Орон нутгийн төсвийн шинэчлэлтэй холбоотойгоор Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зөвлөх Л.Дашдоржтой хийсэн ярилцлага.
- Төсвийн хэлэлцүүлэгтэй холбогдуулан намрын чуулган дээр иргэд болон орон нутагт эрх мэдэл шилжүүлэх талаар Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж байр сууриа илэрхийлсэн. Сая хаврын чуулганы нээлтэн дээр ч гэсэн нэлээн хатуу үг хэлнэ билээ. Орон нутгийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлье гэсэн санал, санаачилга хэр ажил хэрэг болж байна вэ?
- Өнөөдөр орон нутагт асуудлаа шийдэх хөрөнгө, мөнгө болон эрх мэдэл гэж алга. Тиймээс орон нутагт ямар эрх мэдлийг шилжүүлэх вэ гэдэг асуудлыг шийдэх хэрэггэй байна. Шийдвэр гаргах эрх мэдлийг орон нутаг руу өгч болно. Гэхдээ засаг захиргааны төвлөрлийг сааруулахаас эхлээд асуудал их бий. Гол асуудал бол төсвийн эрх мэдлийг орон нутагт шилжүүлэх юм. Төсвийн асуудлыг манай улсад гол хоёр хуулиар зохицуулж байгаа. Тухайлбал төсвийн байгууллагын удирдлага, санхүүжилтийн хууль 2002 онд батлагдаж , 2003 оноос хэрэгжиж эхэлсэн. Энэ хууль хэрэгжиж эхэлснээсээ хойш өнөөг хүртэл үр дүнгээ егсөөр ирсэн. Гэсэн хэдий ч уг хуулийн зарим дутагдалтай талыг засаж сайжруулах зайлшгүй шаардлага гарч ирж байна. 2003 оноос өмнө орон нутгийн эрх мэдэл харьцангуй өндөр байсан. Нийт төсвийн зарлагын 40 гаруй хувийг орон нутагт зарцуулдаг байлаа. Одоо энэ хувь 5-6дахин багассан. Орон нутгийн хөгжлийн байдлыг харахад зогсонги байдалтай байна. Тэнд маш олон асуудлыг шийдэх шаардлагатай байгаа. Яг үнэндээ орон нутгийн асуудлыг УИХ дээр шийдэх байдал давамгайлж байна. Орон нутагт нэг худаг гаргая, дүүрэгт явган хүний зам засъя гэхэд хөрөнгө мөнгийг нь дээгүүр хэлэлцүүлж байж шийдүүлж байна.
Нөгөөтэйгүүр орон нутагт хүн амын тоо, хэрэгцээ шаардлагаасаа эхлээд маш их зүйл ялгаатай болсон. Үүнийгээ дагаад Улаанбаатарыг орон нутаг гэсэн ойлголтод оруулах нь зөв үү, буруу юу гэсэн асуудал гарч ирж байна. Нийслэлийн нэг дүүрэг гэхэд 240 гаруй мянган хүн амтай. Зарим аймгаас илүү хүнтэй гэсэн үг.
Хөдөө орон нутагт худаг, ус яаж гаргах вэ, малын тэжээл, бэлчээрийн менежмент гэсэн асуудлуудыг шийдэх хэрэгтэй байдаг. Гэтэл гудамжны гэрэлтүүлэг, явган хүний зам, үерийн даланг ямар хөрөнгөөр барих вэ гээд нийслэлд шийдэх асуудал нь хөдөө орон нутгаас ялгаатай юм. Тэгэхээр хот, дүүргийн асуудлыг хөдөө орон нутгаас салгаж, харьцангуй өөр байдлаар шийдэж, зааглаж егөх ёстой.
- Үүнийг ямар хэлбэрээр зааглах боломжтой юм бол?
- Төсвийн харилцаанд өөрчлөлт оруулъя, хотын статусын асуудлыг тусад нь авч үзье гэхээр Монгол Улсын засаг захиргааны нэгжийн тухай хуульд тэр асуудлыг ялгаж, салгаагүй учир төвөгтэй байдал үүсгээд байгаа. Энэ асуудлыг мэдэж байгаа ч яах аргагүй хуулийн хүрээнд төсөв, эрх мэдэл олгогдоно. Тэгэхээр орон нутаг гэсэн хүрээнд л явна гэсэн үг.
