Бидний хувьд үнэхээр ичмээр байна. Ардчилсан монгол улс африкийн дорой буурай орны дунд нэр нь орчихсон явж байдаг. Тэгэхлээр энэ дээр байгаа гол үзүүлэлт бол иргэдэд зориулсан төсөв хийдгүйгээрээ монгол улс бол шүүмжлэгдэж байдаг. Үүнийг хийж бэлдэх асуудлыг оруулж өгөөчээ. Энэ талаар Уганда, Малайз улсын туршлага байдаг. Төсвөө баталсан хойно нь мэдээлэл өгөх биш төсөв хэрэгжүүлэх явцдаа бас иргэдэд мэдээлэл өгөх, төсвийн хэдэн хувийг зарцуулж байна, ямар үр дүнд хүрч байна, юу нь болж байна юу нь болохгүй байна гэдгийг бас мэдээлж байх хэрэгтэй байна. Төсөв боловсруулах батлах үйл явцад иргэдийн оролцох механизмыг суулгаж өгмөөр байна. Иргэдэд зориулсан төсөв хийгээд эхлэхээр иргэд оролцож эхэлдэг юм. Өнөөдөр жишээ нь цэцэрлэгт хүүхдийн тоглоомын мөнгө байдаггүй, төсөвт нь суудаггүй ш дээ. Дээрээс төсөвлөдөг хэдхэн эрх мэдэлтнүүд ийм амьдралаас хол байдаг юм. Иргэдийг оролцуулаад эхэлбэл төсөв хэний төлөө, яах гэж үйлчилж байгаа вэ тэр утга агуулгадаа ороод эхэлнэ.
2. Дараагийн зүйл бол иргэдийн өмнө хариуцлага хүлээх тогтолцоо.
Та бүхэн ярьж байна. Сахилга бат гээд л . Брьюкрат системээр сахилга батыг тогтоодоггүй. Олон улс оронд шинэчлэл хийж буй улс оронд энэ даргын хяналтаас аль болох зугтаж, иргэдийн хяналт руу шилжиж байгаа. Өөрийнхөө өмнө хүлээх хариуцлага, итгэл үнэмшлийн төлөө хүлээх хариуцлага хяналт руу орж эхэлж байгаа. Тийм учир хяналтын хоёр талт механизм руу шилжих шаардлагатай. Өөрөөр хэлбэл даргынхаа өмнө хууль дүрэм журмын өмнө хүлээх нэг талын хариуцлага, нөгөө талаар иргэдийн өмнө чанарын өмнө хоёр дах хариуцлага энэ лүү оруулж өгөхөд анхаарна уу. Эцэст нь хэлэхэд энэ сайхан залуучууд та нарын үед л шинэчлэл хийгдэнэ шүү гэж хэлмээр байна. Иргэний нийгмийн төлөөллийн хувьд та нартай хамтарч ажиллахад бэлэн гэдгээ хэлмээр байна.
Н.Дашзэвэг /Үндэсний үйлдвэрлэгчдийн холбооны ерөнхийлөгч, гавьяат эдийн засагч, доктор/
Улсын төсөвтэй холбоотой хэд хэдэн асуудал хэлмээр байна. 5 минутад бүх юм багтахгүй. Өшөө илүү саналуудыг сангийн яамныхантай ярьж байгаад би төсөл маягаар аваад хийж болох уу энэ төсвийн хууль чинь маш түүхий байна зөвхөн төсвөө л ярьж байна. Төсөв бол зүгээр эдийн засгийн нэг механизм эдийн засгийг шийддэг фискал бодлого шүү дээ. Татвар зардал 2 тийм биз дээ хэтэрхий хатуу төсөв тогтворжуулчихвал эдийн засгаа яаж урамшуулахын албан татвараараа л урамшуулах хэрэгтэй. Адгийн наад зах нь монгол улсын татварын бодлогын прогонз байх хэрэгтэй байна ш дээ. Бид ойрын 10н жилд ямар татварууд бий болгохын, лав л 68 хувийн татварын оронд дахиад нэг татвар зайлшгүй хэрэгтэй. Рентийг ямар ч улс авдаг ш дээ. Рентийн татвар л ярьж байна ш дээ. Ямар ч компанитай холбоогүй өглөө боссон чинь зэсийн үнэ өсөөд 7000 болчихоод асар их орж ирж байна. Үүнийг тухайн компани авах эрх байхгүй. Байгалийн баялгийн эзэд нь авах ёстой. Гэх мэтчилэнгээр маш гол юмыг хийх хэрэгтэй. Бид төсөв ярихын тулд суурь эдийн засгийн асуудлуудаа давхар шийдэх ёстой. Сангийн яам нийгэм эдийн засаг нийгмийн хөгжлийн үндсэн чиглэлийг Их хуралд танилцуулна гэдэг бол энэ ерөөсөө утгагүй. Өөрийнхөө төсвийн хэмжээнд л асуудлыг оруулж ирнэ ш дээ. Үндэсний хөгжлийн шинэтгэлийн хороо өнөөдөр яам болох хэрэгтэй. Энэ яамыг байгуул гэж 10 жил засгийн газраас шаардаж байна. Арай ч нэг юм сая нэг байгууллаа. Би 96 онд Энх-Сайханы засгийн газар үндэсний хөгжлийн шинэтгэлийн хороо татан буугдахад би уурлаж байсан. Нямзагд бас уурлаж байсан. Бүх оронд ийм байдаг юмаа. Японд хүртэл төлөвлөлтийн хороо, солонгост байж байна. Тав таван жилээр