ШҮҮХИЙН ШИНЭТГЭЛ ХИЙХ БОЛОМЖ ТА БИДНИЙ ГАРТ БАЙНА
Эрхэм хүндэт Улсын Их Хурлын дарга аа,
Эрхэм гишүүд ээ,
1990 оноос хойш Монгол Улсын нийгэм, эдийн засгийн хүрээнд гарсан өөрчлөлт, шинэчлэлтийн хурдацыг даган эрх зүйн салбарт олон тооны хууль тогтоомж батлагдан гарч мөрдөгдөхийн хэрээр тэдгээрийг хэрэглэн хэрэг маргааныг эцэслэн шийдвэрлэгч шүүх эрх мэдлийн салбарын эрх зүйн орчныг сайжруулах шаардлага зүй ёсоор урган гарч байна.
Улсын Их Хурал 1998 онд "Монгол Улсын эрх зүйн шинэтгэлийн хөтөлбөр"-ийг батлан гаргаж, эрх зүйн салбарт шинэтгэлийг эхлүүлсэн бөгөөд энэхүү баримт бичигт шүүх эрх мэдлийн байгууллагын эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох, шүүхийн бие даасан байдал, шүүгчийн хараат бус байдлыг хангах, шүүх шүүн таслах ажлын төрлөөр дагнан ажиллах эрх зүйн үндсийг бүрдүүлэх, шүүхийн иргэдийн төлөөлөгчийн эрх зүйн байдлыг боловсронгуй болгох зэрэг зорилтуудыг тодорхойлсон билээ.
Энэхүү баримт бичигт тулгуурлан УИХ-аас 2000 онд шүүхийн шинэчлэлийн талаар төрөөс баримтлах бодлогыг тодорхойлсон анхны баримт бичиг болох "Монгол Улсын шүүх эрх мэдлийн стратеги төлөвлөгөө" -г 39 дүгээр тогтоолоор батлан гаргасан нь тус улсад шүүх эрх мэдлийн байгууллагуудыг бэхжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой түүхэн шийдвэр болсон билээ.
Засгийн Газрын 2008-2012 оны мөрийн хөтөлбөрийн 4.1.4-д Шүүх эрх мэдлийн байгууллага хараат бус ажиллах эдийн засаг, зохион байгуулалтын орчныг бүрдүүлэх: 4.1.13—д Шүүхийн тогтолцоонд шинэтгэл хийх зэрэг зорилтуудыг тусгасан байна.
Иймээс эдгээр бодлогын баримт бичигт заасан зорилтыг хэрэгжүүлэх, улс орны нийгэм, эдийн засгийн амьдралд гарч буй өөрчлөлт шинэчлэлтэй нийцүүлэн шүүх эрх мэдлийн салбарыг шинэчлэх шаардлага бий болж байна.
Хүний эрх, эрх чөлөө, ардчилал, хөрөнгө оруулалт, нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн чухал баталгаа болсон шүүх эрх мэдлийн байгууллагуудын үйл ажиллагааг боловсронгуй болгох, институцын хувьд чадавхийг нь бэхжүүлэх, хариуцлагатай, ил тод байдлыг нэмэгдүүлэх нийгмийн эрэлт хүлээлт, өндөр байгаа билээ. Иймээс нийгмийн хөгжлийн шаардлага, салбарын эрэлт хэрэгцээг бүрэн дүүрэн хангаж чадахгүй болсон одоогийн Шүүхийн тухай хуулийг шүүгчийн хараат бус байдлыг хангах, ур чадвар, ёс зүй, хариуцлагыг дээшлүүлэх, мөн шүүхийн үйлчилгээг чанартай, хүндрэл чирэгдэлгүй хүргэх зэрэг олон чухал зорилт шийдвэрлэх зорилго бүхий тусгайлсан хуулиудаар нарийвчлан зохицуулах замаар шинэчлэх шаардлагатай болсон юм.
Энэ ч үүднээс Шүүхийн тухай /Шинэчилсэн найруулга/, Шүүхийн захиргааны тухай, Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай, Шүүхийн иргэдийн төлөөлөгчийн эрх зүйн байдлын тухай, Эвлэрүүлэн зуучлалын тухай хуулийн төслүүдийг санаачлан боловсруулан шүүхийн шинэтгэлийг гүнзгийрүүлэх, түүний амин чухал асуудлууд болсон шүүхийн бие даасан, нээлттэй, ил тод байдлыг хангах, шүүхийн ажлын ачааллыг зохистой болгох, шүүгч хэрэг, маргааны төрлөөр мэргэших, шүүхийн төсөв, захиргааг бие даалгах замаар хэрэг, маргааныг шударга шүүхээр шийдвэрлүүлэх Үндсэн хуулийн зарчмыг бодитойгоор хэрэгжүүлэх боломжийг бүрдүүлэхийг зорьлоо.
