МОНГОЛ УЛСЫН 2009 ОНЫ ТӨСВИЙН ГҮЙЦЭТГЭЛИЙН ТАЛААР
2010 оны 5 дугаар сарын 24-ний өдөр.
Монгол Улсын 2009 оны төсвийн гүйцэтгэлийн тайланг судлаж үзээд дараахь саналтай байна. Үүнд:
I) Макро-эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлттэй харьцуулсан байдлаар буюу Төсвийн хүрээний мэдэгдлийн үзүүлэлтийг хангасан байдлын талаар:
1. Төсвийн орлого/ДНБ, Төсвийн зарлага/ДНБ, Төсвийн алдагдал/ДНБ-тэй харьцуулсан харьцаа, Төсвийн хөрөнгийн зардал/ДНБ-тэй харьцуулсан харьцаа нь УИХ-ын тогтоолоор батлагдсан ТХМ-тэй гүйцэтгэлээр хэрхэн зөрч байгааг тайлбарлах шаардлагатай байна.
II) Улсын төсвийн орлогын талаар:
1. Монгол Улсын нэгдсэн төсвийн нийт орлого 2009 оны гүйцэтгэлээр 1994.0 тэрбум төгрөгт хүрч, орлогын төлөвлөгөө 93.2 тэрбум төгрөгөөр буюу 4.5 хувиар дутуу биелж, 2008 оныхоос 7,5 хувиар буюу 162.4 тэрбум төгрөгөөр буурсан байна. Монгол Улсын нэгдсэн төсвийн орлого Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 32.9 хувийг эзэлж байгаа нь өмнөх оноос 2.5 пунктээр буурсан байна. Төсвийн орлогод нөлөөлсөн хүчин зүйлсийг судлан үзэхэд төсөвт орлогод нөлөөлсөн гол хүчин зүйлс нь импортын татварын бууралт буюу 180.9 тэрбум төгрөгөөр буурсан нь импортын барааны татварын таамаглалыг буруу тооцсонтой холбоотой байна. Нөгөө талаар хууль эрх зүйн орчны өөрчлөлтөөс шалтгаалан 69.1 тэрбум төгрөгөөр орлого буурсан байна. Цаашид Монгол Улсын 2009 оны төсвийн тухай хуулиар баталсан төсвийн орлого болон зарлагыг өөр нэг шинэ хууль гарган хуулийн зохицуулалтаар өөрчилдөг практикийг зогсоох шаардлагатай байна. Хэрвээ үнэхээр зайлшгүй өөрчлөх шаардлага гарвал батлагдсан төсвийн дүнгийн тодорхой хувь тухайлбал 0,01 хувиас хэтрэхгүй өөрчлөлт оруулах талаар хуулинд өөрчлөлт хийх хэрэгтэй.
2. Төсвийн орлогод нөлөөлдөг гол зүйл бол дэлхийн зэсийн зах зээлийн үнэ, ханш бөгөөд Сангийн яам 2009 оны төсвийн гүйцэтгэлийг гаргахдаа энэ талаар ямар нөлөөлөл байгаа талаар дурьдаагүй байна. Иймд цаашид зэсийн үнийг бодитойгоор төлөвлөх шаардлага гарч байгааг анхаарч, Сангийн яам төсвийг бодитойгоор төлөвлөдөг, зэсийн үнийг таамаглалыг зөв хийдэг байх, түүнийг жилийн эцсийн гүйцэтгэлтэйгээ харьцуулан орлогод нөлөөлсөн хүчин зүйлийн нөлөөллийг тооцдог байх хэрэгтэй байна. Тухайлбал Эрдэнэт үйлдвэрийн татварын орлогын төлөвлөгөө буюу 2009 оны батлагдсан төсвийн дүнгээс оны эцэст гүйцэтгэл нь илүү гарсан шалтгааныг дурьдах хэрэгтэй байна.
3. Эдийн засгийн түлхүүр гол хэмжигдэхүүн бол орлогын албан татвар байдаг. Тийм учраас төсвийн орлогын прогноз нь санхүүгийн телөвлөлтийн явцын салшгүй хэсэг болдог. Урьдчилсан таамаглал, прогноз гаргахад маш олон тооны аргууд байдаг бөгөөд эдгээрийг Сангийн яам орлогын прогноз хийхдээ ашиглаж байх хэрэпгэй байна.Тухайлбал эконометрикийн анализ, цаг хугацааны анализ, математикийн арга, тусгай арга зэрэг хэд хэдэн төрлийн прогнозын техник арга барилыг хэрэглэх шаардлагатай байна.
4. Төсвийн орлогод баримталсан зарчим нь хэт ерөнхий байгаа бөгөөд Засгийн газрын бодлого, хөтөлбөр, эдийн засгийн гадаад, дотоод орчны нөлөөллийг тооцсон нь учир дутагдалтай байна.
5. Төсвийн орлогын эрсдлийн судалгааг нарийвчлан гаргах хэрэггэй. Ерөнхийдөө үнэт металлын дэлхийн зах зээлийн үнийн өөрчлөлтөөс шалтгаалсан төсвийн орлогын шинжилгээг нарийвчлан авч үзэх хэрэгтэй байна.
