1. Я.Пүрэвээ /Татварын Ерөнхий газрын албаны дарга/
Хуулийн төсөл дээр санаагаа хэлье. Үндсэн орлого гээд 20.10-20.12-т заасан байна. 20.12 нь татаасыг яаж тооцох вэ гэсэн заалт байгаа учраас эндээс 20.12-ыг хассан нь зүйтэй болов уу.
Дараа нь 45 дугаар зүйлүүд дээр байна. Нийслэлд малын тэжээлийн нөөц бүрдүүлэх, 45.2.1.9-д мөн бэлчээрийн менежментийг хийх гэсэн байх юм. Нийслэлд энэ асуудлууд байж дэмий байх. Үүнийг аймаг, дүүрэг рүү шилжүүлээд хойш нь аваачвал дээр байх. Засаг захиргааны нэгждээ ойртоод ирсэн нь дээр байх.
Мөн нийслэлийн хэмжээнд малжуулах, бэлчээрийн менежмент сайжруулах хөтөлбөр, арга хэмжээ гэсэн байна. Нийслэлд малжуулах асуудал байж хэрэггүй байх.
2. Н.Дашзэвэг /”Монгол” дээд сургуулийн захирал/
Энд хэд хэдэн санал хэлье. Ер нь концепцээ сайн боловсруулах хэрэгтэй байна. Төсөв гэдэг чинь нийгэм, эдийн засгийн зорилгыг хэрэгжүүлэх л хэрэгсэл шүү дээ. Бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлал концепц, аймаг, орон нутаг, сумыг хөгжүүлэх концепц, тэргүүлэх чиглэл, тэргүүлэх нутаг дэвсгэр, сум гээд суурь юмнууд дээрээ нилээн ажиллаж байгаад дараа нь ийшээ орвол асуудал амархан шийднэ гэж бодож байна. Монголд бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлал гээд яриад байдаг ерөөсөө биелдэггүй. Энийгээ бид сайн ярих хэрэгтэй байна. Сая сонин дээрээс ганц жишээ уншлаа. Увс аймгийн Тэс сум 10 жилийн өмнө 10500 хүнтэй байсан, сая Ерөнхийлөгчийг очиход 1200 хүнтэй болсон байна. Энэ чинь бидний хөгжлийн бодлогоо яаж явуулах вэ гэдэг чинь харагдаад байна. Сумыг нийлүүлэх, бүсчилсэн хөгжлийн төвийг ер сонирхохгүй байна. Тухайн төвүүд л хоорондоо бараа, үйлчилгээ, зах зээлээ хуваалцаж байх тийм загвар Монголд таарна гэж бодож байна.
Хамгийн сүүд татвар дээр нэг санаа байна. Хэрэв бид гэнтийн ашгийн татварыг хянах үүргийг нь орон нутагт, иргэдэд өгсөн байсан бол алтны компаниудаас гэнтийн ашгийн татваруудаа бүгдийг нь авах боломжтой байсан. Тэнд гурван ажилгүй хүн авсан алтыг нь тоолоод л суучихад хулгайлах юм гарахгүй гэт мэтчилэнгээр. Одоо уул уурхайтай холбоотой ашигт малтмалын лиценз, нөөц ашигласны төлбөр зэргийг шууд орон нутагт нь та нар хянаад эндээсээ орлогоо ав гэдэг юмыг маш сайн суулгаж өгөх хэрэгтэй байна. Байгаль хамгаалах янз янзын татварууд, байгалийн янз янзын торгуулиуд байна. Хулгайч нарыг барих юм бол машиныг нь танай сум ав гэхчлэн. Ийм маягаар ажиллах юм бол нилээн сайн болох юм шиг байна. Мэдээж хэрэг тухайн бүс нутгийн хөгжлийн асуудал байна. Хүн амын тоо, нэг хүнд ногдох үйлдвэрлэлийн тоо, тухайн орон нутгийн төсвийн орлого, ирээдүйд хөгжих ямар орлого байх вэ, орлогын тал дээр бид сайн ажиллах хэрэгтэй байна. Одоо бол үндсэндээ хөнгөн хүнсний яам 30 тэрбум төгрөг барьчихаад аймаг бүрд нэг тэрбум төгрөг цацаад байна. Энийг бас бодох л хэрэгтэй, 3 аймгийн дунд 3 тэрбумаар нь нэг сайн үйлдвэр барьчихаад 3 аймаг нь ээлжилж болно ш дээ.
Гол нь манайд яг хөгжлийн бодлого зангиддаг яам байхгүй. Үндэсний хөгжлийн яаман дээр бүс нутгийн маш том газартай, энэ нь сангийн яамтай холбогдож ажилладаг болох юм бол орон нутгийн төсвийн асуудал сайжирна.
Хамгийн сүүд хэлэхэд иргэдэд бас жоохон төсөв, иргэдийн төрийн бус байгууллагуудад төсөв тавьж байх хэрэгтэй. Тэгэхгүйгээр дэндүү дэндүү арга хэмжээг аймгууд авч байна. Жишээ нь Эрдэнэт хот саяхан 2 тэрбум төгрөгөөр суварга босгоно ч гэнэ үү. Одоо аймгууд бүгд суварга босгоно гээд. Энэ хэнд хэрэгтэй юм бэ. Тэрний оронд ганц ажлын байр гаргаж байх хэрэгтэй биш үү. Аймаг, сумдын дарга нар бол жийп авч сольж унадаг. Энэ дарга нарын жийпний зардал, томилолтын зардлын 10, 20, 30 хувь нь өөрснөө гаргадаг, засварын эд ангийг өөрснөө гаргадаг ч гэдэг юм уу ийм хатуу хэмнэх сонирхол бий болгохгүй бол төсвийн хөрөнгийг хувааж идээл дуусна шүү дээ.
Эцэст нь орон нутгийн төсвийн концепц их дутуу байна. Эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн зорилтууд, хөтөлбөрүүд, орон нутгийн хөгжлийн зорилтууд, үйлдвэрлэх хүчний байршлын схемүүд, дэд бүтцийн схемүүд. Одоо л энэ асуудлыг шийдэхгүй бол болохгүй. Сумуудыг модон байшинтай байгаа дээр нь нүүлгэхгүй бол дараа нь шавар байшингууд барьчих юм бол бид нүүлгэх ямар ч боломжгүй болно. Энэ мэт асуудлыг сайн хэлэлцэх хэрэгтэй байна.
3. Д.Дуламсүрэн /Монгол Улсын Их Сургуулийн багш/
Л.Дашдорж зөвлөхийн яриад байгаа энэ хуульд оруулсан санаанууд нилээд зөв зүйтэй асуудлуудыг орон нутгийн эрх мэдлийг дээшлүүлэх, төвлөрлийг сааруулах чиглэлд нилээд оновчтой, боломжийн юмнууд тусгагдчихсан байна.
Гэхдээ концепцийн хувьд боловсруулах юмнууд нилээд байна. Маргаантай юмнууд нилээд байна. Жишээ нь орон нутгийн төсвийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх, хөгжлийг дээшлүүлэх асуудал бол орлоготойгоо нягт холбоотой. Орлогын асуудлыг яаж шийдэж байна вэ энэ шинэ төсөл дээр гээд үзэхээр Малын хөлийн татвар л нэмэгдэж байгаа юм харагдаж байх юм. Хүн амын орлогын албан татварын 50 хувь нь очно гээд, энд Улаанбаатар хотын жишээн дээр яриад байна л даа. Аймаг, нийслэл 2 маань ялгаатай. Нийслэлийн эрх зүйн хуулийг гаргах асуудал энд тулчихаад байна. Аймгууд бол ийм биш л гэж бодож байгаа юм.
Төсвийн байдалд иргэдийн оролцоо гээд яриад байна сүүл рүүгээ байгаа төсөлд. Үнэн чанартаа иргэдийн оролцоо гэдэг асуудал чинь орлого бүрдүүлэх, тэр санхүүжилтийг авах 2 үндсэн функц дотроо л иргэдийн оролцоо нь ороод ирж байгаа юм. Тэгээд тэндээ хяналт тавих асуудал болж байгаан иргэд. Орлого бүрдүүлэлтдээ тэнд суманд ажиллаж байгаа хүмүүсийн цалингийн татвар нь сумын төсөвтөө л орохгүй юм бол энд иргэдийн оролцооны тухай асуудал, түүгээрээ дамжиж энэ хэрэгсэл үйлчилдэг. Суманд ажиллаж байгаа аж ахуйн нэгжийн татварын асуудал бас сумынхаа төсөвт орж сум, аймагт эрүүл мэндийн урсгал зардал, боловсролын урсгал зардал, нийгмийн хамгааллын урсгал зардал ороод ирчихлээ ш дээ. Төслөөр бол ингээд задраад ирчихлээ. Салбарын төсөв бол 2-3 чиглэлээр задрах хандлагатай болж ирж байна. Энэ зардлыг даахад өөрийн аймаг, сум ч ялгаагүй орлогын баазтай байх ёстой. Тэр орлогын баазыг тавьж өгөх зүйл нь бол хүн амны орлогын албан татвар, аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар 2-ын асуудал байж байгаа. Орон нутагт хамаарах татварыг нь л энд хуульчилж өгөх асуудал их чухал байгаа юм. Манай татварын байгууллага, сангийн яам Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварт бол их эмзэглэдэг. Энэ бол татвар ногдох орлогод босго тавьж байж үүнийг хуваах ёстой асуудал байгаа юм. Татвар ногдох орлогын тэдээс дээших нь төвлөрсөн төсөвт, тэдээс дооших нь аймаг, сумын төсөвт ийм 3 чиглэлээр ч юм уу босго тавьж байж энэ татваруудыг хуваах хэрэгтэй. Тэгвэл сая орон нутаг бололцоотой эх үүсвэртэй, өөрийн үндсэн эх үүсвэртэй болох юм гэж. Нийслэлийн байдал бол энд өөр дүр зураг харуулна. Хүн ам, аж ахуйн нэгж нь төвлөрсөн учраас аймгуудтай, дүүргүүдийг нь сумдтай жиших арга байхгүй. Нийслэлийн хуулийг эхлээд гаргах асуудал зайлшгүй шаардагдаж байна. Тусгайлан авч үзэх болчихож байгаа юм.
Бас санхүүгийн дэмжлэгийн тухай ярьж байна. 2 төрлийн тусгай зориулалтын шилжүүлэг, татаас хийнэ гэж. Дашдорж зөвлөхийн ярьж байгаагаас нэг нь урсгал зардалд, нөгөө нь хөрөнгийн зардалд чиглэгдсэн гэдэг нь ойлгогдож байна. Гэхдээ энэ томъёолол дээрээ энэ нь ерөөсөө харагдахгүй байгааг засах хэрэгтэй байна.
Шилжүүлэг бол нэг нь стандарт шилжүүлэг л байдаг л даа. Нийтээрээ стандарт шилжүүлэг байдаг. Нөгөөх нь тэр хөрөнгийн зориулалттай шилжүүлэг.
Дараа нь бас бүх юмыг санд төвлөрүүлнэ гэсэн санаа хэлээд байна. Хэрэв тэгэх юм бол орон нутгийн төсөв гэдэг нэр томъёо чинь бас сан болж хувирах нь байна. Тэрнийг бас бодож үзэх хэрэгтэй зүйл. Яг аль нь оновчтой байх вэ, сан нь аль хэсэгтээ байх вэ?
4. Л.Ариунаа /Удирдлагын академийн багш/
Хуулийн төсөлд санал өгөхөөсөө өмнө би нэг зүйлийг хэлмээр байна. Төвлөрөл саарна гэдэг маань ерөөсөө сааруулахын тулд хийж байгаа зүйл бишээ. Юуны тулд ямар үр дүнд хүрэх гэж байгаагаа зөв ойлгоод тэрнээсээ үүдэж өөрчлөлтүүдээ хиймээр байна. Юуны түрүүнд төвлөрөл сааруулна гэдэг маань төрийн үйлчилгээний хувьд орон нутгийн, бүс нутгийн, улс орны хэмжээгүй гэж байгаан. Тэгэхээр орон нутгийн үйлчилгээ, орон нутгийн иргэдийн хувьд хэрэгцээ шаардлага нь хоорондоо ялгаатай байгаа. Орон нутгийн иргэдэд, тэдний хэрэгцээ шаардлагад нийцсэн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээр үйлчлэх энэ боломжийг нь олгож хуваарилалтын үр ашгийг нь нэгдүгээрт сайжруулах ёстой.
Хоёрдугаарт орон нутгуудын тухайн засаг захиргааны ижил түвшний нэгжүүдийн хувьд өрсөлдөөн бий болох ёстой. Тэгснээрээ үр дүн нь сайжирна. Төрийн өргөжих чиглэлийн хөгжил хязгаарлагдах ёстой.