Хуулийн төслүүдийг тус бүрээр нь товч танилцуулбал:
1.Шүүхийн тухай хуулийн төсөл
Өнөөдөр шүүхийн ажлын ачаалал хот суурин газар, хөдөө орон нутагт харилцан адилгүй байдгаас эдийн засгийн үр ашгийн хувьд учир дутагдалтай байж, шүүхийн тогтолцоог орон нутгийн засаг захиргаанд тулгуурласан байгуулсан нь тухайн засаг захиргааны хөндлөнгийн нөлөөлөлийг шүүхэд бий болгох үндэс болж байна. Энэ мэт асуудлыг шийдвэрлэх зорилгоор шүүхийн тогтолцоог нутаг дэвсгэрийн байршил, хүн амын нягтаршил, хэрэг, маргааны шийдвэрлэлтийн тоо зэргийг харгалзан тойргийн зарчмаар, эрүү, иргэн, захиргаа зэрэг хэрэг, маргааны төрлөөр дагнан байгуулахаар хуулийн төсөлд тусгав.
2.Шүүхийн захиргааны тухай хуулийн төсөл
Шүүхийн бие даасан, шүүгчийн хараат бус байдлыг хангахад дэмжпэг үзүүлэх, шүүхийн өдөр тутмын тасралтгүй үйл ажиллагааг зохион байгуулах ундсэн чиг үүрэг бүхий байгууллага болох Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийг Үндсэн хуульд заасан үзэл санааных нь дагуу байнгын ажиллагаатай, орон тооны гишүүд бүхий бие даасан тогтолцоо болгохоор шинээр зохион байгуулж хуулийн төсөлд тусгалаа. Мөн энэ хуулиар шүүхийн ажилтны эрх зүйн байдлыг тодорхойлохтой холбогдсон харилцааг зохицуулна.
З.Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн төсөл
Шүүхийн шинэчлэлийн амин чухал хэсэг болох шүүгч, түүнд тавих шалгуурыг тодорхой болгох, сонгон шалгаруулах журмыг нарийвчлан зохицуулах, шүүгчийн хараат бус байдлыг хангах баталгааг бий болгох замаар шүүгчид мэргэшлээрээ дагнасан, чанартай үйлчилгээг үзүүлэх нөхцлийг бүрдүүлэхтэй холбогдсон эрх зүйн зохицуулалтыг энэхүү хуулийн төсөлд тусгав. Мөн шүүгчийн бүрэн эрх, түүний үүсэх ба дуусгавар болох үндэслэл, журам зэрэг шүүгчийн эрх зүйн байдалтай холбогдсон харилцааг энэхүү хуулиар зохицуулна.
4.Шүүхийн иргэдийн төлөөлөгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн төсөл
Монгол Улсын Үндсэн Хуулийн Тавин хоёрдугаар зүйлийн 2-т заасан үзэл санааг бодит утгаар нь хэрэгжүүлэх, шүүхийн үйл ажиллагааг олон нийтэд нээлттэй, шүүн таслах ажиллагаанд олон нийтийн зүгээс хяналт тавих механизм бий болгох, улмаар нийгмийн шүүхэд итгэх итгэл, хандах хандлага, эрх зүйн ухамсарыг сайжруулах, шүүн таслах ажиллагаанд оролцож байгаа иргэдийн төлөөлөгчийн институтыг бэхжүүлэх үндсэн зорилгоор иргэдийн төлөөлөгчийг шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх процессийн чухал бүрэлдхүүн хэсэг болгон энэхүү хуулийн төслийг боловсруулав.
Ингэснээр иргэдийн төлөөлөгчийн эрх хэмжээ, оролцох механизм болон зохион байгуулалт нарийн тодорхой болж иргэдийн төлөөлөгч нь шүүх эрх мэдлийн шинэчлэлийн нэн чухал бүрэлдэхүүн хэсэг болох юм.
5.Эвлэрүүлэн зуучлалын тухай хуулийн төсөл
Энэхүү хуулийн төсөл нь хөдөлмөр, гэр бүлийн болон аж ахуйн зэрэг харилцаанаас үүссэн маргааныг шүүхээс өмнө шийдвэрлэх, эвлэрүүлэн зуучлалын шинэ механизмыг нэвтрүүлэх замаар шүүхийн ачааллыг багасгах, иргэдийг шүүхийн нүсэр тогтолцоог дамжилгүй асуудлаа шийдвэрлэх боломжоор хангах замаар шүүхийн үйл ажиллагааны чанарт нөлөөлөх үндсэн зорилгоор боловсруулагдсан болно.
Шүүхэд тулгуурласан эвлэрүүлэн зуучлалын үйл ажиллагаа нь шүүхийн тогтолцооны нэг бүрэлдэхүүн хэсэг бөгөөд зохион байгуулалтаар хангах чиг үүргийг Шүүхийн ерөнхий зөвлөл хариуцахаар төсөлд тусгасан болно.
Иймд Шүүхийн шинэтгэлийн хоёрдахь үеийг эхлүүлэх боломж та бидэнд олдож байна гэдгийг анхааралдаа авч, Монгол Улсын хууль тогтоомжийг 2012 он хүртэл боловсронгуй болгох Үндсэн чиглэлд заасны дагуу Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс санаачлан боловсруулсан “Шүүхийн тухай хуулийн төсөл болон түүнтэй холбогдох бусад хуулийн төслүүд”-ийг хэлэлцэж, баталж өгөхийг хүсье.
Энэ дашрамд хэлэхэд, шүүхийн шинэтгэлийн хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч “Хуульчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн төсөл”-ийг удахгүй УИХ өргөн барих болно.
Анхаарал тавьсанд баярлалаа.