төлөвлөөд явж байгаа. Цагаан сайд сууж байгаа байх эдний засгийн газар зөвшөөрөөгүй байсан. Сая үндэсний хөгжлийн цогц бодлого хэрэгжих ажлын хэсэгт би байж байсан. Батмэнд мэдэж байгаа. Энэ хөгжлийн цогц бодлогыг хариуцсан яам заавал байх хэрэгтэй гэсэн. Яам биш болчихлоо агентлагийн хэмжээнд хэн тоохын бэ? Өмнө яг ийм хөгжлийн хороо байж байгаад хэн ч тоохгүй байж байгаад 92-96 онд нэг юм болсон шүүд ээ. Өнөөдөр бол ерөнхий сайд 2 шадар сайдтай. Нэг нь эдийн блокоо хариуцсан тэр үндэсний хөгжлийн шинэтгэлийн хороог удирдаж болно ш дээ. Нэг нь нийгмийн асуудлаа хариуцах ёстой. Одоо үндэсний хөгжлийн шинэтгэлийн хороо сая 5 хан сарын прогноз хийж чадаагүй. 2009 онд эдийн засаг 3.5 хувиар өснө гэсэн - 1.6 тай гарч байсан.5 хан сарын прогноз хийж чадахгүй хүн тэнд сууж байна ш дээ. Тэхээр яаж 5 жилийн прогноз, 4 жилийн прогноз хийхийн. Ер нь бол бид хугацаан дээр нэг зүйл тохирох хэрэгтэй. Төлөвлөлтийг УИХ-н бүрэн эрхтэй адилхан төлөвлөх хэрэгтэй. 2012,2016,2020 он. Тав таван жилээр явахаар их хурлын алхамтай зөрөөд байна шүү дээ. 2012 оны 1 сард бол ирэх 4 жилийн эдийн засгийн станарыг үндэсний хөгжлийн шинэтгэлийн хороо бичиж тавих ёстой. Энэ станар дотор намууд тоглолт хийх хэрэгтэй. Энэ станарыг сайжруулж болно ш дээ. Үндэсний хөгжлийн шинэтгэлийн хороо дутуу харсан байж болно ш дээ. Илүү орлоготой салбарыг хараагүй байж болно. Нийгмийн асуудлаа шийдэж чадахгүй. Амьдралын түвшин бодит орлогоо төлөвлөж чадаагүй байж болно. Намууд мөнгөний амлалтаа ганцхан зүйл дээр л тусгал даа. Энэ бол бодит орлого. Ирэх жилд монгол 2.7 сая хүний бодит орлого яаж өсөхийн. Гэтэл одоо хувьсгалт намын амлалтыг харъя л даа. Хамгийн түрүүн би шүүмжилсэн ш дээ. Цалин тэтгэвэр тэтгэмжийг 3 дахин нэмэгдүүлнэ гэсэн. Гэтэл дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 3 дахин өсөхгүй. Улсын төсөв 3 дахин өсөхгүй тэгээд тийм амлалт авцан байгаа. Дээр нь 1.5 сая 4.5 их наяд төгрөг. Ямар ч эдийн засгийн үндэслэл байхгүй. Улсын төсвөөсөө 2 дахин их зүйл амлаж байдаг. Сонгуульд ялахын тулд хийсэн арга ш дээ. Энийг бол сангийн яам дүгнэлт өгөхгүй ээ. Хөндлөнгийн хүмүүс дүгнэлт өгнө. Америкт бол үндэсний эдийн засгийн судалгааны үндэсний агентлаг уналт орж байна уу эсэхийг шийддэг ш дээ. Засгийн бол тэдний амийг хараад л сууж байдаг. Эдийн засаг унаж байна уу өсөж байна уу та нар дүгнэлтээ гарга л гэж хэлдэг. Түүнтэй адилхан үндэсний хөгжлийн яамны дэргэд бол тусгай эрдэмтдийн комисс ороод тэд нар бол намуудын амлалтад дүгнэлт өгөх хэрэгтэй. Шаал худлаа юм амлаж байна энэ намыг битгий сонго. Шаал худлаа юм амласан. Тийм дүгнэлт хийх ёстой. Жижиг ярих зүйл бол зөндөө байна. Сангийн бол энэ хуулиа бүлэг бүлгээр нь хэлэлцүүлэх хэрэгтэй байна. Төсвийн хяналтыг яаж тавихын. Би иргэний нийгмийн саналтай нэг байна. Яам болгоны дэргэд агентлаг болгоны дэргэд төсвийн хяналтын иргэний зөвлөл байгуулах ёстой. Яамны сайд нь хулгайлж идэж байна уу . хэлтсийн дарга нь хувааж идэж байна уу, тендерийн комисс нь хувааж идэж байна уу, улсын мөнгийг хувааж иддэг онцгой байдлын газар байна тэрний дэргэд иргэний комисс байж байх ёстой.тухайн жилд төсвөө яаж зарцуулж байна. Тендер зөв зарлаж байна уу. Яамдын төсвийг их хурлаар хэлэлцэхэд бол жишээ нь БОЯ-ны төсвийг хажууд нь байгаль орчны иргэний зөвлөл төсөвт санал хэлж байх ёстой. Сайд ийм ийм асуудал төлөвлөсөнгүй. 400 хөтөлбөр гэж ярилаа ш дээ тэрний нэгийг нь гуйсаар байгаад санаачлуулсан. Яам болгоны төсвийг байнгын хороодоор хэлэлцдэг. Үүнийг иргэний нийгмийн төрийн бус байгууллын саналыг сонсож байх ёстой.