Гуравдугаарт орон нутгийн иргэдэд төрийг нь ойртуулж өгч байгаа. Тэгэхээр иргэдийн оролцоо нэмэгдээд санхүүгийн болоод улс төрийн хариуцлага дээшлэх ёстой гэдгийг анхаарч үзэх хэрэгтэй байх. Тэгээд үүнтэйгээ уялдуулаад энэ үр дүнд хүрэхийн тулд засаг захиргааны нэгж нь ямар эрх мэдэл, үүрэгтэй байх вэ гэдэг асуудлыг шийдэх ёстой.
Зарлага тал дээр чиг үүрэг нь тодорхой байх ёстой. Орон нутгийн үйлчилгээ орон нутагтаа байна. Дээрээс нь боловсрол, эрүүл мэнд гээд бусад үйлчилгээнүүд засаг захиргааны олон нэгжүүдэд янз бүрийн чиг үүрэг хуваарилагдаж байгаа. Аль шатанд нь ямар чиг үүрэг байх вэ гэдгийг тодорхой болгох хэрэгтэй. Яагаад гэвэл санхүүжилт бол чиг үүргээ дагана гэсэн зарчмыг баримтлах ёстой. Орон нутгийн үйлчилгээ бол орон нутгийн татвараас санхүүжнэ. Улсын хэмжээний үйлчилгээ боловсрол, эрүүл мэнд байвал улсын төсвөөс болон орон нутгийн төсвөөс тодорхой хэмжээний шилжүүлгээр гэх мэтчилэн хэрэгжүүлэх.
Орлого тал дээр тодорхой зүйлийг хэлье. 20 дугаар зүйл дээр орон нутгийн татвар гээд ганцхан зүйл байж байгаан. Орон нутаг бие даах хэрэгтэй гэдэгтэй би санал нэг байна. Орон нутаг бие даасан байхын тулд хамгийн эхлээд өөрийн орлогын эх үүсвэртэй байх ёстой. Өөрийн гэдэг нь өөрсдөө хувь хэмжээгээ тогтоодог эсвэл өөрсдөө тодорхой суурийг нь тогтоодог байх ёстой. Энд байгаа малын хөлийн албан татвар гэдэг маань мал бүхий иргэний орлогын албан татвар юм уу эсвэл одоо орон нутагт эрх нь байгаа бэлчээр ашигласны хураамж юм уу эсвэл тусдаа татвар байгаа юм уу гэдгийг сайн ойлгохгүй байна. Тодорхой татварыг олгох, эрх мэдлийг нь олгохыгоо заагаад өгчихмөөр байгаа юм.
Дараа нь манай орны хөгжлийн өнөөгийн түвшингээс хамаараад нэг хүнд ногдох орлогоороо засаг захиргааны нэгжүүд асар их ялгаатай байгаа. Хамгийн багаасаа хамгийн их орлого бүрдүүлдэг нэгж хүртлээ жишээ нь 2007 оны тоогоор 35 дахин ялгаатай байсан. Тэгэхээр шилжүүлгийг энд нилээд тодорхой болгохыг оролдсон байна. Орон нутагт олгох шилжүүлгийг дотор нь ангилж үзмээр байна. Шилжүүлэг гэхээр эхлээд татварын орлого хуваах шилжүүлэг, тэр болохоор хүн амын орлогын албан татварын орлого, 8.1.1-д цалин түүнтэй адилтгах орлого, НӨАТ 10 хувь ч гэдэг юм уу тэрийгээ эхлээд яаж хуваарилах вэ, зөвхөн хувийг нь тавиад орхихоор бас тодорхойгүй. 50, 50 хувь гээд хуваарилах юм бол дараа нь яг засаг захиргааны нэгжүүддээ хуваарилахдаа юунд үндэслэж хуваарилах юм. Тэгэхээр орон нутгийн орлого төвлөрүүлэх чадамж ялгаатай байгаа учир татварын орлого бүрдүүлэх чадавхид нь үндэслэж хуваарилах юм бол зүйтэй байх.
Дараа нь санхүүгийн шилжүүлэг гээд хэвтээ, босоо чиглэлээр тэнцвэржүүлэх шилжүүлэг. Энэ хуульд орсон нь зөвхөн босоо чиглэлийн шилжүүлэг, балансыг бий болгох зорилготой л байна. Уг нь энэ маань хэвтээ чиглэлдээ орон нутгуудад тэнцвэржүүлэх байвал зүгээр гэж хэлмээр байна. Тэгэхийн тулд орон нутгийн төрийн үйлчилгээний хэрэгцээ шаардлага нь ямар байна вэ гэдгээ тогтоомоор байна. 45.4 дээр санхүү төсвийн төв байгууллага нь орон нутгийн төсөвт байгууллагуудын урсгал зардлын стандарт дээд хязгаарыг тогтооно гээд байгаан. Энэ ямар юм байхын, бас нэг хэмжээ тогтоогоод тэрийгээ өгөх гээд байх юм уу, юуны стандарт юм, төрийн үйлчилгээнийх юм уу, орон нутгийн үйлчилгээнийх юм уу, ялгаатай юм уу гээд.
Санхүүгийн шилжүүлгийн хувьд тэнцвэржүүлэх шилжүүлгээ томъёонд үндэслэж хуваарилна, загварчилсан байна гээд энд орсон байна. Энэ их дэвшилттэй алхам болж байгаан. Гэхдээ УИХ-аас тогтооно гэчихсэн байгаан. Тэгэхээр энэ томъёо байх хэрэг байгаа юм уу. Өөрөөр хэлбэл энэ хуулин дээр ийм ийм санхүүгийн тооцоо, үзүүлэлтүүд аваад, ингэж шилжүүлгийг томъёогоор хуваарилна гэж оруулж өгчихөөд 4 жил тутамдаа энэ үзүүлэлтээ өөрчилнө гээд оруулаад өгчих юм бол арай бие даасан байдал, орон нутаг нь өөрөө бидэнд хэдий хэр хэмжээний зүйл ирэх вэ гэдгээ л мэдэж байх ёстой. Тэгэхээр УИХ дээр шийдсэний дараа л мэдэх юм бол бас л бие даасан байдал гэдэг маань хангагдахгүй болчихно гэдгийг хэлмээр байна.
Ер нь төвлөрөл сааруулаад үр дүнд хүрэхийн тулд төв, орон нутгийн харилцаа оновчтой байхаас гадна зарлагын болон орлогын хуваарилалт нь ямар байх вэ, татварын ямар ямар эрх мэдэл нь хаана байх вэ, төсвөөс олгох орон нутгийн төсвийн шилжүүлэг ямар байдлаар хуваарилагдах вэ?
5. Б.Мөнхсоёл /Нээлттэй нийгэм форумын эдийн засгийн асуудал хариуцсан менежер/
Би горимын чанартай нэг зүйл хэлье. Түрүүн Дашзэвэг гуай ч хэлсэн ерөнхийдөө хуулийн үзэл баримтлал, концепц хэрэгтэй гээд. Бид нар Дукийн Их сургуулийн профессор Рои Келли гуайг урьж сургалт явуулж байсан. Тэр дээр шинэтгэлийн чанартай ийм үйл ажиллагаа явуулахад, өөрчлөлт хийхэд бодлогын баримт бичиг гээд товчхон хэлбэрээр ч байж болно стратеги тодорхойлсон баримт бичиг гаргахгүй бол хууль нь ойлгогдохгүй, тэрнийхээ дагуу ямар ажил хийгдэх нь ойлгогдохгүй өнгөрчих бий гэж сануулж байсныг хэлэх гэсэн юм. Бүгдээрээ тийм бодлогын баримт бичгээ боловсруулсан нь зүйтэй юм болов уу. Яагаад би үүнийг дахиад хөндсөн бэ гэхээр түрүүний хүмүүс таны танилцуулсан илтгэлийг харьцангуй ойлгоогүй асуулт тавьж байгаа байхгүй юу.
Орон нутгийн хувьд татварын эрх мэдлийг олгох, малын хөлийн албан татварыг бий болгох гэх маягаар орлогын эх үүсвэрийг бий болгоно гэж яриад, гэхдээ орон нутгийн хөгжлийн нэгдсэн сан байна түүгээр шилжүүлгүүдийг томъёон дээр үндэслээд явуулна гэж ярьж байгаа ш дээ. Гэтэл тэрийг ойлгоогүй хүн амын орлогын албан татварын 50 хувь нь шууд орон нутагт оногдох гэж байгаа юм шиг ярьж байгаа байхгүй юу. Тэр бол нэгдсэн санд төвлөрөөд тухайн орон нутгийн хүн амын тоо, алслагдмал байдал, эдийн засгийн суурь дээр үндэслэгдээд тэнцвэржүүлсэн байдлаар очно гэдэг нь ойлгогдохгүй өнгөрчихөөр харамсалтай. Харьцангуй бусад хүмүүстэй хамтраад ажлын хэсэгт нь байгаа болохоор энэ индэр дээрээс товч санаагаа хэлье гэж бодлоо.
6. Лувсанжамц /UNDP, Сайн засаглалыг дэмжих хөтөлбөр төслийн менежер/
Бид энэ хуулийн ажлын хэсэг дээр хамтраад ажиллаж байгаа. Концепцийн асуудал дутуу байна гэж байна. Тэгэхээр би энд өөрийн саналаа хэлье. Манайх шиг нэгдсэн үндсэн хуулийн тогтолцоотой газар бол аливаа хуулийг боловсруулахдаа концепц гээд түүнийгээ батлаад явдаг практик байдаггүй. Шууд нэгж хуулиа батлаад явдаг практик байгаа. Концепцтойгоо зууралдаад явж байх хооронд цаг хугацаа явчихсан тал бий. Нөгөө талаас ерөнхийдөө зөвлөхийн илтгэл дээр шийдэж буй арга замуудаа нилээд түлхүү ярьчих шиг боллоо концепц гэдэг нэрийн доор. Гэхдээ үүний цаана бас төсвийн онолын хувьд, нийтийн эдийн засгийн онолын хувьд, ардчиллын онолын хувьд ерөнхийдөө нилээд концепцийн шинж чанартай зүйлүүдийг шийдэж байгаа гэдгийг энд нэмж хэлмээр байна. Тухайлбал, бид яагаад заавал төвлөрлийг сааруулах гээд байгаа юм. Энд бол үндсэндээ хоёрхон аргументыг ярьж байгаа дэлхий нийт. Нэгдүгээрт эдийн засгийн хувьд үр ашигтай байх уу? Хоёрдугаарт иргэдийг өөрийнхөө сонголтод оролцох боломжийг бүрдүүлэх. Татвараа төлж байгаа бол хэдэн төгрөгийг аль үйлчилгээнд, би боловсролд энийг өгнө, эрүүл мэндэд энийг өгөхгүй гэдгээ шийдэх эрхтэй байя гэж байгаа. Энэ эрхийг ганцхан УИХ хадгалах нь зохимжгүй юм. Ер нь төрт ёсны түүхэн уламжлал, шинэчлэлийн онолуудаас нь аваад үзвэл үндсэндээ эхлээд орон нутаг л түрүүлж бий болж, захиргаагаа байгуулж байсан түүхтэй. Энэ үүднээс нь аваад үзвэл манайд тохирох хамгийн гол аргумент бол ардчиллыг бэхжүүлэх буюу иргэдийн оролцоо, иргэдийн төсвийг хуваарилах эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх нь хамгийн чухал байна. Нөгөө талаас гарцаа байхгүй эдийн засгийн үндэслэл байдаг. Манайд хэмжээний болон хуваарилалтын 2 үр ашгийн талаар ярьж болж байна. Хэмжээний үр ашгийн хувьд манайд тооцоход маш төвөгтэй. Түрүүний хэлсэн томоохон газрууд байна, ийм газрууд хэмжээний үр ашгийг эдэлж болно. Өөрөөр хэлбэл засаг захиргааны нэгж нь илүү төвлөрсөн байж байж тухайн үйлчилгээний зардал буурах энэ үйл явцыг хэлж байна. Гэтэл төв, зүүн Европын улс орнууд энэ концепцийг шинэтгэлийн үндсэн асуудал болгож байгаа бол манайд бол маш төвөгтэй. Хөдөөгийн орон нутгийн аймгууд маань үндсэн аж ахуй нь мал аж ахуй байдаг, энд маш олон өрхүүд ажиллаж байгаа учраас бөөнд нь нийлүүлээд томсгоод, Европын улс орнууд дунджаар нэг 20-30 мянган хүн амтай байгаа. Эндээс хүн амын орлогын албан татвар, хогны төлбөр гээд харьцангуй өндөр орлого бүрдүүлэх бололцоотой. Тийм учраас энэ шинэтгэлийг эхлүүлэх гээд байгаа үндсэн зорилго нь бол бид орон нутгийг өөрийн орлогын хувьд бие даа гэдэг асуудлыг нэгдүгээрт тавихгүй байгаан. Гэхдээ төвлөрсөн орлогоосоо хэнтэй ч хуваалцалгүйгээр хуулийн дагуу тэр томъёонд үндэслэн аваад өөрсдөө захиран зарцуулъя, иргэдийн оролцоонд суурилсан ийм механизмаар үр ашигтайгаар захиран зарцуулъя гэдэг бол энэ хуулийн үндсэн санаа нь байж байгаа. Түүнээс бие даах чадвар, орон нутгийн өөрийн орлого гээд явах юм бол ямар нэг хариулт энд олдохгүй.
