Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Төсөв, мөнгө, татварын бодлогын зөвлөх Л.Дашдоржийн Менежер сэтгүүлд өгсөн ярилцлага.
Сурвалжлагч: Орон нутгийн төсвийн бие даасан байдал гэж их яригдах боллоо. Орон нутагт нь төсөв хөрөнгөө бүрдүүлээд тэндээ захиран зарцуулах эрх мэдлийг яаж бий болгох вэ?
Л.Дашдорж: Их зохиолчийн маань нэгэнтээ хэлсэнчлэн өнөөдөр хөдөө орон нутгийн байдал маань шалдар булдар байна. Та бидний амьдарч аж төрж байгаа Улаанбаатар хот гэхэд утаа тоос, хог, тортогт дарагдсан байна. Шөнө орой байтугай гэрээн цагаан өдөр гадуур амар тайван явах боломжгүй боллоо гэж иргэд ярьж байна. Монгол орон хичнээн уудам газар нутагтай билээ. Гэтэл байшин барилгыг шавааралдуулан барьж хөгшид сууж нарлах, ярьж хөөрөх газаргүй, хүүхэд багачууд тоглох талбайгүй болж байна. Иргэд эрх мэдэлгүй, орон нутгийн удирдлагаас хариуцлага нэхэх тогтолцоо сул, орон нутгийн төсөв санхүүгийн эрх мэдэл бага, төсөв, мөнгө хэлэлцэх явдалд иргэд, олон нийтийн оролцоо үгүй байгаа зэрэг нь байдлыг улам доройтуулж байна. Энд тодорхой шийдлүүд хэрэгтэй.
Хүний эрх хаана хэрэгжиж байна тэнд л төсвийн мөнгө зарцуулагдаж байх ёстой. Иргэд ямар асуудлаа шийдэх сонирхолтой байна гудамжинд гэрэл тавих уу, явган зам тавих уу, хүүхдийн тоглоомын талбай байгуулах уу, худаг ус гаргах уу, үерийн далан барих уу өөрсдөө л шийдэх тэр боломжийг л бүрдүүлэх ёстой.
Юуны өмнө бид засгийн газар нь яг юугаа хариуцах юм, аймаг, нийслэл нь юу хийх юм, сум дүүрэг, баг хороод ямар эрх мэдэлтэй байвал зохилтой гэдгийг нарийвчлан зааглан гаргах шаардлагатай байна. Ингэж эрх үүрэг, хариуцлагыг заагласны дагуу тэр эрх үүргээ хэрэгжүүлэхэд нь таарсан татварын эрх мэдлийг шилжүүлж, төсөв мөнгөний хангалттай эх үүсвэрийг орон нутагт олгох болно.
Сурвалжлагч: Орон нутагт эрх мэдэл шилжүүлэх гол цөм нь сум, дүүрэг, баг, хороод үүнийг яаж хийх вэ?
Л.Дашдорж: Сум, дүүргийн төсвөөс тухайн орон нутагт хэрэгжүүлэх хөрөнгө оруулалт, хөтөлбөр арга хэмжээг баг, хороодын иргэн, хүн бүрийн саналыг авах, хамгийн их санал авсан байдлаар тэднийгээ эрэмбэлэх, ийнхүү эрэмбэлснээсээ хамгийн өндөр санал авсан эхний хэргийг нь баг, хороодоос санал болгосны дагуу тухайн сум, дүүргийн ИТХ төсвийн төлөвлөгөөндөө оруулдаг, иргэдийн санал аваагүй тохиолдолд өөр ямар ч арга хэмжээг төсөвт тусдаггүй байх тийм л тогтолцоо бидэнд хэрэгтэй. Сум, дүүргийн ИТХ дээр төсвийн асуудлыгхэлэлцэхдээ иргэд, олон нийтийн төлөөллийг оролцуулан өргөтгөсөн байдлаар хийдэг байх, иргэдийн хурлын дэг, журам нь энэ шаардлагыг хангасан, нарийн цэгцтэй байх талаар анхаарах шаардлага орон нутагт төсөв, санхүүгийн эрх мэдэл шилжүүлэхтэй холбогдуулан зайлшгүй гарч ирнэ. Иргэд олон нийт орон нутгийн төсвийн төлөвлөх, хэлэлцэхэд ийнхүү идэвхтэй оролцоод зогсохгүй өөрсдийнхөө оролцоотой баталсан төсвөө хэрэгжүүлэх, хэрэгжилтэд нь хяналт тавих, гар бие оролцох бүхий л таатай нөхцөл байдлыг бүрдүүлэх нь чухал.