П.Цагаан / МУ-ын Ерөнхийлөгчийн Эрдэс баялаг, эрчим хүч, дэд бүтцийн бодлогын зөвлөх/
Би зарчмын шинжтэй хэдэн зүйл хэлэх гэсэн юм. Хуулийн төсөл боловсруулчихаад улсын их хурлаар батлахдаа ориг санаа концепцээр нь батлахгүй зэрэмдэглэхийн бол их сөрөг үр дүн гардгийн жишээ бол төсвийн байгууллагын удирдлага санхүүжилтийн тухай хууль байгаа. 1997 9 сард өргөн барьсан хууль 2000 онд батлагдсан хууль хоёрын хооронд бол маш их зөрүүтэй. 2 сонгодог жишээ хэлье. Нэг талаас төвлөрөл нөгөө талаас төсвийн эрх захирагч нарын эрхийг өргөжүүлээд хэмнэсэн төсвийг нь дараа онд нь шилжүүлээд хуримтлалыг арвилан хэмнэлийг санаачилгыг дэмжсэн. Ийм төслийг өргөн барьсан чинь УИХ-р батлахдаа төвлөрлийг аваад нөгөө зүйлийг нь тас аваад хаячихсан. Ерөөсөө батлаагүй 2 дах жишээ хэлэхийн бол тэр хуульд ээр байсан төрийн албан хаагчдыг нам бус байлгана, авьяас чадвараар нь сонгоно гэсэн чинь яг батлахдаа намаас түдгэлзэнэ гээд 10 жилийн дараа нам бус болгох тухай ярьж байна. Монгол улс яагаад хөгжихгүй хөшүүн хойрго явж байгаагийн нэг шалтгаан бол анх бодож олсон санаачилсан тэр хууль дүрмээ яг тэр концепцээр нь баталж чадахгүй хагас дутуу баталдгаас болдог юмаа. Тийм учраас энэ хуулийн үнэхээр сайн боловсруулаад яг тэр юугаар батлах хэрэгтэй. Бас УИХ-тай холбоотой 2 зүйл хэлэх гэсэн юм. Үндсэн хуулин дээр бол төсвийг жилээр батална гэж байгаа. Чадвал тэрнээс хол харах хэрэгтэй. 3 жилийн прогноз хийх тийм санаатай хууль батлагдсан. Одоо бол төсвийг жилд нэг хоёр гурван удаа хэлэлцдэг. Тийм чадавхгүй байна уу тийм их ойрын хараатай байна уу. энийг цэглэх хэрэгтэй эсвэл үндсэн хуулиа зөрчөөд байгаа юм уу. Жилээс цааш батлах ёстой байтал жилд хоёр гурав оролддог төсөв байж болохгүй л дээ. Төсөв бол хууль. Тэр төсвийн хууль зөрчсөн бол хүлээлгэдэг хариуцлагыг нь өндөржүүлэх хэрэгтэй. Энгийн жишээ хэлье. АНУ-н ерөнхийлөгч жеффирсон европод дайн хийж байсан напелионоос мөнгөгүй болоод лузиана муж улсыг 10 сая билүү 15 сая алтан доллараар худалдаж авсан. Тэгсэн байхад АНУ-н конгрессын гишүүд, хуульчид, шүүх хүртлээ юу гэж хэлэлцэгдсэн юм бэ гэхээр АНУ-н ерөнхийлөгч төсвийн хууль зөрчсөн гээд дүгнэлт гаргаж байсан. Төсөв бол хууль байхгүй, татвар төлөгчдийн мөнгийг ийм юманд зарцуул гээд баталчихсан хуулийг нь зөрчөөд байхад тэрнийг цагаатгах нэг арга хэрэгсэл болгож төсвийн тодотгол хийдгийг бүр онцгой тохиолдолд хэлэлцэх тухай оруулна уу гэхээс өнөөдрийн практик бол байгууллагын юунаас дор явж байгаа гэсэн зарчмын шинжтэй зүйл хэлмээр байна. Төсөв бол хууль тэрнийг мөрдөх ёстой. Өөр нэг зүйл бол УИХ-н гишүүд татвар төлөгчдийг сууж байгаа хүмүүс. Татвар тогтоох эрх байдаг. Татварыг батлах эрх байдаг. Татварыг санаачлах эрх байдаггүй. Энэтхэг улсад бол үүнийг хуулиар хориглодог. Татвар төлөгчдийн эрхээ хамгаалаад, засгийн газраас оруулж ирсэн зүйлийг энэ нь болж байна гэж батлах ёстой байхгүй юу. Гэтэл өөрөө татвар санаачилна гэдэг бол зарчмын хувьд буруу. Хуулийг батлахдаа зарчмуудаа араамалж хүрээгээ тогтоогоод яг тэр хэмжээнд хуулиа боловсруулж бүрэн батлуулж хэрэгжүүлэхгүй бол хагас дутуу үр дүн гарна шүү гэж хэлэх гэсэн юм.
П.Наранбаяр /Үндэсний хөгжил шинэтгэлийн хорооны шинэтгэлийн газрын мэргэжилтэн/
Үг хэлэх боломж олгосон Иргэний танхимын хамт олонд баярлалаа.
Бид нар бичгээр саналаа өгсөн байгаа. Онцлох хэдэн зүйл дээр саналаа хэлье. Нэгдүгээрт Манай төсвийн харилцаанд хот гэсэн ойлголт байхгүй байна. Аймаг нийслэл сум дүүрэг гээд дууссан. Түрүү нэг илтгэгч хэлж байсан тосгон гэж тусгаж оруулъя. Гэтэл хот тосгоны эрхзүйн байдлын тухай хууль 4.2 дээр улсын зэрэглэлтэй хот гэж оруулсан байдаг. Улсын зэрэглэлтэй хотыг төсвийн харилцаанд тухай хууль дээр оруулах саналтай байна. Энэ ямар ач холбогдолтой вэ гэхээр Дархан-Уул, Орхон Говь сүмбэр зэрэг нь 3 аймаг нь аймгийн дотор аймаг гэд 90 оноос хойш зохион байгуулагдсан байгаа. Яагаад аймаг болсон бэ гэхээр төсвийн харилцаанд бие дааж орохын тулд Энэ 3 нь аймгаар дамжиж төсвөө авахгүйн тулд ингэж зохион байгуулагдсан байх гэж бодож байна. Тэгэхээр эдгээрийг шинэчилж аймгийг татан буулгаж улсын зэрэглэлтэй хот болгож төсвийн харилцаанд бие дааж оролцуулах шаардлагатай гэж бодож байна.
Мөн энэ хуулийн 48.3 дээр дээд шатны төсөв нь доод шатны төсвөөс орлого татан төвлөрүүлж болно гэж заасан байна. Энэ бол бодит амьдрал дээр явагдаж байгаа зүйл гэхдээ төвлөрлийг сааруулах орон нутгийн төсвийн эрхийг нэмэгдүүлэх ажлын хүрээнд энэн дээр хувь тавьж тодорхой болгож өгвөл ямар вэ. Дээд шатны төсөв нь доод шатны төвөөс 10 хувь хүртэл хувийг татаж болно гэж зааж өгвөл ямар вэ. Тэгэхгүй бол илүү гарсан мөнгийг дээрээс татаад авдаг орон нутгийн хувьд төсвийн ямар ч эрх мэдэл, урамшуулал байхгүй болоод байдаг.