Дараагийн нэг зүйл хуультай холбоотойгоор тодруулах хэрэгтэй юм шиг байна. Ясли, цэцэрлэг, ерөнхий боловсролын сургууль гээд салбарын үйлчилгээнүүд аймаг, сумд гээд аль алинд нь тавьчихсан явж байна одоогийн байдлаар. Тэгэхээр цаашдаа энийгээ салгах хэрэгтэй байгаа. Жишээ нь миний ойлгож байгаагаар аймгийн түвшиндээ эрүүл мэндийн нэгдсэн эмнэлэг болон сумуудын эмнэлгийг бол аймгийн өмчид нь өгөөд аймаг хариуцан явах, үүн дээр яахав 12 жилийн боловсролыг нэмж болно. Эсвэл 9,12 жилийн сургууль, ясли, цэцэрлэгийг бүгдийг нь тэр чигт нь суманд өгөх хувилбараар ч юм уу. Ер нь энэ үүрэг функцийг нь эхнээс нь зааглаад явахгүй бол дараа нь төсөвтэй холбоотой маш их маргаан гарч ирэх учраас энийг салбарын хүмүүстэй нь ярилцаж хэлэлцэж байгаад тодорхой ялгааг нь гаргаад өгсөн нь дээр болов уу гэсэн санаа байгаа.
Иргэдийн оролцоо гэсэн хамгийн сүүлийн хэсэг дээр зарим заалтуудыг нь засаг даргын тамгын газрын дэргэд сангийн яамны худалдан авах ажиллагааны нэгж байгуулна гээд энэ агентлагийн хандлагаасаа ерөнхийдөө татгалзах хэрэгтэй юм шиг байгаан. Одоо бид нэгэнт л орон нутагт төсвийг нь өгч байгаа, тэртээ тэргүй хууль байж байгаа ш дээ төрийн өмчөөр бараа, үйлчилгээ худалдан авах тухай, үүндээ нэмэлт, өөрчлөлт оруулаад иргэдийн оролцоотой ийм системийг бий болговол яасан юм бэ гэсэн санаа.
Дээр бас нэг заалт байгаа 47.2 гээд. Хурлын өргөтгөсөн хуралдааны дэгийг төрийн захиргааны төв байгууллага тогтооно гээд. Энэ зүйл бас жоохон үндсэн хуультай зөрчилдсөн ч юм уу, тийм асуудал байгаа байх.
7. Г.Энхбаяр /Удирдлагын академийн багш/
Хуулийн төсөл дээр саналаа өгье. Орон нутгийн төсөв гэсэн тодорхойлолт нь хуучин хуультай нь адилхан засаг даргын мэдэлд хэрэглэгдэх төсөв гэж заасан байгаа. Орон нутгийн төсвийг ингэж тодорхойлсон нь Дашдоржийн ширээг тодорхойлохдоо ширээ гэж заасан байгаа нь ширээ гэсний үндсэн чанарыг агуулаагүй байгаа юм. Орон нутгийн төсвийг агуулгаар нь, зориулалтаар нь тодорхойлбол маш том үр дагаврыг дагуулна.
Хоёрдугаар нь хариуцлагын тогтолцоотой холбоотой заалтууд байгаа юм. Дундаас доод шатны төсвийн захирагч нарт хариуцлага хүлээлгэнэ гэсэн байгаа.. Төсвийн удирдлагад оролцож байгаа бүх талууд хэдийн хэмжээний удирдлагын үүрэг хүлээж байна тэр хэмжээгээрээ хариуцлага хүлээх ёстой. Өөрөөр хэлбэл санхүү төсвийн асуудал эрхэлсэн төв байгууллага, засгийн газар зэргийг 51 дүгээр бүлэгт тусгаж өгөх шаардлагатай байгаа юм.
Гуравдугаарт Сангийн яамны баталсан төсөв гэж орон нутгийнхан ярьдаг. Сангийн яам төсөв баталдаггүй ш дээ. Төсөв баталдаг субъект нь өөр шүү дээ. Улсын их хурал, Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал баталдаг ш дээ гэхээр үгүй ээ Сангийн яам чинь зардал тус бүрээр нь баталдаг гэсэн ойлголт байдаг. Сангийн яам бол урсгал зардлын дээд хязгаарын стандарт хэмжээг тогтооно гэж заасан байгааг нарийвчилж зүйл заалтаар нь биш бөөн дүнгээр нь батална гэж өөрчлөх тодорхой болгох хэрэгтэй.
Зардлын статияг шинэчлэх асуудал бол төсвийн тогтолцоонд хамгийн тулгамдсан асуудал. Яагаад гэвэл татварын өршөөлийн тогтолцоог гаргаснаас хойш татвар үнэн мөнөөр гардаг болсон. Гэхдээ зардлын статияадаа үнэн дүйцүүлэх тал дээр анхаарч гаргавал манай төсвийн тогтолцоонд сайн болно шүү.
8. Л.Цэдэндамба багш /Үндэсний Хөгжлийн Хүрээлэнгийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга/
Эхлээд бодлого хөтөлбөр хөгжлөө батлаад дараа нь энийгээ ярь гээд түрүүн Дашзэвэг багш ярьсан. Би үүнтэй санаа нийлэхгүй байна. Яагаад гэвэл ер нь би нилээн олон бүс нутгийн олон хөгжлийн хөтөлбөрийн бодлогын баримт бичиг боловсруулахад оролцлоо заримыг нь удирдлаа. Орон нутаг, бүс хөгжлийн хөтөлбөрөө боловсруулчихдаг. Гаргаад ийм салбараа хөгжүүлье гэх мэт ирсний дараа төсвөөс авах дэмжлэг шийдэгдэхгүй хэцүү засгийн газрын түвшинд ярих болдог учраас орон нутгийн хөгжилтэй холбоотой хэсгүүдийг шийдэж орон нутгийн хөгжилд саад болохооргүй байх хэрэгтэй. Дахин нэг зүйл нэмж хэлмээр байна. Энэ нэг хууль шүү дээ. Үзэл баримтлалаа боловсруулъя гэсэн санал гарсан байгаа. Вэб сайт дээр энэ хуулийн зүйл баримтлал байгаа. Харин энэн дээрээ энэ орон нутагтай холбогдсон хэсгийг суулгаад өгвөл л болоо. Нэг хууль нэг л үзэл баримтлалтай байна гэсэн санаа.
Энэ хуулийн төсөл маш дэвшилттэй ололттой болж байгаа. Эхлээд Зардал, орлого талаас нь аваад үзэхэд орон нутагт аймаг сумдад аятайхан эрх мэдэл шилжиж ирж байна ш дээ. Нөгөө талаар манай зарим аймгууд бодит байдал дээр татаасгүй тусгай зориулалтын шилжүүлэггүй бол зөвшөөрөлгүй бол амьдрах боломжгүй байгаа ш дээ. Энийг энэ хуулиар маш сайн зохицуулж өгсөн байгаа. Орон нутгийн хөгжлийн нэгдсэн сан бол УИХ дээр бий болж тэндээс шийдэж хөрөнгө оруулж, Орон нутгийн хөгжлийн сан бол тэр татаас тусгай зориулалтын шилжүүлэг, татварын орлогоор санхүүжиж эндээс бүрдсэн хөрөнгөө зөв зүйтэй зарцуулахаар орсон байгаа. Ийм хандлагатай болохоор энд туссан байгаа нь энэ хууль логик дараалал энэ тэр нь их сайн болсон байна. 1993 оноос 2003 он хүртэл Хуучин хуулиуд бол нилээн эрх мэдэлтэй алдаа дутагдал гарсан тэрнээс хойш маш их эрх хэмжээ хааж орон нутгийн хөгжил саарсан. Өнөөдөр энэ хуулиар орон нутагт нилээд эрх мэдэл олгосон байгаа. Гэхдээ ийм үед хяналт хэрэгтэй. Энэ хуулин дээрх бас хяналт гэж оруулсан байгаа нь зүйтэй юм. Зарцуулалт дээр бол төсөл, хөтөлбөр гэсэн дээр хөгжлийн гэж үг оруулаад урт хугацаатай, богино хугацаатай гэж оруулбал зүйтэй байна.
9. Л.Отгонтуяа /Удирдлагын академийн багш/
1-д Орон нутгийн төсвийн тодорхойлолтыг энэхүү хуулин дээр үнэхээр шинэчлэх хэрэгтэй байгаа юм. Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлаар баталсан засаг даргын мэдлийн төсөв нь цаашаа ИТХ бүрэн эрх засаг даргын бүрэн эрхэд хангалттай тайлбарлагдсан байдаг. Орон нутгийн удирдлагын зүгээс тодорхой жилийн хугацаанд иргэдийн амьжиргааны түвшинг тоон болон чанарын хувьд өөрчлөх төлөвлөгөөний мөнгөн сан гэсэн байдаг. Иргэд рүү чиглэсэн яаг юу хийх гээд байгаа мөнгөн сан тэнд бүрэлдээд байгааг тодорхой болгох.
45 дугаар зүйл дээр орон нутгийн төсвийн зарлагыг аймаг нийслэлийн, сум дүүргийн түвшинд чиг үүргээр ялгаж оруулсан нь маш сайшаалтай харагдаад байгаа боловч давхардал харагдаад байна. Олон дахин 45.2.2, 45.3.2 гэх мэт хөтөлбөр арга хэмжээний зардлууд давхардаад байгаа. Үүнийг алга болгохын тул чиг үүргээр нь зааглах ёстой. Чиг үүрэг зааглахад чиг үүргээ хэрэгжүүлэх эдийн засгийн өмч нь юу байх ёстой вэ гэдгээ тодорхойлох хэрэгтэй. 45.2.1.1 дээр аймаг нийслэлийн ясли цэцэрлэг сургууль байсан боловч дараагийнх дээр нь 45.3.1.2 дээр сум дүүргийн өмчлөлд хамаарах ясли цэцэрлэг сургууль гэж аль алинд нь хамаарч давхардаж ойлгомжгүй зүйл гараад байна. Засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгж түүний удирдлагын тухай хуульд 2007 онд орсон нэмэлт өөрчлөлт дээр ИТХ-ын өмчийн тухай зааж өгсөн байгаа боловч бодит байдал дээр хэрэгжихгүй байгаа. Яагаад гэвэл аймгийн өмч нь юу вэ, нийслэлийн өмч нь юу вэ, сумын өмч нь юу вэ гэдгийг ялгаж зааж өгөөгүй эрхзүйн зохицуулалт байхгүй байгаа. Нийслэлд дүүрэг рүүгээ өмч шилжүүлэх анхны оролдлого хийсэн хирнээ дүүргийн тамгын газрын өмчид байх ёстой хороодын цогцолбор одоо болтол дүүрэгтээ шилжээгүй учир баланстаа 2 янзаар тусаж байгаа. Өмчөөс орон нутаг ямар орлого олох вэ гэдэг нь эргээд гарах зардал санхүүжилт нь урсгал зардал, хөрөнгө оруулалтын зардлын хувьд ч үүнтэй холбоотой хамааралтай гарч ирж байгаа учир үүнтэй холбогдуулж өмчийн асуудлаа концепцийн шинжтэй тодруулж гаргах хэрэгтэй. Чиг үүрэг эрх мэдэл түүнийгээ хэрэгжүүлэх эдийн засгийн үндэс буюу өмчийн асуудал, санхүүжилт буюу төсвийн асуудлыг түвшин бүр ялгаж өгөх хэрэгтэй байгаа юм.
Үндэсний хөтөлбөрүүдийн санхүүжилттэй холбоотой асуудал бол тухайн төсвийн байгууллагын урсгал зардлын зарцуулах эрхзүйн үндэс байдаг. Хуулиа үндэсний хөтөлбөрүүддээ тусгагдсан чиг үүргийнхээ хүрээнд үйлчилгээгээ үзүүлж байдаг стандарт нь тэндээс гарч ирдэг. Энийг тусад нь гаргахаар тухайн байгууллагын урсгал зардал нь хаанаас гарах вэ гэдэг асуудал гарч ирж байна зөрчилтэй байна. Ерөнхий хуулийн заалтад нэгдсэн төсвийн бүрэлдэхүүнээ улсын төсөв орон нутгийн төсөв засгийн газрын тусгай сангийн төсөв буюу төрийн тусгай сангийн төсөв гэсэн 3 ангилалтай байлгаад тусгай сангуудынхаа бүх зохицуулалтыг тайлан хяналт удирдлагыг ялгаатай байлгаж өгмөөр байна. Нэгдсэн сан гэдэг тийм ач холбогдолтой байх болов уу үгүй юу. Шууд аймаг сум нийслэл дээр хуваарилж ордог мөнгө нь процесс нь төсвийнхөө хэлбэрээр дагуу л явахгүй бол нэгдсэн төсөв буюу хүний хөгжлийн сан гэх мэтчилэн нэр нь өөрчлөгдөхөөр нэгдсэн төсвөө өөрчилдөг баймааргүй байна. Нийслэлийн төсөв, орон нутгийн төсөв гэж л өөрчилмөөр ялгамаар байгаа юм даа.