Сурвалжлагч: Төсвийн хөрөнгөөр бараа үйлчилгээ худалдан авах тухайд...
Л.Дашдорж: Орон нутгийн төсвийн хөрөнгийг захиран зарцуулахад олон нийтийн оролцоотой худалдан авах ажиллагааны шинэ тогтолцоо бүрдүүлэх болно. Ямар барааг хаанаас ямар үнэтэй авахыг шийдэхэд олон нийт шууд оролцож иргэний хяналтыг хийдэг байх ёстой. Чанар стандартын шаардлага хангасан бол тухайн орон нутгийн үйлдвэрлэгчид, иргэдийн бараа бүтээгдэхүүнийг орон нутгийн хэрэгцээнд тэргүүн ээлжид авдаг байх нь зөв.
Тухайн орон нутагт хийгдэх хөрөнгө оруулалт, хөтөлбөр арга хэмжээнд олон нутгийн иргэд биечлэн оролцдог, үүнийхээ төлөө бас цалин урамшуулаг ч авдаг байж яагаад болохгүй гэж. Өөрийнхөө гудамжинд гэрэл тавихад нүхийг нь ухаад, шонг нь зоогоод зохих хөдөлмөрийн хөлсөө авах нь буруу зүйл биш шүү дээ. Өөрийнхөө гудамжинд явган хүний зам өөр бусад хүмүүс товьж байхыг зүгээр хараад суух, харин айл саахалт, хөршүүдтэйгээ нийлээд энэ ажлыг өөрөө гар бие оролцож хийгээд зохих цалин хөлсөө аваад явахын хооронд тэмээ ямаа шиг том ялгаа бий. Өөрийн хийсэн бүтээснээрээ бахархах, урам авах, нэгэнт хийсэн бүтээснээ эзэн мэт сэтгэлээр хайрлаж түүнийгээ арчилж хамгаалах сэтгэлгээг энэ тогтолцоо бий болгоно.
Төсвийн хөрөнгөөр тухайн орон нутагт хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих, хүмүүсийг ажил хөдөлмөртэй болгох цаашилбал, орон нутгийн бизнес эрхлэгчдийг дэмжих, орон нутгийн үйлдвэрлэлийг дэмжих нь оон нутагт төсөв санхүүгийн эрх мэдэл шилжүүлэх арга хэмжээний нэг чухал үр дүн юм.
Сурвалжлагч: Татвар тогтоох эрх Үндсэн хуулиар УИХ-ын эрх мэдлийн асуудал байдаг. Орон нутагт татварын эрх мэдлийг өгөхөөр үүнийг хэрхэн шийдэх вэ?
Л.Дашдорж: Орон нутгийн одоогийн татварыг УИХ-аас хатуу зааж өгдөг. Энэ нь нөгөө талдаа орон нутагт нэмэгдэл эх үүсвэр болох нөөц боломж, идэвх санаачлагыг нь боогдуулаад байгаа тал бий. Тэгэхээр орон нутгийн татварыг ногдуулах хувь хэмжээний дээд, доод хязгаарыг нь УИХ тогтоогоод энэ хүрээнд татвар ногдуулах хувиа нэмж бууруулах, хөнгөлөх чөлөөлөх асуудлаа тухайн шатны ИТХ шийдэхээр УИХ өөрийн эрх мэдлийн зарим хэсгээ шилжүүлж болох юм. Харин орон нутаг татварын орлогоо нэмэгдүүлэх, зарлагаа хэмнэх тохиолдолд үүнийг дээш нь хураагаад аваад явчихдаггүй, дараа жил нь дээрээс өгч байгаа татаас шилжүүлгээ хасаад зарлагыг нь хасч тайрдаггүй тийм л тогтолцоог олох ёстой. Орон нутаг орлогоо нэмэгдүүлж, зарлагаа хэмнэхийг урамшуулсан, тэр эх үүсвэр нь тэндээ үлдэж орон нутаг өөрөө мэдэж зарцуулдаг боломжийг хангасан тийм л тогтолцоог бий болгохын төлөө байна. Одоо яригдаад байгаа төсвийн тухай хуулийн шинэчлэлийн хүрээнд энэ асуудал дээр ахиц өөрчлөлт гарах болов уу гэж найдаж байна.
Сурвалжлагч: Урьд нь орон нутагт эрх мэдэл нилээд өгдөг байсан. Гэтэл орон нутгийн удирдлагууд эрх мэдлээ хэтрүүлэх явдал их гардаг байсан, орон нутгийн төсвийн хөрөнгийг буруу зөрүү зүйлд зарцуулдаг, энэ нь заримдаа төр засгийн хяналтаас гарчихдаг. Үүнээс болж төвлөрүүлэх бодлого авч хэрэгжүүлсэн гэдэг. Одоо ингээд төвлөрлийг сааруулахаар дахиад л тийм гажуудал бий болохгүй гэх магадлал байна уу? Эрх мэдэл өгч байгаатай холбогдуулан хариуцлагын тогтолцоог яаж сайжруулах ёстой вэ?