Мөн би Иргэн хүний хувьд хэд хэдэн санал хэлмээр байна. Манай төсвийн байгууллагын удирдлага санхүүжилтийн тухай хууль бол Шинэ Зеландын загвар буюу Англо саксон хувилбар байсан. Энэ нь манай амьдрал тэр болгон хэрэгжиж чадахгүй нь харагдаад байгаа. Энэ удаад төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль нь Чилийн загвар харагдаад байгаа. Эдийн засгийн үсрэнгүй хөгжил төлөвлөж байгаа улс орны хувьд төсвийн зарлагаа өөрөө хязгаарлах дотоодын нийт бүтээгдэхүүн хувь энэ тэр гэсэн хязгаарлалт өгөөд энэнээс давсан Их хурал нь өөрөө дарах тохиолдолд засгийн газар нь өөрөө огцрох зэрэг нь механизм нь хэтэрхий хатуудах юм биш байгаа. Эдийн засгийн үсрэнгүй хөгжлийг төлөвлөж байгаа үед ямар нэгэн байдлаар төсвийг алдагдалтай төлөвлөх үе шаардлага байдаг. Гэхдээ энэ төсвийн зардлаа ард иргэдэд тараах биш хөгжлийн аливаа үйл ажиллагаанд зарцуулах, дэд бүтцээ дэмжих ийм чиглэл рүү нь хандуулбал яасан юм бэ гэсэн санал байна.
Б.Болдбаатар /Үндэсний хөгжил шинэтгэлийн хорооны хуулийн зөвлөх/
Саналаа бичгээр өгсөн байгаа учир тодорхой хэдэн санал хэлье. Хуулийн төслийг Засгийн газрын тухай хуультайгаа уялдуулах шаардлага гарч ирж байна. Хуулийн төслийн үзэл баримтлалаас хархад Засгийн газрын хууль дээр редакцийн шинжтэй бага зэргийн өөрчлөлт оруулна гээд заасан байгаа. Гэтэл Засгийн газрын тухай хуулин дээр 20.4 дээр маш тодорхой Ерөнхий сайдын эрхлэх асуудлын хүрээнд эдийн засаг нийгмийн үндсэн чиглэлийн асуудал хамаардаг. Гэтэл төсвийн тухай хууль дээр сангийн сайдын эрхлэх асуудлын хүрээнд дээрх асуудал буюу эдийн засаг нийгмийн үндсэн чиглэлийн асуудал орсон байгаа учир органик хуультайгаа уялдуулах шаардлага гарч байна.
Дараагийн асуудал нь төсвийн хуулиа шинэчлээд нийгэмд шинэчлэл том өөрчлөлт хийж байгаа учир Шүүх эрх мэдлийн төсвийн шинэтгэлийн асуудлыг оруулах хэрэгтэй. Хуулийн төслөөс хархад Улсын их хурал хууль тогтоох эрх мэдэл, гүйцэтгэх эрх мэдлийн төсвийн зохицуулалт хангалттай сайн байгаа хирнээ шүүх эрх мэдлийн төсвийн зохицуулалт орхигдсон байгаа. Монгол улсын өрсөлдөх чадварын индексийн доош нь татаж байгаа гол үзүүлэлт бол шүүхийн хараат биш байдал юм. Манай иргэний нийгмийн байгууллагууд болон нээлттэй нийгэм форумаас хийсэн судалгааны гол дүн бол эдийн засгийн хараат бус байдал болоод байгаа. Тиймээс төсвийн тухай хууль дээрээ шинэтгэлийн шинжтэй маш том өөрчлөлт оруулж улсын төсвийн тодорхой хувийг шүүх эрх мэдлийн байгууллагад зориулна аа гээд зоригтой өөрчлөлт хийвэл зүгээр юм гэсэн санаа байгаа юм.
н.Саналбат
Хуулийн нэр томьёо гэсэн хэсэгт Санхүүжилтийн эрх, хүний хөгжлийн сангийн болон төсвийн байгууллагын өөрийн орлого гэдэг юу болох тухай тодорхойлолт алга байна.
Иргэн
“ИРГЭНИЙ ТАНХИМ ээлжит хэлэлцүүлэгт
Сангийн яамнаас боловсруулан Монгол Улсын Засгийн газарт өргөн бариад буй “Төсвийн тухай” Монгол Улсын хуулийн төсөлд өгөх санал:
Монгол Улсын Чөлөөт бүсийн тухай хуулийн 11.5. заалтад Чөлөөт бүсийн төсвийн ерөнхийлөн захирагч нь чөлөөт бүсийн Захирагч байна гэж заасан байдаг.
Одоо хэлэлцэх гэж байгаа Төсвийн тухай хуулийн төслийн 11 дүгээр зүйлд Чөлөөт бүсийн Захирагч бүсийн төсвийн ерөнхийлөн захирагч байна гэж тусгаагүй байна.
Иймд хуулийн төслийн: 11.1.16. Чөлөөт бүсийн Захирагч Чөлөөт бүсийн төсвийн; гэж нэмж оруулах саналтай байна.
Иргэн
“ИРГЭНИЙ ТАНХИМ”-Д
Ээлжит хэлэлцүүлэг хийх гэж буй Төсвийн тухай хуулийн төсөлд дараах саналыг хүргүүлж байна.
1.Орон нутгийн төсвийн талаарх эрх мэдлийг өргөтгөхийн тулд орон нутагт тухайлбал аймаг, нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хуралд бэлчээр, хадлан, тариалангийн талбай ашигласны болон өргөн тархацтай ашигт малтмал ашигласны орон нутгийн татвар тогтоох эрх олгох шаардлагатай.
Энэхүү татвар нь төр иргэний харилцааг бэхжүүлэх, байгаль орчныг хамгаалах, иргэдийг зах зээлийн харилцаанд хурдан сургах, мал аж ахуй эрхлэх арга ажиллагааг сайжруулах зэрэг олон талын ач холбогдолтой болно.
Орон нутгийн татварын дээд хязгаарыг бүс нутгийн онцлогийг харгалзан УИХ тогтоож өгч байх нь зүйтэй юм.
2. Монгол Улсын Чөлөөт бүсийн тухай хуулийн 11.5. заалтад Чөлөөт бүсийн төсвийн ерөнхийлөн захирагч нь чөлөөт бүсийн Захирагч байна гэж заасан байдаг. Бүсийн ерөнхий менежер төсвийн шууд захирагч нь байх ёстой.
Гэтэл Төсвийн тухай хуулийн төслийн 11 дүгээр зүйлд Чөлөөт бүсийн Захирагч бүсийн төсвийн ерөнхийлөн захирагч байна гэж тусгагдаагүй байна.
Сумын Засаг дарга Сумын төсвийн ерөнхийлөн захирагч байж болоод байхад Чөлөөт бүсийн тухай хуулийн 6.2 - заалт ёсоор Монгол Улсын Ерөнхий сайдын захирамжаар томилогддог Чөлөөт бүсийн Захирагч яагаад бүсийн төсвийн ерөнхийлөн захирагч байж болохгүй вэ.