10. Б.Эрдэнэ-Очир /Дэлхийн банкны хөдөөгийн хөгжил хариуцсан мэргэжилтэн/
Зарчмын хувьд нэг санал хэлье. Ер нь бол концепцоо ярих нь зөв. Ерөнхийдөө хөдөөгийн хөгжил гэж Монголчууд юуг харж байгааг тодорхойлох нь зөв юм. Хөдөөгийн хөгжил гэхээр зөвхөн мал яриагүй байх. Хөдөө амьдарч байгаа иргэдийн ахуй амьдрал соёл боловсрол мэдлэг чадвар тэдний үр хүүхдийн амьдралын түвшин эзэмших боловсрол зэрэг өргөн хүрээтэй ярьж байгаа байх. Концепцоо хөрөнгө нь бэлэн боллоо гэхэд хөрөнгийг ашиглах нөхцөл зөв зохистой зарцуулах боломж бий юу урьдчилан ямар бэлтгэл хийх хэрэгтэй вэ гэдгийг боловсруулах хэрэгтэй байх.
Хуулийн нэр томьёон дээр орон нутгийн хөгжлийн хөтөлбөр гэдгийг тодорхойлоод өгвөл ямар вэ? Хөтөлбөр гэдгээ орон нутгийнхаа хүрээнд тодорхойлохоос өмнө Засгийн газар, төр засгаас УИХ-аас гаргасан стратегийн баримт бичиг дээр суурилж сум орон нутгийнхаа давуу сул талыг үндэслэж нарийвчлаад урт удаан хугацааны олон нийтээр хэлэлцүүлж баталсныг орон нутгийн хөгжлийн хөтөлбөр гэнэ гэж болох юм. Тэр хөтөлбөр нь тусгагдсан үйл ажиллагааг зүйлийг хэрэгжүүлэхэд дээрээс харж үзэж санхүүжүүлж болох юм. Хотын орчим нэг суманд улсаас 140 сая, гэтэл гадаадын тусламжийн байгууллага 300 сая өгч байна. Үүний шалтгаан нь гадны донор танайд юу хэрэгтэй вэ гэж асуухад тухай орон нутгийн дарга нь өөртөө итгэлтэйгээр манайд ийм юм л дутагдаж байна ингэх л хэрэгтэй байна гэж хэлж чаддаггүй учир дагуулж ирсэн нь хүн ямар стратегитай байна тэр хүний хэлсний дагуу л хийдэг учир дараа нь харж ханддаггүй эзэмшиж чаддаггүй зүгээр л нэг төсөл хэрэгжсэн гэдэг нэр авдаг. Хуулийн нэр томьёон дээр орон нутгийн хөгжлийн хөтөлбөр гээд оруулаад өгвөл зүгээр байна.
Тусгай шилжүүлэг татаас дэмжлэг жилээр биш дунд хугацааны турш хиймээр байна. Хэрвээ тийм ерөнхий чиглэл өгвөл дараагийн 3 жилдээ 10 төсөл хэрэгжүүлж болно гэсэн чиглэл авчихвал зүгээр байна. Тэгэхгүй бол жил жил дээр төлөвлөөд жилээр л хэрэгжүүлээд дуусдаг бол бэрхшээлтэй байна. Энийг 46.11 дүгээр хэсэг дээр оруулбал зүгээр юм гэсэн саналтай байна.
Орон нутгийн төсөвт ард иргэдийн оролцоо гэдэг дээр 47.1 дээр орон нутгийн хөгжлийн санд ирэх жил тэдэн төгрөг ирнэ шүү гэдгийг ард иргэд нь урьдчилж хэлмээр байна. Дараа нь ийм хөрөнгө ирж байгаа учир та бүхнээс санал асууж байна гэж процессын санал авах хэрэгтэй байна. Ард иргэдэд мэдэгдэхгүй санал авна гэдэг нь эргээд дарга нь ард иргэдийнхээ барьцаанд орох магадлалтай учир нь санал авсан хирнээ хөрөнгийн хэмжээнээсээ шалтгаалаад хэрэгжүүлж чадахгүй бол даргадаа ард иргэд нь итгэл буурна. Ард иргэд нь сангийнхаа хөрөнгө мэдэхгүй учир маш их юм хүсдэг дарга нь төсөвтөө баригддаг зүйлээс зайлсхийхийн тулд хөрөнгийн хэмжээг заагаад өгвөл зүгээр юм.
Сум дүүргийн засаг даргын газар нь 20 сая хүртэл төгрөгийн гэсэн байгаа. Гэхдээ энд сум дүүргийн засаг даргын гэж заагаад яах юм бэ. Тамгын газар нь улсын үйлчилгээг иргэддээ хүргэж байгаа албан ёсны төрийн түшээд. Засаг дарга нь хөгжлийн хөтөлбөрөө боловсруулж байдаг түүнийг хэрэгжүүлж байдаг зөвлөгөө авч байдаг засаг даргын дэргэд байдаг зөвлөл гэж байдаг. Тэр зөвлөлд тамгын газрын ажилтнууд бадаг бас тухайн сум дүүргийн аж ахуйн нэгжийн, иргэдийн төлөөлөл байдаг. Худалдан авалтын ажиллагаан дээр засаг даргын зөвлөлийг оролцуулах, хяналт тавиулахаар зөвлөлийн үйл ажиллагааны оролцоог нэмэгдүүлж зөвлөл гэсэн үг оруулбал яасан юм бэ гэсэн саналтай байна.
Орон нутаг хөгжүүлэх асуудал тулгамдсан асуудлын нэг. Жишээ нь орон нутагт гамшиг тохиолдлоо гэхэд нийслэлээс л бүх юмаа гуйж байдаг. Сургуулийн цонх хагарлаа гэхэд л сургуулийн захирал сангийн яамны сайдын үүд сахидаг асуудлыг л болимоор байна.
11. Д.Дарамренчин
Иргэний танхимд орж ирж үг хэлж байгаадаа баяртай байна. Түрүүний хурал дээр төсвийн орлого бүрдүүлэхдээ анхаараач ээ гэж байгаль орчинтой холбоотой санал хэлсэн. Малын татварын хураамж гэж байдаг щ. Мал бол өөр хэрэг, хог хаягдалтай холбоотой ажил хийж байхад хүн шиг хэрэггүй юм байдаггүй. Хүн яагаад байгаль орчноо хамгаалж хогийн татвар яагаад төлж болдоггүй юм бэ. Энэ асуудал дээр хүн яагаад татвар төлж болдоггүй юм бэ. Хүн эхийн хүнээс тасраад л газар дээр бууж байгаа шүү. Хогоор 20 жил амьсгаллаа. Надад юу саад болж байна гэхээр JICA төсөл шиг надад саад болж байгаа газар алга JICA өнөөдөр монголд юу хийсэн бэ. Иргэн Дарамренчин надаас л доор байгаа шүү. Миний 100 сая төгрөгийн хог хаягдлын төсөл Нийслэл дээр дэмжигдсэн.
12. Ц.Даваадулам /НҮБ-ын үндэсний хөтөлбөрийн ажилтан/
Концепцийн хувьд хангалттай байна. Энэ цаг үед энэ хуулийн төслийг цаг алдалгүй хиймээр байгаа юм. Ерөнхийдөө зөвшилцөл бол бий болсон түүнийг концепц гэж ойлгож болно. Өнөөдөр тэр концепц нь өгүүлэгдээд байгаа, эсвэл тэр онолын мэдлэг дутагдаад байгаагаас болоогүй. Асуудал юундаа байгаа гэхээр ямар ч гэсэн улс төрийн хүсэл зориг байгаа орон нутагт эрх мэдэл өгнө гэсэн чиглэл бол бий болсон өнөөдөр ганцхан техникийн асуудал дээр л эдийн засгийн тооцоон дээр дутагдалтай юм байгаа тэрэн дээр цаашид мэдээж ажиллах байх. Түрүүн чиг үүргийг зааглах гэж ярьж байна зааглах зарчим нь ойлгомжтой, яг зааглаад ирэхээр өнөөдөр яг сумын түвшингийн сургууль нь хэдий хэмжээний төсөв хэрэглэдэг юм, засвар үйлчилгээнд нь хэд зарцуулдаг юм, аймгийн түвшингийн сургууль нь хэд зарцуулдаг юм зааглаад явахад техникийн ажил нь асар их хүндрэлтэй байдаг, орон нутгийн орлогын бааз суурийг тодорхойлоход хүндрэлтэй гэх мэтчилэн дандаа тооцоо судалгааны хүндрэлтэй асуудал байгаа болохоос тэр онолын мэдлэгийн дутагдал бол асуудал бишээ гэж хэлэх гэж байна. Би ганцхан зарчмын санал тавья гэж бодож байна. Урьд өмнө бид аймаг, нийслэл, сум, дүүргийг нэг хуулиар зохицуулж ирсэн гэтэл өнөөдрийн байдлыг харахад нэг хуулиар зохицуулагдахгүй гэж харагдаж байгаа. Орлого хуваарилах бүх онолын болоод практик талын шалтгаануудаас шалтгаалаад нийслэл дүүргийн төсөв аймаг сумын төсвөөс өөр байхаас өөр аргагүй байдалд орж байгаа. Жишээ нь хүн амын орлогын албан татварыг аваад ярих юм бол нийслэлд төвлөрлийг саарууллаа гээд өгчих юм бол улсын төсөвт бид нар мөнгөгүй үлдэхээр хэмжээний ийм ялгаатай байдал үлдэж байгаа учраас үүнийг нэг хуулиар тусад нь зохицуулахгүй бол болохгүй юм шиг санагдаж байгаа. Өнөөдөр хотын үйлчилгээ маш өөр шинж чанартай болж байна хотын үйлчилгээнд их доголдол гарч байна, хотын классик үйлчилгээ гэж байдаг түүнийг хотод дүүрэгт зааглаж өгөөд харин түүнийгээ орлогын ямар эх үүсвэрээр санхүүжүүлж өгөх вэ гэдгийг энэ хуулиар шийдэж өгөхгүй бол аймаг нийслэл гэдэг хуучин ангиллаар явах юм бол болмооргүй санагдаж байна. Баярлалаа.
13. Г.Нямдорж
Би сангийн яамнаас боловсруулсан “Төсвийн тухай” хуулийн төслийн нээлттэй хэлэлцүүлгийн хоёр дахь хэлэлцүүлэгт хадгаламж зээлийн хоршооны хохирогчдын төлөөлөгчдийг төлөөлж үг хэлье гэсэн юмаа. Өнөөдөр эхний байдлаас харахад төсөв хэлэлцэх, төлөвлөгөө батлах тухай жаахан өөр юмуу даа гэж бодож байна. 2000-д оны үед улсын банк ард иргэдийн санал авах хүсэлтийг хөрөнгийн болон бусад олон шалтгааны улмаас хангах боломжгүй байсан учир Америк зэрэг олон орны туршлагаар хадгаламж зээлийн хоршоо гэгчийг санаачилж 1996 онд . . .
14. Л.Шарав /Монгол Улсын гавъяат эдийн засагч/
20 дугаар зүйл. Орон нутгийн төсвийн орлого
20.10. Татварын Ерөнхий хуульд заасан орон нутгийн татварын орлогын дээд, доод хувь, хэмжээ, татварын суурийг Улсын Их Хурал тогтооно. гэж найруулах.
20.11. Аймаг, нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн хурал Улсын Их Хурлаас тогтоосон дээд, доод хязгаарын хүрээнд өөрт харъяалагдах тухайн татварын хувь, хэмжээг тогтоон батлах эрх эдэлнэ.
20.11. Сум, дүүргийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн хурал аймаг, нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн хурлаас тогтоосон дээд, доод хязгаарын хүрээнд өөрт харъяалагдах тухайн татварын хувь, хэмжээг тогтоон батлах эрх эдэлнэ.
20.11., 20.12. нь Хэрэв УИХ орон нутгийн татварын орлогыг аймаг, нийслэл, сум, дүүрэг гэсэн зааг ялгаатай батлах эсэхээс хамаарч энэ 2 заалт нэг байхуу, эсвэл 2 байх уу гэдэг нь шийдэгдэнэ.