Л.Дашдорж: Урьд нь нэг том даргын эрх мэдлийг нөгөө жижиг даргын эрх мэдлээр сольдог байснаар асуудал шийдэгдэхгүй явж ирсний нотолгоо нь таны тавьсан энэ асуулт болов уу. Тийм ч учраас бид иргэд олон нийтэд үндсэн эрх мэдлийг өгье. Төсөв төлөвлөх, батлах, зарцуулах явцад тухайн орон нутгийн иргэд, олон нийтийн оролцоог хангаж байж л төсөв ил тод, хариуцлагатай, үр өгөөжтэй, олны ашиг сонирхолд нийцэх болно. Ийм л тогтолцоог бид хүсч байна. Үүний хажуугаар төрийн хяналтын тогтолцоог ч бид чангатгах ёстой.
Улаанбаатарт яам газрууд дээр төвлөрөөд байгаа олон бүтцийг орон нутагт өгөх хэрэгтэй. Үүний нэг жишээ нь худалдан авах ажиллагаа байна. Баян-өлгий аймагт хийгдэх нэг сургуулийн засварын тендерийг Улаанбаатар хотод яам нь хийдэг энэ гаж тогтолцоо хэзээ хүртэл үргэлжлэх ёстой юм. Сангийн худалдан авах ажиллагаа, тендерийн алба Засаг даргын тамгын газарт энэ асуудлыг хариуцсан нэгж байгуулаад тэндээ энэ төрлийн асуудал хэрэгжиж байх нь зүйтэй. Мөн төрийн сангийн алба, санхүүгийн хяналтын албадын эрх үүргийг орон нутагт сайжруулах нь ойлгомжтой. Санхүү, төсвийн төвлөрлийг сааруулахаас гадна орон нутгийн хэмжээний бусад асуудлыг тэнд нь шийдэж байх орон нутгийн удирдлагын эрх мэдлийг нь өгч бас тэр хэмжээгээр хариуцлага хүлээдэг зарчим бүрдүүлэх хэрэгтэй. Орон нутгийн удирдлага дээшээ заан хариуцлагаас зайлсхийдэг одоогийн тогтолцоог халж иргэд хариуцлагыг шууд удирдлагаасаа шаардлага нэхдэг, болохгүй бол халж сольж шинэчилдэг, чаддаг хүнийг нь ажиллуулдаг болох ёстой.
Сурвалжлагч: Орон нутагт жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлнэ гэж ярьж байгаа. Энэ зөв үү?
Л.Дашдорж: Жижиг дунд үйлдвэрлэл нь монголын эдийн засгийн хувьд их гол хэсэг. Орон нутагт төсвийн цалин авдаг цөөн хэдэн хүнтэй бусад хүмүүс нь ажил байхгүй. Тэнд байгаа ажилгүй хүмүүсийг хамруулж тухайн сумдаа байгаа 3000 мянга орчим хүний хэрэгцээг хангаад байхаар жижиг үйлдвэр барих нь зөв.
Сурвалжлагч: Олон жижиг үйлдвэр байгуулсаны оронд гадаадын экспортод чиглэсэн томоохон үйлдвэрүүдийг барьж байгуулах хэрэгтэй биш үү!
Л.Дашдорж: Бид гадагшаа зах зээлд бараа, бүтээгдэхүүн экспорт хийхийн тулд эхний ээлжид мэдээллийн сүлжээ, шинэ техник технологи, олон улсын чанарын стандартыг монголд нэвтрүүлэх хэрэгтэй. Чанар стандартад анхаараагүйгээс болоод сургуулийнхаа хүүхдүүдийг хооллож чадахгүй хордуулаад байна шүү дээ. Эхний удаад иргэдээ экологийн цэвэр бүтээгдэхүүнээр хангаж, амьдрах орчинг нь бүрдүүлэх нь чухал болов уу.
Сурвалжлагч: Төсөв, мөнгө, татварын чиглэлээр олон жил ажилласан туршлагатай хүний хувьд төсвийн орлого, зарлагын тухайд...