- Төсвийн тухай хуулийн төслийг иргэдээр хэлэлцүүлсэн. Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дэргэд ажлын хэсэг хүртэл байгуулагдсан байгаа. Шинэчилсэн хуулийн төсөл ямар шатандаа явж байна вэ?
- Бид орон нутгийн төсвийн харилцаанд өөрчлөлт хийхдээ гол анхаарлыг сум, дүүрэгт чиглүүлнэ гэсэн бодолтой байна. Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дэргэд ажлын хэсэг байгуулсан гол зорилго бол орон нутгийн төсвийн эрх мэдлийг яаж шилжүүлэх вэ, үүнийг яаж бий болгох вэ, төвлөрлийг яаж сааруулах вэ гэдэг дээр ажиллах юм. Ажлын хэсэгт Сангийн яамны хэлтсийн дарга нар, ихдээд сургууль, академийн холбогдох байгууллагуудын эрдэмтэд, бие даасан судлаачдыг оруулсан байгаа. Түүнчлэн бид Ерөнхийлөгчийн дэргэдэх Иргэний танхимаар дамжуулан шинэчилсэн хуулийн төслийг хоёр удаа хэлэлцүүллээ. Сангийн яамнаас боловсруулсан Төсвийн тухай хуулинд нэмэлт бүтэн бүлэг тусгах саналыг гаргаж албан ёсоор хүргүүлэхэд бэлэн болоод байна. Төсөвт хөрөнгийн болон урсгал гэсэн хоёр зардал бий. Урсгал зардал нь өдөр тутмын үйл ажиллагааны зардлыг нөхөх байдлаар олгодог. Үүнийг бид нэгдсэн стандарттай болгоё гэж үзэж байгаа.
- Орон нутагт татварын эрх мэдэл өгөх асуудал яригдах юм. Гэтэл татвар тогтоох эрх Үндсэн хуулиар УИХ-ын эрх мэдлийн асуудал байдаг?
- Орон нутгийн одоогийн татварыг УИХ-аас хатуу зааж өгдөг. Энэ нь нөгөө талдаа орон нутагт нэмэгдэл эх үүсвэр олох нөөц боломж, идэвхи санаачлагыг нь боогдуулаад байгаа тал бий. Тэгэхээр орон нутгийн татварын ногдуулах хувь хэмжээний дээд доод хязгаарыг нь УИХ тогтоогоод энэ хүрээнд татвар ногдуулах хувиа нэмж бууруулах, хөнгөлөх чөлөөлөх асуудлаа тухайн шатны ИТХ-аар шийдэх эрх мэдлийг шилжүүлж болох юм. Харин орон нутаг татварын орлогоо нэмэгдүүлэх, зарлагаа хэмнэх тохиолдолд үүнийг дээш нь хураагаад аваад явчихдаггүй, дараа жил нь дээрээс өгч байгаа татаас шилжүүлгээ хасаад зарлагыг нь хяначихдаггүй тогтолцоог бид бодож олох ёстой. Орон нутаг орлогоо нэмэгдүүлж, зарлагаа хэмнэхийг урамшуулсан, тэр эх үүсвэр нь тэндээ үлдэж өөрөө мэдэж зарцуулдаг боломжийг хангасан тогтолцоог бий болгох хэрэгтэй байна. Одоо яригдаад байгаа Төсвийн тухай хуулийн шинэчлэлийн хүрээнд энэ асуудал дээр ахиц гарах болов уу гэж бодож байгаа.
- Орон нутагт эрх мэдлийг шилжүүллээ гэхэд Засаг дарга нарын үзэмжээр асуудал шийдэгдэх гээд байх тал бий. Түүнчлэн эрх мэдлийг өгснөөр үргүй зардал гарах вий гэсэн болгоомжлол байгаа. Эрх мэдэл өгч байгаатай холбогдуулан хариуцлагын тогтолцоог сайжруулах ямар зохицуулалт хийх вэ?