45.2.1.2. Аймаг, нийслэлийн өмчлөлд хамаарах ясли, цэцэрлэг, цэцэрлэг-яслийн цогцолбор, ерөнхий боловсролын сургууль, мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төв, эрүүл мэндийн байгууллагуудын урсгал зардал;
45.2.1.4. Найруулах санал: Аймаг, нийслэлийн төрийн үйлчилгээний харъяалалд хамаарах усан хангамж, бохир ус цэвэрлэх байгууламжийн үйлчилгээний зардал, мөн дулаан болон цахилгаан эрчим хүчний инженерийн шугам сүлжээний аж ахуйн нэгж, байгууллагад зориулж төсвөөс олгох татаас.
45.2.1.5. Аймаг нийслэлийн үерийн хамгаалалтын болон мал амьтны халдварт өвчинтэй тэмцэх, хортон шавьжийн устгал, хяналт, гамшгаас урьдчилан сэргийлэх зардал; Одоогийн хуульд ч байгаа хэрнээ хэрэгждэггүй, зардлыг нь улсын төсвөөс гаргасаар байгаа. Энд ингэж бичсэнээр хөрөнгө зардал нь хуваарилагдаж чадах бол уу???
45.5, 45.6 -г ерөнхий боловсролын байгууллагуудын үйл ажиллагааны болон, төрөөс ард иргэдэд үзүүлэх боловсролын үйлчилгээний стандартыг боловсролын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага, эрүүл мэндийн үйл ажиллагааны болон, төрөөс ард иргэдэд үзүүлэх эрүүл мэндийн үйлчилгээний стандартыг эрүүл мэндийн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага тус тус тогтооно. ГЭЖ НАЙРУУЛАХ. Нэгтгэх шаардлагагүй гэж үзвэл тус тусдаа байж болно. Уг нь агуулга нэг учраас нэгтгэсний буруу гэж байхгүй байхаа.
45.2.3.4. Аймаг, нийслэлийн харъяалал бүхий өндөр хүчдэлийн болон цахилгааны шугам, дэд өртөөний хөрөнгө оруулалт; энд өндөр хүчдэлийн, цахилгааны шугам гэж салгах эсэхийг бодох. Миний бодоход шууд цахилгааны шугам гэвэл яасан юм.
45.2.3.5. Аймаг, нийслэлийн харъяалал бүхий авто зам, гүүр, түүний гэрэлтүүлэг, гэрлэн дохио болон бусад холбогдох хөрөнгө оруулалт;
45,3,16 гэх мэт бусад зүйлүүдэд байгааг засвар яасан юм.
45.8. Орон нутгийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал нь 45.3-45.6-д заасан стандарт, зарлагын дээд хязгаарын хүрээнд орон нутгийн төсвөө боловсруулж, хэлэлцэж, батална.
46.9. Орон нутгийн төсвийн хөрөнгө оруулалт, хөтөлбөр, төсөл арга хэмжээ хэрэгжүүлэхэд зориулж Улсын төсөвт орон нутгийн хөгжлийн нэгдсэн сан байгуулна.
Миний бодоход энэ нь Улсын төсвийн хэсэгт байвал зүгээр юм. Энэ чинь орон нутгийн төсвийн хэсэг шүү дээ.
46.17.1. Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Засаг даргын Тамгын газар, ИТХ, улс төрийн намууд, төрийн бус байгууллагуудын бичиг хэрэг, цахилгаан дулаан, харилцаа холбоо гэх мэт захиргааны бусад урсгал зардлыг;
46.17.3. Бүх төрлийн байр наадам, ойн арга хэмжээ, банкет,???? хүлээн авалт, дайллага, шашны болон уул овоо тахих зэрэг бусад ёслол;
46.17.6. Орон нутгийн иргэдийн саналыг зохих журмын дагуу огт аваагүй, санал авсан ч тэдний олонхын саналыг аваагүй, орон нутгийн төсвийн төлөвлөгөөнд тусгагдаж батлагдаагүй зардал, арга хэмжээ.
46.18. Орон нутгийн хөгжлийн сангаас дараах бараа, ажил үйлчилгээг худалдан авахыг хориглоно. Үүнд:
ЭНЭ ҮҮНД гэдэг үгийг хасах. Учир нь тэртээ тэргүй 48.18.1. гэх мэтээр дугаарлаж байгаа шүү дээ.
46.18.1. Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Засаг даргын Тамгын газар, ИТХ, улс төрийн намууд, төрийн бус байгууллагууд хэрэгцээнд болон энэ сангаас санхүүжүүлж байгаа үйл ажиллагаанд ашиглах зориулалтаар автомашин, компьютер, хэвлэх төхөөрөмж, албан тасалгааны тавилга болон бусад эд хөрөнгө, тоног төхөөрөмж;
46.18.4. Найруулах санал: Согтууруулах найрлага бүхий спиртийн ундаа, бүх төрлийн тамхи болон мансууруулах бодис;
46.18.5. Найруулах санал: Тэсэрч дэлбэрэх бодис, буу зэвсэг;
46.18.7. Орон нутгийн иргэдийн саналыг зохих журмын дагуу аваагүй, авсан ч тэдний олонхын саналыг аваагүй, орон нутгийн төсвийн төлөвлөгөөнд тусгагдаж батлагдаагүй, худалдан авах ажиллагаанд нь иргэдийн оролцоо, хяналтыг хэрэгжүүлээгүй аливаа худалдан авах ажиллагаа.
46.19. Орон нутгийн хөгжлийн сангийн хөрөнгө, санхүүжилтээр бий болсон аливаа эд хөрөнгө, баялгийг тухайн орон нутгийн өмчид бүртгэж, тайлан тэнцэлд тусгана. (гэж найруулах)
47.1. Сум, дүүргийн төсвийг төлөвлөх, хэлэлцэх, батлах, гүйцэтгэлийг хангах явцад дараах зарчмыг баримтална. Энд төлөвлөх, хэлэлцэхийн байрыг төлөвлөөд, хэлэлцээд батална гэсэн дарааллаар байвал зүгээр байх гээд солив.
47.1.1. Орон нутгийн хөгжлийн сангаас авч хэрэгжүүлэх хөрөнгө оруулалт, хөтөлбөр, төсөл, арга хэмжээний талаар баг, хороодод олон нийтийн нээлттэй санал асуулга явуулах;
Энд: жил бүрийн төсвийн төслийн үед энэ санал асуулга явж байх юм уу, эсвэл сонгуульт хугацааны эхний жилийн санал асуулгаар явах юм уу гэдгийг тордуулахгүй бол сонгуулийн сурталчилгааны үед ард иргэдээс тавьж байсан санал юм байгаа юм ч гэж хэлэх асуудал гарна. Иймд энд тодруулга хийх хэрэгтэй болов уу
47.1.3. Найруулах санал: Баг болон хороодын Иргэдийн нийтийн хурлаар эдгээр саналуудыг хэлэлцэн загварчилсан төсвийн дагуу тухайн баг хороонд ногдох хөрөнгийн хэмжээнд багтаан нэн тэргүүний ээлжинд шаардлагатай, төсвийн жилд хэрэгжих боломжтой саналыг сонгох;
(энд тоон хязгаар заах шаардлагагүй. Нэгэнт ...ногдсон хөрөнгийн хэмжээнд багтаан... гэсэн учраас тэр 1 байна уу, 6 байна уу, 10 байна уу хамаагүй. Хамгийн гол нь тухайн төсвийн жилд хэрэгжсэн байх)
47.2. Иргэдийн төлөөлөгчдийн өргөтгөсөн хурлын дэгийн тухай үлгэрчилсэн журмыг хууль зүйн асуудал хариуцсан төрийн төв байгууллага тогтооно. (47.2 нь хууль, эрх зүйн хувьд тохирч байгаа юмуу, ИТХ-ын дэгийг захиргааны байгууллага баталж болох уу?)
47.3. Аймаг, нийслэлд улсын төсвийн болон орон нутгийн хөгжлийн сангийн эх үүсвэрээр санхүүжигдэх бараа, ажил, үйлчилгээг худалдан авах ажиллагаа хэрэгжүүлэх чиг үүрэг бүхий Сангийн яамны худалдан авах ажиллагааны нэгжийг Засаг даргын Тамгын газрын дэргэд байгуулна. (нийтдээ хичнээн хүнтэй, хэдий хэрийн зардалтай байх. Төрийн албан хаагчдын орон тоо нь нэмэгдээд, урсгал зардал нь улам өсөөд л байх юм байна. Энэ нь бодвол 20 саяас дээш төгрөгийн өртөгтэй зардлыг л зохицуулах үүрэгтэй юмуу даа. Энэ албыг байгуулснаар ТЕНДЕР гээчийн будлиан арилж чадах юм уу, Харин ч нөгөө л авлига авагчдын тоо нэмэгдэх юм биш үү)
15. Д.Баасандорж /Зөвлөх багш/
За энэ төсвийн тухай хуулийн орон нутгийн төсвийн тухай хэлэлцэж байна. Төсөв бол орлого зарлагыг тоон утгад оруулсан төрийн үйлчилгээний төлөвлөгөө байдаг. Орон нутгийн төсөв хэлэлцэж байгаатай холбогдуулаад иргэний хувьд ялангуяа 47-р зүйлд Дашдорж гуайгаас асууя гэж бодоод байгаа. Ерөөсөө энэ батлаад байгаа хуулийг хүн хэрэгжүүлнэ. Тэнд ажиллаж байгаа төрийн удирдлагууд аппаратын хүмүүс хэрэгжүүлэх юм. Одоо бидэнд мэдэгдэж байгаагаар өнөөдрийн засаг захиргааны нэгж байгууллага чинь яг иргэддээ ямар ажил төрөөс зохион байгуулаад байгаа юм. Яаж зохион байгуулах гэж байгаа юм энэ учир холбогдол хууль дүрмийг сурталчилахаас эхлүүлээд хуучны юм байхгүй болсон. Тэгэхлээр 1-рт энэ хууль цоорхойтой хууль битгий гараасай 2-рт энэ хууль гарсан цагаас нь эхэлж сайн судалж сурталчилах ажлыг далайцтай хийхгүй бол энэ орон нутагт яваад очиход энэ 10, 20 жил ажиллачихсан ахмад хүмүүс ч байна шинэ залуу боловсон хүчин ч байна гэхдээ яг иргэдтэйгээ тулж ажиллах энэ одоо чадвартай дадлага туршлагатай хүмүүс хэр байдаг юм бол. Энэн дээр сэтгэл зовж байна.
Төсвийн орлого бүрдүүлэхэд орон нутагт төсвөөр дамжуулаад орон нутагт эрх өгнө гэж яриад байгаа юм. Тэгэхээр бид ярьдаг ш дээ төрөөс төрсөн тэр бумтан гээд одоо дээд албан тушаалтангууд маань ийм хочтой магадгүй энэ хяналтын механизмыг маш оновчтой сайн тавихгүй юм бол ерөөсөө иргэн бидний хувьд энэ дээр их санаа зовж байгаа. Чухам хэрэгцээтэй нүдэнд дасчихсан олон жил тэнд удирдах ажил хийчихсэн манай суманд юу одоо хийх ёстой юм гэдгийг олж хардаггүй, түрүүчийн хэлдэг шиг аар саар юманд хөрөнгө зараад байх вий энэ дээр одоо их хариуцлага тооцох ёстой юм.
Төсвийн орлого дээр нэг ийм юм байж болох уу үгүй юу. Хүмүүс ярьдаг юм байна лээ хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийг дэмжих одоо хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд аж ахуй эрхэлж байна. Тэр хүмүүсээс татвар авдаг юм байна. Энийг тэр татварын бодлогоос нь харж үздэг хөнгөлдөг юу гэж ярьдаг вэ гэвэл татвар хүн болгоноос жигд авдаг байх ёстой гэсэн зарчим байгаа ш дээ 2-рт түрүүн хүмүүс хэлж байсан байгаль экологийг бохирдуулдаг нийслэл хотод дураараа хогоо шатаадаг, газар ухаж орчин, агаарын бохирдол гаргадаг бидний эрүүл мэндийг хохироож байгаа машины асар их утаа ялгаруулж байгаа гэх мэтчилэн зүйлүүдэд татварыг оруулж , Нийслэлийн эрх зүйн байдлын хуулин дээр айл болгоны яндангаас татвар авна гэж оруулсан юм байна лээ энийг тусгаж өгмөөр байгаа юм. Бас нийслэл, дүүргүүдийн хувьд байж болох зүйлээ гэж бодож байгаа юм.
46.17 46.18 болон 47 дугаар зүйлүүд бол үнэхээр орон нутгийн төсөвт иргэд олон нийтийн оролцоог хангах асуудал шинээр тусгагдсан нь үнэхээр зүйтэй гагцхүү үүнийг биелүүлэхэд л төрийн захиргааны орон нутгийн бүх түвшний байгууллагууд хариуцлагатай хандаасай энэ ажил бол анхан шатанд мэдрэгддэггүй шүү дээ та бид бүгдээрээ л иргэд аль нэг хороо дүүрэгт харъяалагдаж байгаа ямар ажил юу хийгдэж байгаа төсвийн тухай битгий хэл ямар юм болоод байгаа нь зөвхөн тэр хэдэн цөөн хүмүүсийн хүрээнд л явагддаг. Тэгэхлээр энэ механихзмыг бүрдүүлж бий болгох талаас анхаарахгүй бол хоосон хууль болчих вий гэж л бодож байна.