Иймд хуулийн төслийн:
11.1.16.-д Чөлөөт бүсийн Захирагч Чөлөөт бүсийн төсвийн;
15.3.5-д …Чөлөөт бүсийн Ерөнхий менежер тус бүсийн төсвийн;
гэж тус тус нэмж оруулан одоогийн хуулиудын зөрчлийг арилгаж хэрэгжилтийг хангах шаардлагатай байна. Монгол Улсад Чөлөөт бүс хөгжихгүй байгаа үндсэн шалтгаан нь Чөлөөт бүсийн тухай хууль хэрэгжихгүй байгаа явдал юм.
3. Төсвийн ерөнхийлөн захирагч нь 12-р зүйлийн 12.1.10- заалтад дурдсанчлан өөрийн эрхлэх асуудлын хүрээнд зөвхөн дотоод аудитын үйл ажиллагаа явуулж зөвлөмж өгөх төдий биш санхүүгийн дотоод хяналт, шалгалт хийж төлбөр, зөрчлийг арилгуулах эрхтэй байхаар төсөлд тусгах.
4. Төслийн 13-р зүйлд зааж буй төсвийн төвлөрүүлэн захирагч гэдэг нь илүү шат дамжлага, хүнд суртлыг буй болгох тул тийнхүү завсрын зуучлагч байх шаардлагагүй, хасах хэрэгтэй.
5. 17-р зүйлд тусгаж буй нягтлан бодогчдыг томилоход энд тэнд зөвшилцөж байх шаардлагагүй. Нягтлан бодогчдыг төсөв захирагчид шууд томилж удирдлага, хяналтад байлгахаар төслийг өөрчлөх.
Я.Жаргалсайхан /Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгчийн эдийн засаг, Нийгмийн бодлогын зөвлөх байсан, эдийн засгийн ухааны доктор/
Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар иргэний танхимын ажлын албанд хуулийн төсөлд өгөх санал
Нэг үндэслэл:
Макро эдийн засгийн удирдлагын гол зарчим нь дэлхийн ба тухайн улсын хөгжлийн чиг хандлагад нийцэх, олон хувилбартай тооцоо бүхий төрийн зөв бодлогоор макро эдийн засгийн тогтвортой байдлыг хангахад оршдог.
Хамгийн оновчтой, зөв бодлого боловсруулах, хэлэлцэх, батлах үйл явцад хууль тогтоох болон гүйцэтгэх засаглалын зарим чухал эрх үүрэг практикт ч, энэхүү төсөл тодорхойгүй хэвээр байна. Иймээс жил бүрийн улсын эдийн засаг, нийгмийг хөгжүүлэх үндсэн чиглэл, төсвийн төслийг төрийн мөнгөний бодлогын төсөлтэй нягт уялдаатай боловсруулан хэлэлцэж батлахтай холбогдсон харилцааг хуулиар тогтоох шаардлагатай байна.
Хоёр санал:
7.1.2 дахь заалтыг дунд хугацааны төсвийн хүрээний мэдэгдэлд нийцүүлэн жил бүр,
дэх заалтыг эхэнд нь,
8.1.4 дэх заалтыг Засгийн газрын..... нийцсэн жилийн гэсэн үгийн дараа төрийн мөнгөний бодлогын төсөлтэй уялдуулан гэж оруулан тус тус өөрчлөх,
9.1.1 дэх заалтыг дунд хугацааны төсвийн хүрээний мэдэгдэл болон жилийн төрийн мөнгөний бодлогын төсөлтэй уялдуулан эдийн засаг, нийгмийг хөгжүүлэх үндсэн чиг, төсвийн төслийг ..... гэж өөрчлөн найруулах,
24.1.2 дэх-т төрийн мөнгөний бодлогын төсөлтэй уялдуулсан байх заалтыг
26.2.2-т төрийн мөнгөний бодлогын төсөлтэй уялдуулсан байдал гэсэн заалтыг шинээр оруулах
А.Далхжав /өндөр настан/
Монгол улсын төсвийн тухай хуулийн төслийн хэлэлцүүлэгт
Тэмдэглэх нь:
Монгол улсын төсвийн тухай хуулийн төслийн танилцуулгад: "Орон нутгийн өөрөө удирдах ёсны зарчмыг төвлөрсөн байдлаар зохицуулж санхүүжилтийг хэт багасгасан нь орон нутгийн бие даасан байдал, удирдлагын хариуцлагыг сулруулж, төрийн үйлчилгээ болон төсөвт тавих иргэдийн хяналтыг бууруулж байгааг зохицуулах" гэсэн бол төсвийн тухай хуулийн үзэл баримтлалд:
Орон нутгийн эрх мэдэлтэй холбогдсон асуудлыг боловсронгуй болгох;
Төсөв хэрэгжүүлэгч байгууллага, албан тушаалтны эрх үүргийг тодорхой болгож хариуцлагыг өндөржүүлэх гэж хуулийн учир ач холбогдлыг онцолжээ. Дээр дурьдсаныг үндэслэж монгол улсын төсвийн тухай хуулийн төсөлд дараах санал хэлье.