- Төсвөөс өөрсдийнх нь хэрэгцээг хангах хөрөнгө мөнгө, санхүүгийн бололцоог нь гаргаад өгөхөөр таны хэлсэн зүйл гарч ирэх магадлалтай. Хуучин тогтолцооны үед Засаг дарга нар хөрөнгийг дураараа, хяналтгүй зарж байсан. Тийм байдал уруу эргээд орох вий гэдэгт санаа зовж байгаа. Тэгэхээр юуны өмнө эрх мэдлийг өгөхдөө дээр үед хэдэн дарга шийддэг байсан асуудлыг хална. Өөрөөр хэлбэл орон нутагт хэдэн дарга нарын үгээр асуудлыг шийдэхгүй гэсэн үг. Тэгэхээр орон нутгийн төсвийг хэлэлцэхээс нь эхлээд төлөвлөх, батлах, гүйцэтгэлийг нь зохион байгуулах, хяналт тавих бүх үйл ажиллагаанд тухайн орон нутгийн иргэд, олон нийтийн оролцоог дээд хэмжээгээр оруулж өгөх ёстой гэж үзэж байгаа. Тухайлбал нэг дүүрэгт ирэх жилийн хөрөнгө оруулалтын асуудлыг ярихдаа нийт иргэдийнхээ дунд санал асуулга явуулах ёстой. Санал асуулгаар иргэдийн зүгээс ямар асуудлыг эхний ээлжинд шийдвэрлүүлэх шаардлагатай байна вэ гэдгийг мэдэх боломжтой болно. Зарим газар явган хүний зам тавих хэрэгтэй байдаг. Нөгөө хэсэг нь гудамжны гэрэлтүүлэгтэй болохыг хүсч байж болно. Иргэдийн энэ санал хүсэлтийг хороодоороо дамжуулан хүлээн авч нэгтгээд хамгийн олон санал авснаар нь эрэмбэлэх хэрэгтэй. Дараа нь саналаар богино жагсаалт гаргаж Иргэдийн төлөөлөгчийн хурлаар хэлэлцүүлэх юм.Төсөв хэлэлцэх үед ИТХ-ыг өргөтгөсөн байдлаар иргэдийн төлөөллийг оролцуулах нь чухал юм. Түүнчлэн иргэдийн санал аваагүй хөтөлбөр арга хэмжээг дүүргийн төсөлд тусгадаггүй тогтолцоо руу явъя гэж бид үзэж байгаа. Эрх мэдэл олгож байгаатай холбогдуулан төрөөс өгч байгаа татаас, дээрээс өгч байгаа хөрөнгө оруулалтын дэмжлэг санхүүжилтийн эх үүсвэрийг юунд зарцуулж болохгүй вэ гэсэн жагсаалтыг гаргаж байгаа. Тухайлбал эндээс нам, олон нийтийн байгууллагын зардлыг гаргаж болохгүй. Мөн аль нэг хувь хүн, намын сонгуулийн зардал, найр, наадам хийх, баяр тэмдэглэх арга хэмжээ, ажилчдын цалин хөлсийг нэмэх, дарга нарын унаа хөлс авах гэх мэтчилэн зардалд тухайн хөрөнгийг зарцуулахгүй гэсэн нарийвчилсан жагсаалт гаргаж байгаа.
Иргэдийг саналыг авч баталсан төсвийн хөрөнгө оруулалтыг тухайн зүйлд нь л зарцуулна гэсэн үг. Түүнчлэн орон нутгийг хөгжүүлэх бүтээн байгуулалтын ажилд иргэдийг оролцуулах хэрэгтэй. Тэрнээс биш нэг дарга суугаад хэнээр ямар ажил хийлгэх вэ гэдгийг шийдэх бус нийтэд зарлаж, ил тод байлгах нөхцлийг бүрдүүлнэ. Мөн өөр нэг хувилбар нь жижиг ажлыг тухайн дүүргийн иргэд нь өөрсдөө хийх боломжоор хангах юм. Жишээ нь гудамжинд замын гэрэлтүүлэг эвдэрчихсэн байвал түүнийг иргэдээр хийлгэх хэлбэр рүү шилжих юм. Гол нь иргэдэд хөлсийг тухай бүрт өгөх ёстой. Ингэснээр иргэд орлоготой болохоос гадна бүтээсэн зүйлдээ өөриймсөг хандаж хайрлаж хамгаална.