16. И.Баасанжав /“Сайн Үйлс” ТББ-ын шинжээч/
Би энэ Дашдоржийн орон нутгийн төсөвт иргэд олон нийтийн оролцоо гэдэг дээр нилээн сонирхол татаж байна. Энэ дээр нэлээд дэлгэрэнгүй сайхан юмнуудыг бичсэн байна. Тэгэхдээ энэ бол төсвийн байгууллагын удирдлага санхүүжилтийн хуульд урьд өмнө байж байсан юм. Одоо энэ Очирхүү энийг баталсан хүн сайн мэдэж байгаа энийгээ хэрэгжүүлэхгүй байдаг байхгүй юу. Тэгээд болохоо байхаараа төсвийн удирдлагын хууль буруу байна энийг засна аа гээд л эхэлж байгаа юм. Одоо 5 жилийн дараа Дашдоржийн энэ 47 гэсэн зүйлүүдийг баталчихаад л 5 жилийн дараа энэ муу хэрэгжиж байна аа гэх юм бол аа энэ хууль маш муу байгаа юм одоо дахиад хийе гээд л яриад эхлэх юм. Энэ хуулийг чинь хүн л хэрэгжүүлдэг шүү дээ тэр албан тушаалтнаас нь хариуцлага тооцно гэж ерөөсөө байхгүй юм. Энэ нэлээн хэдэн хуультай хамааралтай байгаа юм. Энэ яахав гэхээр түрүүн Дашдоржийн хэлдэг тендерийн хууль за тэгээд л яам агентлагийн тухай хууль, орон нутгийн засаг захиргааны тухай хууль гээд энэ дээр түрүүн хүмүүс концепц нь байхгүй байна гээд л буруу байна концепц хэрэггүй ч гэх шиг юм ярьж л байна л даа тэгэхээр энэ концепц бол хууль болгон дээр гарч байх ёстой биш шүү дээ аль 5-н жилийн өмнө бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлал Очирхүү байж байхдаа баталчихсан тэр хуулийг урьдчилж уншаад энэ дээр л энэ хууль коцепцин дээр явах ёстой. Концепц гэдэг бол хаа очих оо л тодорхойлж байгаа шүү дээ тэгээд энэ хуулийг хаа очихоо мэдэхгүй хууль хийгээд яах юм, очих газраа мэдэхгүй яваад ямар хэрэг байна. Дашдорж өөрөө сангийн яаманд байсан болохоор би сангийн яамаар нэлээд олон хүнтэй уулзаж байсан тэнд олон хүний орон тоо байж байгаа юм. Тэнд одоо тендерийн хуулийг хариуцсан нэг хэсэг улс, гадаадын сангийн төсөв хөрөнгийг зохицуулах нэгдсэн нэг хэсэг улс, тэгээд тэнд мэдэж байгаа юм ерөөсөө байхгүй очихоор энэ хууль буруу байна аа л гэж ярьж байгаа юм. Надад эрх мэдэл алга байна аа л гэж ярьж байгаа юм. Тэр олон хуулиуд дотор эргүүлээд үзэхээр бүгд дотор нь байж байгаа юм. Төсвийн байгууллагын удирдлага санхүүжилтийн тухай хуулийн нэр томъёо гэсэн ойлголтон дотор 10, 13 дотор хоорондоо холбоотой байж байгаа юм. Тэгэхээр би юу гэж хүсэх гэж байна гэхээр энэ түрүүчийнхээ хуулийг яагаад хэрэгжүүлээгүй юм бэ эдгээр асуудлыг авч ярьж байж дараа нь энэ хуулийн тухай ярина уу гэхээс энэ урагшаа явахгүй энийг олон түмэн энэ дээр л сайхан юм биччихвэл хэрэгждэг гэж ойлгоод байгаа юм. Энэ улсуудын юм тэгж яриад байна. Энэ тулга тойрсон ойлголт байна л даа цаанаас нь асуудлаас нь угаас нь авч ойлго л доо. Ямар ч гүн ухаан улс төрийн бодлогын мэдлэггүй хүн наанаас нь хараад л яриад байгаа байхгүй юу. Энэ олон хуулийг уншиж байж хооронд нь харьцуулж байж асуудал тавих ёстой. Тэгэхгүй бол манай ажил чинь 1 хоноод л УИХ-ын гишүүд нь хууль мэддэггүй, Үндсэн хууль мэддэггүй мөртлөө үндсэн хуулийн өмнө тангараг өргөдөг. Үндсэн хууль мэддэггүй хүмүүс УИХ-д нэрээ дэвшүүлдэг ерөөсөө учир холбогдол ингээд л доошоо явчихаж байгаа юм. Одоо энэ орон нутгийн засаг захиргааны дарга нар дээр яваад очихлоор урьд өмнө нь энийг уншсан ч хүн байхгүй мэддэг ч хүн байхгүй, энийг мэддэг хүн бол очиж орон зайг нь эзлэх хэрэгтэй тэгэхгүй бол мэддэггүй хүн яаж гүйцэтгэх юм бэ. Байдал нэг иймэрхүү л байна.
17. Р.Орхон /”Тогтвортой амжиргаа” төслийн төслийн хэрэгжилтийг зохицуулах хэлтсийн дарга/
Та бүхний өнөөдрийн амар амгаланг айлтгая
Би тогтвортой амьжиргааны төслийн хэрэгжилтийг зохицуулах хэлтсийн дарга байна. 2 зүйл дээр асуудал тавья гэж бодож байна. Ерөнхийдөө энэ төсвийн төслийг эрс шинэчлэл агуулсан зоримог алхам хийжээ. Энэ дээр манай төсөлд явагддаг үндсэн зарчмууд суугдсан байна аа. Ганцхан энэ дээр нэмээд хэлэхэд зарим нэг асуудал дээр улам төгөлдөржүүлэх шаардлага байна. Манай төсөл ондоо төсвийн хууль маань ондоо байх байх аа. Хуулийн хэрэгжих хүрээ маань өргөн учраас манай төслөөс ялгаатай энэ дээр ганцхан хэлэх юм гэвэл Тендерийн асуудал байгаа юм. Тендерийн асуудал дээр оролцооны арга хэрэглэнэ гэсэн байгаа юм. Энийг бол улам нарийн тодруулж өгөх хэрэгтэй. Оролцооны аргаар худалдан авах үйл ажиллагааг яаж зохион байгуулах вэ? Энэ дээр нэлээн нарийвчилж тусгахгүй бол үл ойлголцол явагдана. Үнэлгээний хорооны хүн гадны иргэд орж суух юм уу эсвэл манай тендер дээр явагддаг оролцооны аргыг хэлж байна уу? Оролцооны арга гэдэг нь орон нутагт байрлаж байгаа хүчийг ашиглаад тендер явуулалгүйгээр шууд орон нутгийн иргэдийн хүчийг ашиглаад явуулдаг тийм ажил үйлчилгээг хэлж байгаа юм. Энийг тодруулах хэрэгтэй болов уу гэж бодож байна.
Дараагийн нэг асуудал бол хориглох давж заалдах заалт гаргасан нь маш зөв. Энэ хориглох заалтыг зөрчсөн тохиолдолд яаж хариуцлага тооцох вэ? Иргэд маань энэ зөрчигдөөд байна гэж тогтоогдвол хуульд суугдсан байдлаар нь шийддэг ийм зарчим байвал зүгээр болов уу гэж бодож байна.
Орон нутагт хуваарилж байгаа төсөв өө мэдээлэх систем байх хэрэгтэй. Мэдээллийн системээ сайжруулах. Нээлттэй байх хэрэгтэй. Үүнийг л хэлэх гэсэн юм за баярлалаа.
18. П.Тэнгис /”Тогтвортой амжиргаа” төслийн Олон нийтийн санаачилгын сан бүрэлдэхүүн хэсгийн зохицуулагч/
Иргэдийн оролцоо гэдэг асуудал дээр анхаарал хандуулах хэрэгтэй. Төсвөөс болон бусад орлогоос орон нутагт хуримтлагдах хөрөнгө түүний зарцуулалт гэдгийг яаж хяналт тавих вэ гэдэг дээр бид нилээд ярилцаж байсан. Үүнд иргэдийн оролцоотой хяналт тавьдаг механизм манай төсөл дээр хэрэгждэг. Манай төсөл Монгол Улсын 329 сум, 21 аймаг, 9 дүүрэг дээр хэрэгжиж байгаа дандаа иргэдийн оролцоотой явдаг, дээрээс шийдвэр гаргадаг механизм байдаггүй. Хяналт яаж хийгдэх вэ гэдэгт санал хэлэх гэсэн юм. Олон нийтийн оролцоотой хяналт шинжилгээ хийдэг дүгнэлт гаргадаг, энд хуульд зааснаар ИТХ-ын дэргэд алба байгуулна тэрний хажууд иргэдийн оролцоотой үнэлгээ, дүгнэлт, хяналт хийлгэж байдаг арга механизмыг оруулбал зүгээр юм болов уу гэж бодсон юм.
19. Н.Цогжавхлан /Төв аймгийн Алтанбулаг сумын “Тогтвортой амьжиргаа” төслийн зохицуулагч/
Тогтвортой амьжиргаа төсөл хэрэгжиж эхлэхээс тэр бараа худалдан авах ажиллагаа болон ажил гүйцэтгэх ажлууд маань хэрхэн яаж явагдаж байгааг тэнд олон нийтийг хэрхэн татаж оролцуулах талаар энэ үе шатууд нь ямар шат дарааллаар оролцдог талаар бусад сумаа төлөөлөөд товчхон яръя. Бид нар хамгийн түрүүнд бүх багуудын иргэдээсээ саналын хуудас тараагаад санал авдаг. Иргэдийн нийтийн хуралдаа ирнэ үү гэсэн байдлаар зар тараагаад оролцуулдаг. Тэгэхээр иргэд маань хурлын товыг эрт сонсчихоод ажлаа зохицуулаад тэр хуралдаа ирнэ гэсэн үг. Хуваарилагдсан хөрөнгө нь хичнээн, ямар ямар төсөл хэрэгжүүлэх талаар нилээд бодож ирдэг. Багийн иргэдийн нийтийн хурал дээр бол иргэдийг өргөнөөр татан оролцуулж санал асуулгаар эрэмбэлэгдсэн бүх саналуудыг хамруулж нэн тэргүүний хэрэгцээ шаардлагатайг нь иргэдээр хэлэлцүүлж ярилцсаны эцэст эрэмбэлж гаргаж ирдэг. Тухайн багийн иргэдийн нийтийн хурал дээр нэг хүнээ сонгоод Тогтвортой амьжиргаа төслийн сумын зөвлөлийн хурлаар оруулахаар томилдог. Манай сум гэхэд 4 багтай. Баг тус бүр дээрээ багийн иргэдийн нийтийн хурлаа хийлгээд нэг багаас дор хаяж 4 санал гардаг ч байдаг юм уу нийлээд 16 санал хамгийн нэн тэргүүний шаардлагатайгаар эрэмбэлэгдлээ гэж бодоход тэрийг сумын тогтвортой амьжиргаа төслийн зөвлөлийн хурлаар бүх байгууллагуудын төлөөлөл, эмэгтэйчүүдийн төлөөлөл, төрийн бус байгууллагуудын төлөөлөл, сонирхсон иргэдийг оролцуулж зөвлөлийн хурлаа хийгээд тодорхой маягтын дагуу эрэмбэлж тухай суманд хуваарилагдсан хөрөнгөнд нь багтаан шийдвэрлэж байгаа.
Дараа нь сум, дүүрэгт бараа, үйлчилгээ худалдан авах үйл ажиллагааг тендер болон гүйцэтгэгч сонгон шалгаруулах үйл явц хэр нээлттэй ил тод явагдаж байна вэ гэдгийг нь томилогдсон хянагч, үнэлэгч нарын тусламжтайгаар хянуулж, үнэлүүлж тодорхой маягтын тусламжтайгаар дүгнүүлж авдаг. Тэрний дараа төслийн хэрэгжилтийн явцад жишээ нь барилга засварын ажил явагдаж байна гэж үзвэл тэнд 3 хянагч ажиллаад төсөвлөгдсөний дагуу орос будгаараа будаж байна уу, аль эсвэл тендерт ялчихаад дараа нь хятад будаг авчраад байгаа эсэхийг тэр 3 хүн тодорхой хуваарийн дагуу ээлжлэн шалгуулаад санал аваад яваад чанарын шаардлага хангасан, чанартай болж байна гэсэн үнэлгээг авч явдаг байгаа.