Үндсэн хуулийн 4-р бүлэг 57-р зүйлийн 2-т "Засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгж дэх хот тосгоны эрх зүйн үндсийг хуулиар тогтооно" гэжээ. Хот тосгоны эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 19-р зүйлд заахдаа: "Тосгонд захирагчтай, захирагч нь хуулиар тогтоогдсон бүрэн эрхтэй байна" гээд энэ хуулийн 6-р зүйлд "Тосгоны хүрээлэн байгаа орчин ногоон бүсийг хамгаалах, сэргээх арга хэмжээ боловсруулж хэрэгжүүлэх ажлыг зохион байгуулна" гэжээ. Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хууль (1994 оны)-ийн 3-р зүйлийн 4-т "Нийслэл нь дагуул хот (алслагдсан дүүрэг, хаяа хот)-той, тосгонтой байж болно" гэж заасан байна. Үүнээс үзэхэд төр захиргааны анхан шатны нэгжийн нэг хэлбэр нь ТОСГОН байх бололтой юм. Өнөөдөр ч нийслэлийг тойроод Жаргалант, Био үйлдвэр, Шувууны АА, Гачуурт гэсэн тосгон суурин ажил үйлчилгээ явуулсаар байна. Баримт: БЗД-н 20-р хороо (хорооны засаг дарга бөгөөд захирагчтай) иргэдийн нийтийн хуралтай боловч төсөв бүрдүүлэх, төсөв захиран зарцуулах эрхгүй, өөрийгөө хөгжүүлэх эрх зүй, санхүүгийн боломж нь хаалттай, нутгийн өөрөө удирдах журам ажил хэрэг болдоггүй өнөөдрийг хүрлээ. Энэ тосгон 77.0 мянган га нутагтай, 6 мянган хүн амтай, 46 мянган малтай,нийслэлээс 25-100 км алслагдсан хүн ам мал аж ахуй төвлөрсөн 6 хэсэг (баг)-тай засаг захиргааны томоохон нэгж билээ. Гэтэл тосгоны нутаг дэвсгэр дээр АА-н олон нэгж байгууллагууд ажил үйлчилгээ явуулж газар шороо, ойн баялаг, ус ашигладаг ч тэдний орлого татварыг БЗД хураан авдаг учир тосгон ямар ч эрх мэдэлгүй болжээ. Нийслэлийн ачаалал, хог хаягдал, агаарын бохирдлыг багасгах зорилгоор Сонгино, Био үйлдвэр, Жаргалантын чиглэлд иргэдэд газрын зөвшөөрөл олгож тухайлбал Гачууртад 1500 айл /дунджаар 7500 хүн ам/ -ыг шилжүүлэн суурьшуулна гэж шийджээ. Энэ шийдвэрийг хэрэгжүүлэхэд хүн амын нийгмийн асуудал, удирдлагын бүтэц зохион байгуулалтын хувьд шийдвэрлэх ёстой эрх зүй эдийн засаг санхүүгийн томоохон асуудал өрнөх учиртай. Төсвийн хуульд энэ тухай урьдчилсан байдлаар санхүүгийн асуудлыг хуульд суулгаж өгөх. Ер нь төсвийн хуулиар ТОСГОН-ы төсөв санхүүгийн үйл ажиллагааг хэрхэн зохицуулах юм бэ? Төсвийн тухай хуулиар баг, хороо, тосгон ямар эрх үүрэг хариуцлагатай байх вэ? Гэдгийг тодруулах. Хороо,тосгон нь засаг дарга бөгөөд захирагчтай байх тул төсвийн талаар зохих эрх хэмжээ үүрэг хариуцлагатай баймаар юм. Ийм байваас төсвийн төлөвлөлт, зарцуулалт, зардлын тайланг баг, хороо, тосгоны иргэдээр хэлэлцүүлдэг хатуу журмыг хуульд зааж өгөх шаардлага байна. Яагаад гэвэл төсвийн төлөвлөлтөд иргэд огт оролцдоггүй өөрөөр хэлбэл иргэдийн санал хүсэлтийг сонсдоггүй, төсвийн тайланг ёс төдий, заримдаа огт хэлэлцдэггүй байсан бол сүүлийн үед урлаг спортын тоглолттой хамтруулан рекламдаж, шоу хийдэг боллоо. Төсвийн тайлан төлөвлөлтийг урлаг спортын үзүүлбэртэй хамтруулан шоу зохиодог ажиллагааг хуулиар хориглох.
Хуулийн төслийн 45-р зүйлийн 1-ийн 8-д "Хүн ба мал амьтныг халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, эрүүлжүүлэх, ариутгах" гэж заасан дээр шинээр "МАЛ СҮРГИЙН ҮРЖЛИЙН АЖЛЫГ ЗОХИОН БАЙГУУЛАХ, МАЛЫН УДМЫН САН (генофонд)-г ХАМГААЛАХ" гэж заалт оруулъя. Монгол улсын үндсэн хуульд "мал сүрэг бол үндэсний баялаг мөн бөгөөд төрийн хамгаалалтад байна" гэж заасныг төсөв санхүүгийн хувьд баталгаажуулж бүрэн утгаараа хэрэгжих болно. Монгол төрийн ямар ч хуульд УИХ-н гишүүн бүр 1 тэрбум төгрөг, хууль санаачилж боловсруулсныхаа төлөө 20 сая төгрөгийг төсвөөс авна гэсэн заалт байхгүй. Төсвийн ийм будлиантай зөрчлийг хуулиар хориглох нь зүйтэй. Төсөв зөрчигчид хүлээлгэх хариуцлагын 51-р зүйлийн 2-т заахдаа "энэ хуульд заасныг зөрчсөн албан тушаалтанд .... түүнийг томилсон холбогдох эрх бүхий этгээд төрийн албанд 10-н жилийн хугацаанд эргэж орох эрхгүйгээр халах гэжээ. Гэтэл төсвийн мөнгө завшсан тайлан тооцоо будлиантуулсан жинхэнэ хэргийн эзэд яах болж байна вэ? Ер нь хариуцлагыг баг хороо, тосгоны хэмжээнд хуульчилмаар байна. Төсвийн тухай хууль хот, тосгоны эрх зүйн байдлын тухай хууль зэрэг бусад хуулиудтай нэн уялдаж ялангуяа 8-р бүлэг буюу орон нутгийн төсөвт баг, хороо тосгоны төсөв эрх үүрэг хариуцлага гэсэн асуудлыг тодруулмаар байна.
Д Хархүү /Зохист Орчин-Нийгмийн аудит ТББ-ын ахлах шинжээч/
Төсвийн тухай хуулийн хэлэлцүүлэгт.
Сонгуулийн мөрийн хөтөлбөртөө ардчилал шударга ёсыг сэргээн тогтоож,эрх зүйт төрийг бэхжүүлэн төлөвшүүлэх талаар амласан Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгчийн хийж хэрэгжүүлж байгаа ажил хэрэг,урагшаа алхах алхам бүрийг Монгол улсын иргэд нэн анхааралтай ажиглан, зоригтой шийдэмгий хурц дайчин ажиллаж иргэд олныхоо “мөлхсөн”амьжиргааг дээшлүүлсэн бодит үр дүнг хүсэн хүлээж байна.Монгол улсын нийгэм эдийн засгийн хөгжлийн чиг хандлагын талаар баримтлах төрийн бодлого,түүнийг хэрэгжүүлэхэд нийтээр дагаж мөрдөх дэг ёсыг тогтоох хуулийн төсөлд олон нийтийн санаа бодлыг тусгахаар зохион байгуулж байгаа хэлэлцүүлэгт оногдсон хугацаандаа захирагдан цөөн санаа хэлье.