Л.Дашдорж: Орлого дээр 2006 онд өөрчлөлт хийсэн. Хувь нь өндөр байсныг 10% болгож өөрчилсөн. 10 гэсэн тогтолцоо руу орсон нь нааштай үр дүн авчирсан. Зарлага дээр нэг асуудлыг орхиод маш их хугацаа алдсан нь зарлагын реформ юм. Манай зарлагын тогтолцоонд 90-ээд оноос өмнөх хүнийг зүгээр суулгах, хүнд зүгээр юм өгөх тал нь давуу болчихсон байсан. Тиймээс зарлагын реформийг ойрийн нэг, хоёр жилийн дотор багтааж хийх хэрэгтэй. Бид үүнийг хийгээгүйгээс болоод алт, зэсний үнэ өндөр болсон 2007, 2008 онд орлого маш их болж зарлага маш их хийсэн. Ядуу сэтгэлгээ, ядуу орчинд маш их мөнгө хөрөнгө ороод ирэхээр олон төрлийн буруу зөрүү зүйлд оруулсан. Үүнийгээ улс орны бүтээн байгуулалт, хөгжлийн бодлого гаргаад хэрэгтэй юманд оруусан бол илүү үр дүнд хүрэх байсан.
Төрийн захиргааны байгууллагуудын зарлагыг дээд зэрэгт хянах хэрэгтэй. Татвар төлөгч нарын өөрсдөө хэрэглэж чадахгүй тийм зүйлсийг л төрийн байгууллагууд хэрэглэж байна шүү дээ. Төсвийн мөнгө гэдэг нь татвар төлөгч нарын мөнгө. Буруу зөрүү өндөр үнэтэй юм авч хэрэглэж байгаа сайд, дарга нар тэрнээсээ ичиж зовдог, эд нарт та миний мөнгөөр их тансаглаж байна гэж хэлж чаддаг тийм л болох хэрэгтэй. Бид өөрсдийн сэтгэл зүй оролцоонд өөрчлөлт хийх нь чухал. Боловсрол, эмнэлэг зэрэг төрийн үйлчилгээний салбаруудад зарлагын шинэтгэл хийх хэрэгтэй. Өөртөө анхаарал тавьж байгаа юм шиг үйлчилж чаддаг эрүүл мэндийн тогтолцоог бий болгоод тэгж хариуцлагатай ажиллаж чадаж байх юм бол цалинг нь хэд дахин нэмсэн ч болно.
Сурвалжлагч: Монгол банкнаас мөнгөний хатуу бодлого явуулж байгаа энэ хир зөв бодлого бол...
Л.Дашдорж: Хатуу бодлого зөв байх цаг ч бий буруу байх цаг ч бий. Ноднин, уржнангийн Монголбанкнаас авсан хатуу бодлого монголын эдийн засагт хор уршиг тарьсан. Эдийн засгийн эргэлтийг 3 триллион орчим төгрөг гэж тооцоход 700, 800 тэрбум орчим төгрөг нь Монголбанк руу татагдаад эдийн засаг мөнгөгүй болж эхэлсэн. Ингээд Монголбанк 2009 оны 2 сараас бүр илүү чанга бодлого явуулж төв банкны үнэт цаасны хүү 7,5% байсныг 17-18% болгоод 200, 300 тэрбум төгрөгтэй үнэт цаас борлуулж банкны системээс төв банк руу татаж аваад нийт Монголбанк руу татан төвлөрүүлсэн мөнгө нь 1,2 орчим триллион төгрөг болсон. Үүнээс болоод эдийн засаг мөнгөгүй болж барилгын салбар 40% гаруй , аж үйлдвэр 37-38% орчим хувиар ер нь бүх салбар уналтад орсон. Арилжааны банкнууд мөнгөгүй болж төлбөрийн
чадваргүй болж банкны салбар хүндрэлд орсон.
Сурвалжлагч: Хүмүүсийн цалин, тэтгэвэр тэтгэмж нэмэх, бэлэн мөнгө иргэдийн гар дээр очих сургаар юмны үнэ нэмэгддэг шүү дээ...