Хамгийн сүүлд нь төслийг хүлээн авах дээр олон нийтийн үнэлээч ажиллаад иргэдээсээ маягтын дагуу саналаа аваад төсөл таны сэтгэлд нийцсэн үү, чанартай болж чадсан уу, сум орон нутаг хүлээж авахад бэлэн байна уу гэдгийг үнэлээд олон нийтийн түргэвчилсэн үнэлгээ гээд багахан хэмжээний хэдэн хүмүүсээс бүрдсэн санал асуулга аваад энэ төсөл бүрэн гүйцэд чанарын өндөр түвшинд хийгдсэн байна гэж үзвэл хүлээж аваад үлдэгдэл санхүүжилтийг гүйцэтгэгч байгууллагад шилжүүлдэг байгаа. Та бүхний ажилд амжилт хүсье.
20. М.Алтанцэцэг /Монголын ажилтан албан хаагчдын үйлдвэрчний холбооны дарга/
Бид бол төсвийн хуулийн 2 дахь хэлэлцүүлэгт санал хэлье гэж бодсон юм. Өнөөдөр орон нутгийг нь хэлэлцэж байгаатай холбогдуулаад саналаа хэлчихье. Ерөнхийдөө концепцийн хувьд хөгжлийн хандлага руу хандсан бодлого барьж байгаа юм байна гэж үзэж байгаа. Олон нийт нийгмийн чиглэл рүүгээ хандсан нийгмийн хөгжлийн төсөв боловсруулахад нөлөөлөхийн болов уу энэ төсөв гарснаар гэсэн ийм бодол санаа байгаа. Орон нутгийн төсвийн бүлгийг хэлэлцэж байгаатай холбогдуулан үнэхээр өнөөдөр энэ шинэ гарч байгаа хууль бол нэгдсэн төсвийн тухай хууль , төсвийн удирдлага санхүүжилтийн тухай хууль гэсэн 2 хуулиа нэгтгэж 1 хууль болгож байгаагаараа маш их чухал байгаа юм. Түрүүн нэг хүн хэлж байсан өмнөх төсвийн удирдлага санхүүжилтийн хууль бол цэвэр төсвийг захиран зарцуулагч нарын эрх мэдлийг их хэмжээгээр боогдуулсан бас тодорхой хөгжилд үйл ажиллагаа явуулахад саад болсон нэг талаасаа нэг хүний эрх мэдлийг хэтэрхий их өргөж тавьсан хууль байсанд үйлдвэрчний эвлэл бид эсэргүүцэж байсан л даа Энд нэгдэж нэг хууль болж байгаад үнэхээр баяртай байгаа. Тэгэхдээ нарийн дотроо зохицуулж бодох төсвийг анхан шатны боловсруулалтаас эхлээд явах тухайн байгууллагуудаас эхлээд орон нутаг сум, дүүрэг засаг захиргааны үндсэн нэгжүүд үйлдвэр аж ахуйн байгууллагуудаас нэлээн анхаарах чиглэлээр хариуцлагын талаасаа эхлээд энэ хуульд юм орж ирэх болов уу гэж бодож байна. Орон нутагт явж байхад орон нутгийн эрх мэдэл үнэхээр боогдсон байдаг . Тодорхой хэмжээний эрх мэдлийг тэдэнд өгч тэдний хөгжлийг хангах нь зөв юм. Энэ чиглэл дээрээ Сангийн яам тодорхой асуудлыг тавьсан саналууд дээр үндсэн нэгжүүдийн саналуудыг тусгасан юм оржээ тэгэхдээ ийм нэг асуулт тавимаар байгаа юм. Орон нутгийн татварын орлогыг бүрдүүлэх юман дээр хуучин төсвийн удирдлага санхүүжилтийн хууль нэгдсэн төсвийн хуулиар байсан орлогын бүрдэлтийн заалтаас ашигт малтмалыг хайх олборлохоос авч байсан татвар аймаг орон нутгийн татварын орлогод байсан юмыг хассан байгаа юм энэ ямар учиртай хасагдсан юм бол нөгөө талаасаа сум дүүргийн татварын орлогын бүрдэлтээс бас яг энэ газрын ашигласан ашиглалт малтмалын хайгуул хийсний 10 хувийн татвар гэх мэтчилэн өмнө нь байсан орлогын бүрдүүлэлт дээр байсан юмыг бууруулсан байгаа нь Ашигт малтмалын хуулиар зохицуулж байгаа юм уу аль эсвэл тэндээс нь хасч хөгжлийн сан луу оруулж байгаа юм уу. Энэ талаараа бодолцож тайлбар өгөх болов уу. Тэгэхдээ энд нэг анхаарах юм өнөөдөр цэвэр төсөв яриад байгаа болохоос биш тухайн үйлдвэр аж ахуйн нэгж хэмнэлт боллоо гэхэд үйлдвэрчний эвлэлийн хүний хувьд бид тэр төсвийн хэмнэлтийг ямар юмыг төсвийн заалтаас тэвчиж төсвийн заалтаас хэмнэж болохыг тодруулж өгмөөр санагдсан. Өнөөдөр яг төсөв хэмнэж байна гээд хүний ажлын байр хорогдуулаад цалин хөлсийг нь бууруулчихаад түүгээрээ төсөв хэмнэсэн гэхэд үнэхээр тэр төсвийн зарцуулалтыг өгөх юм уу гэдэг дээр анхаарч өгч тодруулга хийж өгөөч ээ гэдгийг хэлмээр байна. Нөгөө талаас гүйцэтгэлийн шалгалтууд нийгмийн зөвшлийн талуудыг тэр гүйцэтгэлийг хянан шалгах төсвийн захиран зарцуулалтан дээр ямархуу хэмжээн дээр байна вэ гэдэг дээр бас хяналтыг хийлгэх талаар заалтыг оруулж өгвөл зүгээр байна аа гэсэн зүйлийг хэлээд энэ удаагийн саналаа дуусгая гэж бодож байна. Цаашид Үйлдвэрчний эвлэл албан ёсныхоо саналыг нийгмийн зөвшлийн саналууд дээр УИХ-д хэлэлцүүлэх явцын хүрээнд бид нарт саналаа нэгтгэж оруулах боломжийг өгөх байх аа гэж бодож найдаж байна.
21. Д.Тунгалаг /БШУ Үйлдвэрчний Эвлэлийн Холбооны дарга/
Концепц нь байна гэж үзэж байна. Эдийн засгийн тооцоо үндэслэл урьдчилсан бэлтгэлийн асуудал муу юмуу гэж бодож байна. Аймгийг нийслэлтэй, зарим аймгуудыг хооронд нь харьцуулах боломжгүй энэ тохиолдолд төвлөрлийг сааруулж байгаа энэ тохиолдолд ялангуяа төрийн үйлчилгээ боловсролын үйлчилгээний чанар хүртээмжид нөлөөлөх болов уу гэж үйлдвэрчний эвлэл санаа зовж байна. Энэ удаа бүрэн төвлөрлийг сааруулж байгаа биш дээрээс боловсрол эрүүл мэндтэй үйлчилгээтэй холбоотой урсгал зардлыг доош нь төсвөөс хуваарилах юм байна гэж ойлголоо. Зарим улс оронд боловсролын салбар муу байгаа хэсэгт илүү их мөнгө хуваарилдаг практик ч байдаг эхний ээлжинд бүх газар тодорхой шалгуураар хуваарилах гэж байгаа юм шиг байна. Нийслэл, аймаг, дүүрэг, сумын ялгааг тооцсон байдалтай байх байх. Хоёрт нь ИТХ, аймаг нийслэл сум дүүргийн засаг даргын төсөв захиран зарцуулах хийх гэж байгаа хүмүүсийн чадавхи гэдэг хэцүү, боловсон хүчний чадавхи гэдгээс энэ гоё хуулийн үзэл, концепц алдагдана. Магадгүй нөгөө талаас нь харвал хүмүүс олон нийт төсвөө зарцуулж сурах талаас нь хандах юм бол болох байх л даа. Гэхдээ манай засаг захиргааны нэгж, хөдөө орон нутагт ажиллаж байгаа хүмүүсийн чадавхи ямар вэ гэдгийг тооцож бодож үзсэн байхаа гэж найдаж байна. Негатив лист гэдэг юмыг баталсанд энэ бол үнэхээр дэвшилттэй юм болсон байна. Гэхдээ энэ хориглох зүйлсийн жагсаалтанд орсон зарлагыг гаргасан гэдгийг хэн тогтоохын, түүнд ямар хариуцлага байх вэ гэдэг энэ хуульд харагдахгүй байна. Одоогийн практикаас харахад мэргэжлийн хяналт, аудитын шалгалт очдог төсвийг зориулалтын бус зарцуулсан гэдгийг тогтоосон ч ямар ч хариуцлага тооцдоггүй ийм практик байгаа. Ганц л хариуцлагын заалт байна дээрээс шилжүүлж байгаа татаасыг саатуулах гэж нэг хүнээс болоод саатуулчихдаг цаана хэсэг бүлэг хүмүүсийн эрх ашиг гэж байдаг тийм учраас энэ яг зөв зүйтэй хариуцлагын тогтолцоо юмуу? 4-т хэлэхэд олон нийтийн хяналт бүдгэрээд явчихлаа. Олон нийтийн хяналт байснаар хариуцлага илүү өндөржих ёстой. Эхлээд хүмүүсээс санал авна гээд сайхан явж байснаа мөнгөө батлуулаад авангуутаа олон нийтийн хяналт багасаад явчихаж байгаа ийм заалтууд 47.1 47.2 47.3 47.4 гээд харагдаж байна. Мэдээлэл өгнө гэж байна тэр мэдээллийг хөдөө байгаа малчин тариачин хараад ойлгохоор гэж оруулж өгвөл гэсэн санал байна. Энэ хуулиа оруулж байгаа бүлэгтэйгээ төсвийн үндсэн хуультай уялдуулж хяналт хариуцлага энэ орон нутагт өгч байгаа эрх мэдэлтэйгээ холбоотойгоор хариуцлага дээр нэмж оруулах байхаа гэж найдаж байна. Баярлалаа.
22. Д.Цэрэнжав /”Иргэд төсвөө хянана” ТББ-ын тэргүүн/
Хуулийн төслийн иргэд олон нийтийн оролцоог хангах 47 зүйл дээр сум дүүргийн ИТ-ийн өргөтгөсөн хурал гэсэн шинэ механизм орж ирсэн байна. Хороо багийн иргэдийн саналыг аваад тэрнийхээ үндсэн дээр төсвийн ямар нь чухал болохыг хэлэлцээд олонхын саналаар батлах юм байна. Сонирхолтой механизм байна үүний саналыг аваагүй бол тухайн төсөл хөтөлбөр санхүүжигдэхгүй байх жишээтэй ийм чухал механизм орж ирсэнд баяртай байна. Миний хувьд арай өөр нэг саналтай байна. Орон нутгийн иргэдийн хурлын дэргэд олон нийтийн зүгээс төсөвт хяналт тавих олон нийт оролцсон мэргэжилтэн оролцсон, тодорхой статустай учраас засаг дарга нь өөрийнхөөрөө хурлаа явуулаад байхгүй ийм нэг механизм оруулбал гэсэн санал байна. Бид өөрсдөө санал боловсруулж байгаа шаардлагатай гэж үзвэл бид та бүхэнд танилцуулахад бэлэн байгаа. Мөн үүнд Улаанбаатар хот орхигдсон байна Улаанбаатар хот гэдэг бол Монгол Улсад хамгийн хаалттай цэг байгаа. Төсөв гэдэг нь мэдээлэл юм төсвийн хуулийн амин сүнс орхигдох гээд байна төсвийн ил тод байдлыг энэ хуульд суулгаж өгөх энэ нь бүхэл бүтэн механизм байх ёстой гэж бодож байна. Ил тод байх механизм нь оролцооны механизмаас илүү байх ёстой яагаад гэвэл төсвийн мэдээлэл төгсгөлд нь болдог мэдээлэл ил гарах юм бол олон нийтийн хяналтын механизм өөрөө ажиллаж эхэлнэ. Ил тод байдал гэж юуг хэлэх юм бэ? Шалгуур нь энд байх хэрэгтэй. Бүх шатандаа мэдээлэл нь ил тод байх хэрэгтэй. Ажлын хэсэгт шаардлагатай бол бид саналаа хэлэхэд бэлэн байна. За баярлалаа.
23. Д.Галбаатар
Монгол улсын Төсвийн тухай хуулийг хэлэлцүүлэн батлахдаа нутгийн өөрөө удирдах ёсны байгууллага болон орон нутгийн төрийн захиргааны эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх чиглэлийг баримтлан, Монгол улсын Үндсэн хуульд заасан хэд хэдэн зарчмын заалтуудыг амьдралд бодитойгоор хэрэгжүүлэх нөхцөлийг бүрдүүлэх орчинг төгөлдөршүүлэхэд анхаарах шаардлагатай байна. Үүнд:
Гуравдугаар зүйл
1. Монгол Улсад засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна. Монголын ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцож, мөн сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан энэхүү эрхээ эдэлнэ.