Нэг.Төсвийн тухай хууль нь процессын шинжтэй боловч зохицуулах хүрээ,үйлчлэх цар,үзүүлэх үр дүнгээрээ бусад хуулиас онцлон ялгарч агуулга зорилго нь Монгол улсын Үндсэн хуулиар тунхаглан эрхэм зорилгоо болгосон “Хүмүүнлэг иргэний Ардчилсан нийгэм байгуулах зорилтыг үе шаттайгаар хэрэгжүүлэхэд төсөв санхүүгийн бодлогыг чиглүүлэх ёстой. Хуулийн төслийн үзэл баримтлал нь хуучин тогтолцооноос хадгалагдаж ирсэн үндсэн зарчмуудыг хадгалж,захиргааны эрх мэдэл,үүрэг хариуцлагыг баталгаажуулахад голлон анхаарч иргэдийн болон иргэний нийгмийн байгууллагуудаас төсвийн орц,шингээлт,үр дүнд оролцох оролцоо хяналтыг огт тусгаагүй байна.Төсөвт олон нийтийн оролцоо,хариуцлагыг дээшлүүлснээр үр дүнд хүрч байгаа гадаад орнуудын туршлага,манай оронд эхэлж байгаа үүсгэл санаачлагуудыг харгалзан үзэх шаардлагатай байна.
Хоёр.Төсөвт тавих хяналтыг дотоод аудит,шалгалтыг зөвхөн мэргэжлийн байгууллага хийхээр тусгасан нь олон жилийн явцуу арга барилаа давтаж,бодлогын шинэчлэл огт харагдсангүй.Дотоод аудит,мэргэжлийн хяналт,төрийн аудитын байгууллагууд төсөв захиран зарцуулагч нартайгаа “Аалзны тор”-нд орооцолдож ашиг сонирхлын нэгдэл болж төсвийн шамшигдал гаргагчдыг хаацайлж хамгаалдаг,үр дүнгүй зарцуулсан хөрөнгийг үр дүнтэй болсон мэтээр тайлбарладаг болсны олон жишээ хэлж болох бөгөөд “Иргэний нийгэм” байгуулахаар зорьж байгаа бол ирээдүйдээ нийгмийн хөгжлийн жам ёсоор татан буугдах ёстой төрийн байгууллага өөрөө өөртөө хяналт тавьдаг системийг халах ёстой.
Гурав.Хуулийн үзэл баримтлалд Нэгдсэн төсвийн тухай хууль,Төсвийн байгууллагын удирдлага санхүүжилтийн тухай хуулиудын үндсэн үзэл санааг өөрчлөхгүйгээр төсвийн харилцааг нэгдсэн нэг хуулийн хүрээнд зохицуулах бодлого барьсан гэжээ.Энэ хандлагаар бол хоёр байсан юмыг нэг болгосноос биш бодлогын реформ хийх санаа дутсан нь илтэд мэдрэгдэж байна.Мөн хуулийн төсөлд “Төслийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн зүйл заалтыг хэрэгжүүлэх тухай цөөнгүй оржээ.Нэгэнт тухайн хуульд заалт нь байж байгаа юм бол өөр хуулиар түүнийг хэрэгжүүлэхийг заах нь ач холбогдолгүй бөгөөд үнэн чанартаа эрх зүйн нэг субъектийг хоёр хуулиар зохицуулах нь оновчгүй шийдэл юм.
Дөрөв.Хуулийн үзэл баримтлалд “Орон нутгийн өөрөө удирдах ёсны зарчмыг төвлөрсөн байдлаар зохицуулж санхүүжилтийг хэт багасгасан нь орон нутгийн бие даасан байдал,бүс нутгийн хөгжил,орон нутгийн удирдлагын хариуцлагыг сулруулж,төрийн үйлчилгээ болон төсөвт тавих иргэдийн хяналтыг бууруулж байгааг зохистой зохицуулахыг зорьсон гэж байгаа боловч хуулийн зүйл заалтуудаас тийм онцгой өөрчлөлт огт харагдахгүй байна.
Тав.Хөрөнгө оруулалтыг төсөвлөн батлахдаа тодорхой хүмүүст зориулан гаргадаг,сонгуулийн амлалт,сонгогчдоос үнэлгээ авахад чиглэдгээс нийгэм,эдийн засгийн тулгамдсан асуудлыг шийдэж чадахгүй байна гэсэн олон нийтийн шүүмжлэл энэ хууль гарснаар арилж чадах уу.Хуулийн үзэл баримтлалд.... баталгаа,амлалт зэргийг төсөвт тооцдог төсвийн иж бүрэн байдлыг хангана гэж байгаа нь ийм үр дүнд эргэлзээ төрүүлж байна.
Зургаа.Төрөөс тэрбумтнууд төрж байна.Тендерээр тэтгүүлэгчид гаарч байна.Идсэн ууснаа нууцын зэрэглэлд оруулаад үзүүлэхгүй байна.Төсвийн мөнгөөр гараа угааж байна.эдгээр үгнүүдийг өнөөдөр энгийн иргэн бүрийн хэлдэг үг.Өнөөдөр бидэнд дарга нарын хоорондын харилцааг зохицуулдаг хууль биш түмнээс цуглуулсан хөрөнгийг өргөн олон нийтийн оролцоо,хяналттайгаар тэдний сайн сайхны төлөө, төгрөг бүр үр ашигтай иргэдэд наалдацтай,өгөөжтэй байх төсвийн бодлогын реформ хэрэгтэй байна
Д.Дарамрэнчин
Ерөнхийлөгчийн дэргэдэх “Иргэний танхим”-ын нээлттэй хэлэлцүүлгийн хуулийн төсөлд оруулах санал
Хүн төрөлхтөн бид Үндсэн хуулиар олгогдсон эрхээ бүрэн эдэлж амьдрах ёстой гэтэл өнөөдөр манайд ямар байна. Тэгтэл бид элдвийн эрсдэл гамшиг дотор амьдарч байна. Үүнээс гарах таван тэмүүллийг дэвшүүлж байна.