6. Татварын орлогын суурь болон түвшингээс шалтгаалсан еөрчлөлтүүд мөн түүнчлэн орлогын бүтэц болон сонголтуудыг нарийвчлан авч үзэх шаардлагатай байна.
7. Засгийн газар тогтоол гаргаж Монгол Улсын 2009 оны төсвийн хуулийг зөрчдөг энэ практикаас салах хэрэгтэй байна. Цаашид Засгийн газар өөрөө төсвийн тухай хууль зөрчөөд байдаг энэ буруу хандлагыг зогсоох шаардлагатай. Гүйцэтгэх засаглал ба хууль тогтоох эрх бүхий байгууллагын зөрчилт байдлыг арилгах хэрэгтэй байна. Тухайлбал, УИХ-ын гишүүдээс Засгийн газар байгуулж байгаа нь буруу юм.
III) Улсын төсвийн зарлагын талаар:
1. Төсвийн процессийн амин судас нь яахын аргагүй төлөвлөсөн санхүүжилтэнд зардлаа хүргэхийн төлөөх маш нарийвчлалтай системтэй бодлого дээр тогтдог. Сангийн яам тесвийн шинжилгээний аналитик аргуудыг төсвийн зарлага талд ялангуяа төсвийн гүйцэтгэл гарсан даруйд хийх хэрэгтэй байна.
2. Монгол Улсын 2009-2012 оны төсвийн төслийг УИХ-аар хэлэлцээд 2009 оны төсвийг батлахдаа Төсвийн ерөнхийлөн захирагч тус бүрээр хөтөлбөрт суурилуулан баталсан. Гэтэл 2009 оны төсвийн гүйцэтгэлийг гаргахдаа тухай Төсвийн ерөнхийлөн захирагч бүрийн хэрэгжүүлэхээр төсөвт тусгагдсан хөтөлбөр тавсан зорилт, зорилго биелэгдсэн эсэх талаар дурьдаагүй байна. Хуучин практикт байдаг төлөвлөгөө ийм төгрөг байсан, гүйцэтгэл тийм төгрөг болсон гэсэн уламжлалт хоцрогдсон тайлагналтын аргаас татгалзах зайлшгүй шаардлагатай болсон байна. Энэ төсвийн хөрөнгийг ямар бодлого, чиглэлд зарцуулсан талаар төсвийн гүйцэтгэлийн тайланд илүү тодорхой харуулах учиртай билээ.
3. Улсын төсвийн хөрөнгөөр хэрэгжүүлэх хөрөнгө оруулалтын төсөл, арга хэмжээ, барилга байгууламжийн жагсаалтыг Улсын төсвийн хуулийн хавсралтаар баталдаг энэ тогтолцоог өөрчлөх хэрэгтэй байна.
IV) Улсын төсвийн тэнцлийн талаар:
1. Монгол Улсын Засгийн газар, ОУВС-тай тохирсон Стэнд-бай хөтөлбөрийн дагуу донор орнуудаас 200.1 тэрбум төгрөгийг авч төсвийн алдагдлаа нөхсөн байна. Цаашид Төсвийн алдагдлыг нөхөх эх үүсвэр, Засгийн газрын бондыг ашиглах арга хэлбэрийн талаар илүү тодорхой хуулинд тусгах шаардлагатай байна.
V) Бусад асуудал:
1. Макро түвшний төсвийн загваруудыг ашиглах шаардлагатай байна.
2. Улсын Их Хурлаар батлагддаг Төсвийн хүрээний мэдэгдлийн үндсэн үзүүлэлтүүдийн хүрээнд Төсвийн гүйцэтгэлийн байдлыг уялдуулах шаардлагатай байна. Тухайлбал, Төсвийн гүйцэтгэлээр гарсан дүнгүүд нь Төсвийн хүрээний мэдэгдлээр баталсан үндсэн үзүүлэлтүүдтэй хэрхэн зөрүүтэй байгааг тодорхой тайлбарлах хэрэгтэй байна.
3. Засгийн газрын бондын хувьд цаашид төрөлжүүлж ангилж авч үзэх шаардлагатай байна. Жишээ нь Энгийн гэрээтэй бонд, Орлогын бонд, тусгай гэрээтэй татварын бонд, түрээсийн орлогын бонд зэргийг авч үзэх хэрэгтэй юм.
4. Бусад улс орнууд Засгийн газрын бондыг хөрөнгө оруулалтын төслийг хэрэгжүүлэх, дэд бүтцийн урт хугацааны хөрөнгийн санхүүжлэхэд ашигладаг практикийг нэвтрүүлэх шаардлагатай байна.
5. Төсвийн гүйцэтгэлийн талаар ард иргэдэд ил тод мэдээлдэг, Төсвийн ерөнхийлөн захирагч бүр, төсөвт байгууллагууд бүр төсвийн хөрөнгийг хэрхэн зарцуулсан талаар иргэдэд нээлттэй мэдээлдэг байх шаардлагатай байна.
--оОо--
Монгол Улсын Их сургуулийн тэргүүлэх профессор
Д.Дуламсүрэн
