Нийгмийн нэг харилцаа, нөгөөгөөр солигдох нь олон зүйлийг өөрчлөх нүсэр ажлыг араасаа дагуулдаг онцлогтой бололтой. Гэхдээ нийгмийн шинэ харилцаа өөрийнхөө өнгө төрхийг тулган хүлээлгэх бүрт хуучин нь байр сууриа тавьж өгөхгүй амь бөхтэй зууралддаг аж. Сүүлийн хорин жил Монгол Улс хүний эрх, эрх чөлөө, ардчилал, зах зээлийн нийгмийн олон тулгуурыг бий болгож чадсан. Тэр бүхэнд бидний туулж өнгөрүүлсэн коммунист нийгэм байр сууриа бүрэн тавиад өгчихсөн гэвэл худлаа болно. Хүний эрх, эрх чөлөө, чөлөөт үйлдвэрлэлийн хүрээнд зохицохгүй байгаа гол зүйл нь төрөөс олгож байгаа одон медаль, гавьяа шагналын хуучин тогтолцоо хэмээн судлаачид үзжээ. Төрөөс:
"Сүхбаатарын одон",
"Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон",
"Цэргийн гавьяаны улаан тугийн одон",
"Алтан гадас одон",
"Цэргийн гавьяаны одон",
"Алдарт эх 1 одон",
"Алдарт эх 2 одон" эдгээр одонг тус бүр тогтоосон дүрмийн дагуу Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар олгож байна. Мөн одонгоос гадна төрөөс доорхи медалиудыг Ерөнхийлөгчийн зарлигаар олгодог. Үүнд:
"Хөдөлмөрийн хүндэт медаль",
"Цэргийн хүндэт медаль",
"Шударга журам медаль",
"Найрамдал медаль",
"Атарчдын алдар медаль",
"Түүхт ойн медаль"-ууд (Ардчилсан хувьсгал, Ардын хувьсгал, Халх голын ойн гэх мэт)
"Ахмад дайчин медаль"
"Дайчин алдар" 1, 2, 3 гэсэн медалиуд орно. Дээр нь улсын баатар, хөдөлмөрийн баатар, ардын болон гавьяат цолтон, төрийн шагнал бий. Тэр бүхний нутагшилтыг эхний ээлжинд авч үзэх нь зөв гэж үзлээ.
Төрийн одонгийн хувьд 1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний үр дүнд бий болсон Богд хаант Монгол Улс 1913 онд "Эрдэнийн очир" одонг батлан гаргаж олгодог болжээ. Гэхдээ халаагаа өгсөн Манж Чин гүрнээс тухайн төрд зүтгэж байсан хэтэрхий дөрөв ван, бэйл, бэйс, гүн хэргэм зэрэг уламжлагдан үлджээ. Богд хаант Монгол Улсын одон шагналын энэхүү систем 1925 он хүртэл мөрдөгдөж байгаад халаагаа өгсөн байна. Тэндээс л өнөөдрийн шагналын тогтолцооны суурь тавигджээ. Ингэхдээ уг одон, медаль, шагнал, урамшууллын тогтолцоог тухайн үеийн ЗХУ-аас шууд хуулбарласан байна. Тухайн төрийн одон, медаль гавьяа урамшууллын тогтолцоог хуулбарлахдаа 1925 онд Цэргийн гавьяаны, Бичгийн гавьяаны гэсэн хоёр одонг төрийн эрх бүхий байгууллагаас батлан гаргажээ. Тэдгээр нь эдүгээ "Байлдааны гавьяаны улаан тугийн одон", "Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон" хэмээн нэрлэгдэн нутагшжээ. Энэхүү хуучин тогтолцооны төрийн одон медалийн нутагшилт цааш хүрээгээ тэлсэн байх аж. ЗХУ-ын баатар цол бий болгосон нь манайд төдийгүй бүх социалист оронд түгэн дэлгэрсэн байна. Түүгээр тухайн оронд "Лениний одон" бий болсноор манайд "Сүхбаатарын одон" бий болсон байх жишээтэй. Гэвч социалист дэглэм нуран унаснаар ЗХУ задарч бараг бүх коммунист орон Улсын болон Хөдөлмөрийн баатар, ардын болон гавьяат цолыг хүчингүй болгожээ. Харин өнөөдөр төв Азийн авторитар дэглэмтэй улсуудад эдгээр цол хэргэм хадгалагдаж байна. Тэр ч бүү хэл ОХУ "Лениний одон"-г хүчингүй болгосон байна. Гэтэл манайд түүнтэй утга дүйж бий болгосон "Сүхбаатарын одон" байсаар байх жишээтэй. Социалист тогтолцооны үед бий болсон одон, медаль, урамшууллын тогтолцоо нь зөвхөн тухайн нийгмийг оршин тогтноход зориулагдсан тул хэврэг байсан талаар судлаачид хэлж байна. Харин хүний нийгмийн хөгжлийн зүй тогтлын дагуу олон талаас нь бодож бий болгосон одон, медаль, урамшууллын тогтолцоо амь бөхтэй, нэр хүндтэй, түүнийгээ дагаад олгодог хэлбэр нь ч олон янз байдаг байна. Тэгвэл өнгөрсөн нийгмийн дээрх тогтолцоо нь зөвхөн коммунист тогтолцоонд зориулагдсан байсан тул, хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн өнөөдрийн шинэ тогтолцоонд тохирохгүй байгаа гэж судлаачид хэлээд байна. Гэхдээ Монгол Улсад тохирсон шагнал урамшууллын ямар тогтолцоо байх нь зөв юм бэ гэдэг талаар Ерөнхийлөгчийн тамгын газрын дэргэдэх "Иргэний танхим” энэ долоо хоногийн пүрэв гаригт хэлэлцүүлэг явуулах нь. Хэлэлцүүлгийн үр дүнд шинэ тогтолцооны хэлбэр өнгө төрхийг тогтооно хэмээн тэд үзжээ. Харин энд иргэн таны санал бусдаас илүү үнэтэй ажээ. Нэгэнт зорьж явсан нийгэм нь бүтэлгүйтсэн тул бүх социалист оронд ийм хувь тавилан ноогджээ. Бусад орны хувьд коммунизмд халаагаа өгсөн өмнөх одонгийн тогтолцоогоо эргэн хэрэглэсэн байх юм. Монголчуудад сэргээн хэрэглэх бэлэн одон гэвэл Богд хаант Монгол Улсын үед бий болсон зэрэглэлтэй "Эрдэнийн очир" одонгоос өөр зүйл алга байна.
Г.Эрдэнэбат
“Өдрийн сонин” Дугаар 142 (3532) 2010-06-16