1. Монгол орон бүхэлдээ хог хаягдлын далай болсныг хот хөдөөгүй мэднэ. Үүнд: Шинэ хууль эрх зүйн орчинг бүрдүүлж хог хаягдлыг худалдан авч дахин боловсруулалт хийж эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж нийгмийн эрэлт хэрэгцээг хангах
2. Хүн, мал, байгаль гурав зохицон амьдрах механик шүтэлцээг хангах явдал. Үүнд: - Мал бүхий иргэд, мал аж ахуйтныг сургалт болон /сэдвийн/ тоног төхөөрөмжөөр хангах. - Малчдын уламжлалт тоног төхөөрөмж буюу гар ажиллагааг хөгжүүлэх, тав тухтай амьдрах орчинг бүрдүүлж өгөхөд туслах
3. Орон нутгийн тогтвортой байдлыг хангах. Үүнд: Малын болон ургамал /байгалийн/ гаралтай түүхий эдийг боловсруулах үйлдвэрүүдийг технологийн дагуу тоног төхөөрөмжөөр хангаж төр үйлчилдэг байх.
4. Хүн нийгмийн амьдралын баталгаа бол байгаль дэлхийгээсээ хүртэж байгаа өгөөж буян заяа мөн. Ийм учраас иргэн бүр эх байгалиа хамгаалж амьд явах ёстой. Үүнд: - Хууль эрх зүйн орчин шаардлагатай байна. - Байгаль дэлхийгээ элдэв эрсдэлээс, хүн ардтай хамгаалж чадах хураамжийн сан байгуулах /олон хувилбар бий/ - Хойч үеэ эх оронч сэтгэлээр хүмүүжүүлэхэд туслах. - Орон нутгийн бие даасан эдийн засгийн зөв тогтолцоог бий болгох гэх мэт.
5. Ардчилал бол төрийн зохицуулалттай зах зээл мөн. Иймд жишээ нь: - Байгаль экологид ээлтэй. - Хүний хэрэглээний илүүдэл түүхий эд. - Малын гаралтай түүхий эд. - Байгалийн хаягдал түүхий эдээр эцсийн бүрэлдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа бүтээгдэхүүнийг төр эхний үед орон зайгаа олох хүртэл бүх талаар тусалдаг байх.
н.Батгэрэл
Үйлдвэрлэлийг дэмжих сан байгуулан төсвийн орлогын тодорхой тогтмол хувийг /10 хувь гэх мэт/ жил бүр уг санд нэмж байршуулан одоогийн жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих үйл ажиллагааны /энэ жил гучхан тэр бум/ далайцыг нэмэгдүүлэн үйлдвэр эрхлэгчдийг дэмжих хэрэгтэй байна. Үүнийг /уг сангийн орлогыг/ төсвийн тухай хуульд хувь, хэмжээ, аргачлалыг нь тодорхой тусгуулах саналтай байна. Үүнийг хийж чадвал эдийн засагт ямар өөрчлөлт гарах нь тодорхой бөгөөд үүнийг хүсэж байгаа маш олон хүн байгаа гэдэгт итгэлтэй байна.
н.Хатанболд
Та бүхний энэ өдрийн амгаланг эрье. Ямар ч байсан хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр ийм ярилцлага, хэлэлцүүлэг хийдэг болж нээлттэй байгаа сайшаалтай байгаа. Гэхдээ үүнийгээ тусгахгүй бол хүмүүсийн алтан цагийг үрсэн л хэрэг болно.
Өчигдөр 25-р суваг телевизийн Дуусдаггүй яриа нэвтрүүлгийг үзлээ. Би хувийн секторт ажилладаг жирийн нэгэн ажилчин.
Төсвийн тухай хуульд дараах зарчмын зүйлсийг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж байна:
- Засаг захиргааны нэгжийг 4-5 бүсэд хуваан захиран зарцуулах эрх бүхий хүнийг сонирхлын зөрчилгүй, хараат бус байдлаар сонгох, ингэснээр яриад байгаа орлого оруулдаггүй, үргүй зардлууд багасна.
- Үйлдвэржилтийн цогц хөтөлбөрийг боловсруулж хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, өөрөөр хэлбэл зөвхөн олборлох үйлдвэрлэлд биш бусад салбаруудад бодитой хөрөнгө оруулалтыг санхүүгийн цогц шийдлээр хангаж өгөх
Тэгээд эцэст нь өмнөх хуулийнхаа сайн мууг шүүж үзээд сайжруулна гэдэг нь буруу зүйл, капиталист биш коммунист суурин дээр тавигдсан хуулийг үндсээр нь өөрчлөн хэрэгтэй гэж үзэж байна.Иргэний эрхээ эдлэх боломж олгож байгаад их баяртай байна.
Д.Сугар
Хуулийн 7-р бүлэг бүхэлдээ болоогүй байна. энд зөвхөн улсын секторын тухай л асуудал хөндөгдөж байгаа болохоос улсын хэмжээний нэгдсэн бүртгэлийн системээр хяналт тавих ямар ч асуудал алга.Тухайлбал тайлан гаргах тэр олон он сар өдөр хяналтад ямар ч нөлөөгүй бөгөөд санхүүгийн тайлан ,гүйцэтгэлийн тайлан 2 чинь уялдаа нэгд алга 2т мөнгөн урсгалын орц гарцыг хянахгүйгээр яаж тэр тусмаа иргэд хяналт яаж тавих вэ Иймд 7 -р бүлгийг дахин харж үзээч. s11. s13 секторуудын тайланг төсвийн шууд захирагч, ерөнхийлөн захирагч, нар яаж мэдээлэх нь тодорхойгүй.
н.Цолмон
Төсвийн хуулийг хэлэлцүүлж байгаа нь нэг алхам юм. Гэхдээ яах гэж хэлэлцүүлж байгаа юм бэ? Саналыг тусгах арга зам, улс төрийн хүсэл байна уу? Төсвийн тухай асуудлыг Монгол Улсын цаашдын хөгжил, макро эдийн засагтай заавал холбох ёстой. Энэ механизм нь алга байна. Заръя үрье гэдэг механизмаасаа салж хуримтлуулъя, хөгжье гэсэн зүйл рүү орохгүй юм уу?
Хөрөнгө оруулалтын үр ашгийг дээшлүүлэх, оновчтой болгох механизм огт байхгүй байна. Тэгээд яах гээд байгаа юм бэ? 76, 76 -аар ямар ч зорилгогүй аваал үрээд байх юм уу? Нөгөө цогц бодлого зэрэгтэйгээ холбогдоод бид урагшаа дэвшихгүй юм уу? Ирээдүй тодорхой бус байна. Үүнийг л тодруулж өгөөч ээ.
"Иргэний танхим"-ын ажлын алба