Тавдугаар зүйл
1. Монгол Улс дэлхийн эдийн засгийн хөгжлийн түгээмэл хандлага, өөрийн орны өвөрмөц онцлогт нийцсэн олон хэвшил бүхий эдийн засагтай байна.
2. Төр нь нийтийн болон хувийн өмчийн аливаа хэлбэрийг хүлээн зөвшөөрч, өмчлөгчийн эрхийг хуулиар хамгаална.
Зургадугаар зүйл
1. Монгол Улсад газар, түүний хэвлий, ой, ус, амьтан, ургамал болон байгалийн бусад баялаг гагцхүү ард түмний мэдэл, төрийн хамгаалалтад байна.
Арван долдугаар зүйл
1. Монгол Улсын иргэн шударга, хүнлэг ёсыг эрхэмлэн дараахь үндсэн үүргийг ёсчлон биелүүлнэ:
3/ хуулиар ногдуулсан албан татвар төлөх;
Арван есдүгээр зүйл
1. Төрөөс хүний эрх, эрх чөлөөг хангахуйц эдийн засаг, нийгэм, хууль зүйн болон бусад баталгааг бүрдүүлэх, хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчихтэй тэмцэх, хөндөгдсөн эрхийг сэргээн эдлүүлэх үүргийг иргэнийхээ өмнө хариуцна.
Хорин тавдугаар зүйл
1. Улсын Их Хурал төрийн дотоод, гадаад бодлогын аль ч асуудлыг санаачлан хэлэлцэж болох бөгөөд дараахь асуудлыг өөрийн онцгой бүрэн эрхэд хадгалж шийдвэрлэнэ:
7/ төрийн санхүү, зээл, албан татвар, мөнгөний бодлого, улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн үндсэн чиглэлийг тодорхойлж, Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр, улсын төсөв, түүний гүйцэтгэлийн тайланг батлах;
Тавин есдүгээр зүйл
1. Монгол Улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн удирдлага нь нутгийн өөрөө удирдах ёсыг төрийн удирдлагатай хослуулах үндсэн дээр хэрэгжинэ.
2. Нутгийн өөрөө удирдах байгууллага бол аймаг, нийслэл, сум, дүүрэгт тухайн нутаг дэвсгэрийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал, баг, хороонд иргэдийн Нийтийн Хурал, тухайн Хурлын хуралдааны чөлөө цагт түүний Тэргүүлэгчид мөн.
Жаран хоёрдугаар зүйл
1. Нутгийн өөрөө удирдах байгууллага тухайн аймаг, нийслэл, сум, дүүрэг, баг, хорооны нутаг дэвсгэрийн хэмжээний эдийн засаг, нийгмийн амьдралын асуудлыг бие дааж шийдвэрлэхийн хамт улс, дээд шатны нэгжийн чанартай асуудлыг шийдвэрлэхэд хүн амыг зохион байгуулж оролцуулна.
2. Нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын эрх хэмжээний асуудлыг дээд шатны байгууллага нь шийдвэрлэж үл болно. Хэрэв нутаг дэвсгэрийн амьдралын тодорхой асуудлыг шийдвэрлэх талаар хууль, төрийн зохих дээд байгууллагын шийдвэрт тухайлан заагаагүй бол нутгийн өөрөө удирдах байгууллага Үндсэн хуульд нийцүүлэн бие даан шийдвэрлэж болно.
З. Улсын Их Хурал, Засгийн газраас шаардлагатай хэмээн үзсэн тохиолдолд өөрийн бүрэн эрхэд хамаарах зарим асуудлыг шийдвэрлүүлэхээр аймаг, нийслэлийн Хурал, Засаг даргад шилжүүлж болно. Гэсэн Үндсэн хуулийн 8 зүйл 12 заалт багтаж болохоор байна.
Мөн Төсвийн тухай хуулийг хэлэлцүүлэн батлахдаа доорхи шаардлагуудыг харгалзан үзэх хэрэгтэй байна. Үүнд:
1. Хуучин мөрдөгдөж байсан Нэгдсэн төсвийн тухай хуульд, орон нутгийн төсвийг бүрдүүлэх талаар заасан заалтууд, хуулийн агуулгыг муутгахгүй байх.
2. Үндсэн хуульд нутгийн өөрөө удирдах ёсны байгууллага, иргэдийн эдийн засгийн эрх чөлөөний талаарх суурь заалтуудыг хэрэгжүүлэх орчинг бүрэн бүрдүүлэх.
3. Бүс нутгийн тэгш хөгжил, орлогын тэгш хувиарлалтын социалист зарчмаас бүрэн татгалзаж баялаг бүтээгчид, эдийн засгийн эрх чөлөөгөө илүү мэдэрдэг зарчимд шилжих.
5. Иргэний хууль болон татварын хуулинд төлбөрийн тухай ойлголтыг өмчлөх эрх мэдэл шилжихтэй уялдуулан нэг мөр болгон өөрчлөх, ингэснээр Үндсэн хуулийн зургадугаар зүйлийг ард түмний мэдэлд бүрэн шилжүүлэх нөхцөлийг бүрдүүлэх.(Ашигт малтмалыг газар доор байхдаа ард түмнийх гаргаад авахаараа минийх гэдэг харгис капитализмын ойлголтонд цэг тавих).
6.Төсөвлөлтийг дээрээс доош, дороос дээш чиглэсэн жигд, тэнцвэртэй төлөвлөлтөнд оруулж, төсвийн бодлогыг нийгэм эдийн засгийн үндсэн чиглэлүүдтэй уялдуулан зохицуулдаг ажлын албыг УИХ, орон нутгийн хурлуудын бүрэлдэхүүнд бий болгох. Ингэснээр Үндсэн хуулийн 25-ын 7-р, 62-ын 1-р заалтуудийг хэрэгжүүлэх орчинг бүрдүүлэх.
7.Хуулинд тодотгол хэрэглэх, болно гэдэг заалтаар хуулийн агуулгыг болохгүй байж болох ч юм шиг бүдэгрүүлэх, хэрэгжүүлэгч байгууллагуудыг журмаар зохицууулна гэж хуулиас дээгүүр журмын заалт тогтоож болдог хуулийн цоорхойнуудыг гаргахгүй байх.
8.Татварын орлого, зарлагын тодорхой хэсгийг орон нутагт үлдээж байсан либерал тогтолцоог хэвээр байлган, Үндсэн хуулийн 59-ын 1-р заалтыг хэрэгжүүлэх нөхцөлийг бүрдүүлэх. Орон нутгийн төсвийн орлогод Ашигт малтмалын нөөцийн төлбөрийн 30 хувийг үлдээх. Ингэхдээ ашигт малтмалын нөөцийг( зэсийн баяжмал) борлуулалтын орлогын 5 хувь биш олборлосон хүдэрт агуулагдаж байгаа металл зэсийн үнийн дүнгийн хэмжээнээс 5 хувь байхаар тооцох. Улсын төсөвт нэмж төвлөрүүлэх эх үүсвэрийг үнийн өсөлтийн зөрүүний 5 хувиар тооцон төвлөрүүлэх замаар шийдвэрлэх, энэ тохиолдолд улсын төсвийн ашигт малтмалын нөөцийн төлбөрөөс орох орлого орон нутагт үлдэх хувийг төвлөрүүлэх бус замаар нэмэгдэх боломжтой. Аль ч тохиолдолд ашигт малтмалын төлбөрийг урьдчилан сар, улиралаар авч байх өөрчлөлтийг ашигт малтмалын тухай хуулинд нэмж оруулах, төлбөр хийгээгүй тохиолдолд тусгай зөвшөөрлийг цуцлах хүртэл арга хэмжээ авч байх.Ашигт малтмалын нөөцийн төлбөр төлсөн тохиолдолд нөөц эзэмших эрх шилжихээр Иргэний хуулинд өөрчлөлт оруулах.
9.Тухайн орон нутагт хөдөлмөрлөж байгаа ажиллагсдын цалингаас суутгагдаж байгаа хүн амын орлогын албан татварын орлогыг 100 хувь орон нутагт үлдээх. Иргэн хүний орон нутгийн хөгжилд оруулж буй суурь татвар нь хүн амын орлогын албан татвар учир энэ заалтыг өмнө нь мөрдөгдөж байсан хуулийн заалтаас муутган өөрчлөх шаардлага байхгүй. Иргэн бүр улсынхаа хөгжилд оролцох үүрэгтэй татвараа аж ахуйн нэгж, байгууллагын орлогын татвар, нийгмийн болон эрүүл мэндийн татвараар хангалттай оруулдаг. Ингэснээрээ иргэн хүний орон нутгийн болон усын өмнө татварын талаар хүлээсэн Үндсэн хуулийн 17-ын 3-р заалт бүрэн хэрэгжинэ.
10.Орон нутгийн иргэдийн эрх ашигт нийцсэн, орон нутгийн нийгэм эдийн засгийн баазыг өргөтгөх, орон нутгийн зах зээлийг хамгаалахад чиглэсэн Хотын татварыг Монгол улсад мөрдөгдөж байгаа хууль, шийдвэрүүдийн хүрээнд тогтоох бүрэн эрхийг нутгийн өөрөө удирдлагын байгууллагын эрхэд оруулж өгөх.
11.Орон нутагт төсвийн эрх шилжүүлэх, төсвийн орлогын хийхдээ Үндсэн хуулийн 62-ын 3-р заалтыг баримтлах, энэ тохиолдолд шилжүүлэг хийх нөхцөлийг тодорхой зааж өгөх, гэсэн шаардлага болон нөхцөлүүдийг хуульд тусгах шаардлагатай байна.
12.Орон нутгийн өмчлөлд байгаа хөрөнгө нь зарлага гаргадаг болохоос биш баялаг уйлдвэрлэж чаддаггуй тул орон нутгийн төсвийн орлогийн төлөвлөгөөнөөс давсан хэсгийг хувийн хэвшилийхэнтэй хамтрах журмаар баялаг уйлдвэрлэх салбарт хөрөнгө оруулах боломжийг бий болгож Үндсэн хуулийн 5-ын 1-р заалтыг хэрэгжүүлэх нөхцөл бүрдүүлэх.
Хуулийн төслийн хувьд:
- 1дүгээр зүйлийн 1-ын 1-д төсөв боловсруулах, батлах гэдэг үгийн дараа бүрдүүлэх гэдэг үг нэмэх. (Төсвөө бүрдүүлээгүй байж яаж зарцуулах билээ).
- 3-дугаар зүйлийн 3-ын 1-д хуулийн этгээд, иргэдэд хамаарна гэж үг нэмэх.
Төсөв бүрдүүлэхэд иргэн бүр, аж ахуйн нэгж бүр орлцдог тул тодруулж өгөх хэрэгтэй. Ингэж тодорхой болгож өгснөөр иргэд, байгууллага төлөөллийн байгууллагаараа дамжуулан төсөвт оролцох оролцоо, хяналт сайжирч өгнө.
- 20-ын 4-ын 6-д ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийн 70 хувийг;
- 20-ын 4-ын 7-д ашигт малтмалын хайгуулын болон ашигт малтмал ашиглах тусгай зөвшөөрлийн төлбөрийн 50 хувийг;
- 20-ын 4-ын 8-д Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуулийн 8.1.1-д заасан орлогод ногдох албан татварын 50 хувь. гэдгийг хасаж орон нутгийн төсөвт хамруулах;
- 20-ын 6-ын 5-д Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуулийн 8.1.1-д заасан орлогод ногдох албан татварын 100 хувь.
- 42-ын 1-ын1-д Орон нутгийн хөгжлийн хөтөлбөрийг боловсруулах гэсэн санааг нэмэх , хэлэлцэн батлах, хэрэгжилтэд хяналт тавих;
- 48 дугаар зүйл. Орон нутгийн төсөвт олгох орлогын шилжүүлэг гэсэн хэсгийг бүхэлд нь хасах.
Жич: Хууланд оруулах өөрчлөлтүүдийг харлуулан тодруулав. Хуулийн 48-р зүйл нь бүхэлдээ хуулийн заалт биш журам зааврын заалт шиг байгаа нь хуульчлан хэрэгжүүлэх боломж муутайг харуулж байна.Дахин сануулахад хуулинд журмаар зохицуулах заалтуудыг цаашид оруулахгүй байх нь зүйтэй.
24. Чимидцэеэ /Соёлын дээд сургууль/
Төсөв төлөвлөгөөг хэлэлцэж батлах, хяналт тавихад иргэдийн оролцоог нэгдүгээрт тавих нь зүйтэй. Тендер, лиценз гэх мэт авилгын уурхай болсон хөтөлбөрөө хэмжээ хязгаартай болгох. Улс орны хувьд ард иргэдийн нийгэмд оролцох оролцоо, мэдээ мэдээлэл чухал. Нийгэмд нийцсэн хууль, заалттай байна гэдгийг харуулах хуулийг ард иргэд хүсэж хүлээж байгааг анхаарна уу?