Л.Дашдорж: Бид олон сая малтай мөртлөө нийслэлдээ 5000-6000 мянган төгрөгөөр 1 кг мах авч идэж байгаа. 10 ширхэг өндөг америк, японд 1 доллар , Монголд 1.5 доллар байгаа. Манайд юмны үнэ олон жишигт хүрсэн өндөр боловч бага цалин авч байна. Цалин, тэтгэвэр тэтгэмж нэмэхээр юмны үнэ нэмэгддэг гэж буруу ойлголт бий болсон. Энэ нь зөвхөн үзэгдлийг нь яриад байгаагаас биш цаад талын утгыг нь огт харахгүй байгаа хэрэг. Тухайн зах зээл дээр хэт их монопол үүссэнээс монополоос болоод үнийн хөөрөгдөл гарч байгаа. Жишээ нь: гурил, бензин шатахуун дээр тодорхой харагдаж байна. Зохицуулахын тулд төрөөс монополийн хуулиа сайжруулж, хуулийнхаа хүрээнд үнэ үндэслэлгүй нэмж байгаа бэлтгэн нийлүүлэгч нарт арга хэмжээ авах хэрэгтэй. British Petroleum /нефте, газын компани, АНУ/ нь америкийн өтгөрүүлсэн газын зах зээлд монопол эрх эдэлдэг. Жил хагасын өмнө хэдэн захирал нар нь луйвар хийж үнэ өсгөсөн үүнийг америкийн шүүх шалгаад үнэ өсгөнөөс орсон нийт орлогыг нь хурааж улсын төсөвт оруулж, захирал нар нь шоронд суусан. Бид ийм л арга хэмжээ авч чаддаг байх ёстой. Хамгийн түрүүнд бид авилгатай, монополуудтай тэмцэх хэрэгтэй.
Сурвалжлагч: Хүний хөгжил сангаас олгож байгаа мөнгөний талаар таны бодол...
Л.Дашдорж: Одоогийн байдлаар иргэдийн гар дээр очиж эхлээд байгаа 70,000 мянган төгрөг чинь 50$-тай нь тэнцэнэ. Энэ бол ядуу айл өрхийн амьдралд нэмэр болно. Иргэддээ бэлэн мөнгө гар дээр нь өгөхөд иргэд нь авсан мөнгөө ухаалгаар хэрэгтэй зүйлдээ зарцуулдаг тийм л болох ёстой. Бүгдээрээ мөнгөө аваад архи уучих юм шиг бодож монгол хүмүүсийг дорд үзэж болохгүй.
Сурвалжлагч: Оюутолгой, Тавантолгойн орд газар ашиглалтад орж манай аж үйлдвэрийн гол салбарын нэг олборлох салбар болж байна. Энэ зөв алхам уу?
Л.Дашдорж: Алийн болгон бид хоосон суухав. Бид үр хүүхэддээ юм үлдээнэ гэж ярьдаг. Гэсэн хэдий ч бид ч бас амьдралынхаа үлдэж байгаа хугацаанд сайхан амьдрах хэрэгтэй. Үе болгон дараагийнхаа үед үлдээнэ гээд байвал тийм ч ухаалаг алхам биш. Оюутолгой, Таван-толгой зэрэг том том ордуудаа эргэлтэд оруулж ашиглах нь зөв. Бас улсад ашиг оруулдаггүй, байгаль орчинг энд тэнд нь ухаж сэндийчиж байгаа жижиг орд газруудыг хаах нь зөв. УИХ-ын Одхүү гишүүн говийн бүс, хээрийн бүсээр дамжсан төмөр зам барих схем танилцуулсан. Энэ төлөвлөгөөнд Монгол Улсыг хөндлөнгөөр нь хоёр хуваагаад урагшаа нь уул уурхайг ашиглаж болно. Харин хойд хэсэгт нь манай ундны ус, ой зэрэг онцгой бүсүүд байгаа. Тийм болохоор энэ хэсэг мөнгө хөрөнгөтэй болж өөрсдөө юм хийж чаддаг тодорхой түвшинд хүрсний дараа ашиглая гэсэн санаа оруулж ирж байсан. Үүнийг би хувьдаа зөв гэж бодож байгаа.
Сурвалжлагч: Газар дэлхий сүйрч, эргэж нөхөгдөхгүй, тийм болохоор олохоосоо илүү их зүйлийг хаях болж байна. Байгаль орчинд халтай үйл ажиллагаа явуулж байгаа газруудаас татвар илүү авч болохгүй юу?
Л.Дашдорж: Уул уурхайн татвар биеэ даасан том асуудал байдаг. Иймэрхүү асуудлуудаа энэ чиглэлээ хариуцсан яам тамгын газруудаас бодлогын түвшинд зөв хувилбар гаргаж оруулах хэрэгтэй. Уул уурхайн салбарт ердийн татварын хэмжээнд авна гэдэг нь учир дутагдалтай байгаа. Бид юмыг хийхдээ цогцоор нь авч үзэх хэрэгтэй. Монголд үлдэх юм, эдийн засгийн үр ашиг зэргийг нь тооцолгүй хийснээс болж сөрөг үр дагавар гарч байна.
Сурвалжлагч: Биднийг хүлээн авч сонирхолтой яриа өрнүүлсэнд баярлалаа. Таны ажил хөдөлмөрт өндөр амжилт хүсье!
