Шүүхийн шинэтгэлийн багц хуулийн төслийн нээлттэй хэлэлцүүлгийн тэмдэглэл
/Аудио бичлэгээс буулгав/
МОНГОЛ УЛСЫН ШҮҮХИЙН ТУХАЙ
2. ШҮҮХИЙН ЗАХИРГААНЫ ТУХАЙ
3. ШҮҮГЧИЙН ЭРХ ЗҮЙН БАЙДЛЫН ТУХАЙ
4. ШҮҮХИЙН иргэдийн төлөөлөгчийн эрх зүйн байдлын тухай
5. ЭВЛЭРҮҮЛЭН ЗУУЧЛАЛЫН ТУХАЙ
П.Цагаан – Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ахлах зөвлөх
Та бүхний энэ өдрийн Амар амгаланг айлтгая
Сүүлийн жилүүдэд , саруудад бид шүүх эрх мэдлийн шинэчлэлийн хүрээнд өргөн хүрээнд ярьсан /дөө/. Оргил нь Ерөнхийлөгчийн санаачилгаар болсон. шүүх эрх мэдлийн шинэчлэл ба шударга ёсны асуудлаар болсон үндэсний чуулган байсан. Энэ чуулганы үеэр гарсан үнэтэй олон санал зөвлөмж, илтгэл , хэлэлцүүлэг, 15 салбар хуралдаанаас гарсан зөвлөмжийг судлаад, өмнө боловсруулагдсан байсан хуулийн төслүүдэд тусгах зорилгоор МУ-ын Ерөнхийлөгч захирамж гаргаад ҮХ-ийн Цэцийн гишүүд, хуульчид, их дээд сургуулиудын багш, олон улсын байгууллагын өргөн төлөөллийг хамарсан ажлын хэсгийг байгуулж ажиллуулсан. АХ шаргуу ажилласны үр дүнд шүүхийн тогтолцоог шинэчлэх, бие даасан хараат бус байдлыг хангах, шударгаар хэрэг маргааныг хянан шийдвэрлэх тогтолцоог бий болгохтой холбоотой шүүхийн шинэчлэлийн багц хуулиудын төслийг боловсруулж, бэлэн болгоод өнөөдөр хэлэлцүүлэх гэж байна. Энд бол Шүүхийн тухай, Шүүхийн захиргааны тухай, Шүүгчийн эрхзүйн байдлын тухай хууль, Хуульчийн эрхзүйн байдлын тухай, Эвлэрүүлэн зуучлах тухай хууль, Шүүхийн иргэдийн төлөөлөгчдийн тухай хууль гэсэн хуулиуд байгаа. Эдгээр багц хуулиудын гол зорилго бол шүүхийн шинэтгэлийн амин чухал асуудлууд болох шүүхийн ил тод байдал нээлттэй ил байдлыг хангах шүүгчийн ачааллыг зохистой байлгах, шүүгчийг мэргэшүүлэх, шүүхийн захиргааг бэхжүүлэх, улмаар шударга шүүгчээр хэрэг маргаанаа шийдүүлэх, хуулийн өмнө эрх тэгш байх тухай үндсэн хуулийн зарчмыг бодитойгоор хэрэгжүүлэхэд ач холбогдолтой хуулийн төслүүд гэж үзэж байгаа. Шүүхийн тухай хуульд бол, шүүхийн тогтолцоо зохион байгуулалтыг үндсэн хуулийг хүрээнд шинэчлэх, шүүхийн бие даасан байдлын баталгааг хангах тэр зориулалтыг тусгасан. Дараа нь шүүхийн захиргааны тухай хуулийн төсөл нь бол, анх шүүхийн Ерөнхий зөвлөлийн тухай хууль гэж явж байсан, явцын дунд шүүхийн захиргааны тухай хууль болсон. Энд, шүүхийн бие даасан байдал, шүүхийн өдөр тутмын тасралтгүй үйл ажиллагааг хангахад нэн чухал үүрэгтэй зохицуулалтыг бүрдүүлэхийг хичээсэн. Шүүгчийн эрхзүйн байдлын тухай хуульд бол шүүгчийг сонгон шалгаруулах, томилох эрхзүйн үндсийг тодорхойлон, шүүгчийн хараат бус байдлын баталгааг хангах зорилго тавьж ажилласан. Дараагийн хууль болох Шүүхийн иргэдийн төлөөлөгчдийн тухай хуулийн төслийн тухайд шүүхийн шударга хараат бус ажиллах үндэс болсон нээлттэй ажиллах, мөн Үндсэн хуулинд заасан иргэдийн төлөөлөгчдийн эрх хэмжээ, чиг үүргийг зохицуулахыг оролдсон.
Дэлхий нийтийн чиг хандлага туршлагыг харгалзан үзэж Эвлэрүүлэн зуучлах тухай хуулийг шинээр боловсруулсан. Мөн шүүгчийн үйл ажиллагаа эрхлэх тусгай зөвшөөрөл, хуульчдын өөрөө удирдах ёсны байгууллагын тухай харилцааг зохицуулсан Хуульчийн эрхзүйн байдлын тухай хуулийн төслийг боловруулсан байгаа.
Өнөөдрийн хэлэлцүүлэг ажил хэрэгч болох байх гэж бодож байгаа. Бид өмнө нь шүүхийн шинэтгэл хэрэгтэй хэрэггүй тухай, яаж хийх тухай их олон ярьсан учраас, өнөөдөр энэ олон удаа хэлэлцэгдсэн, шүүгдсэн энэ хуулийн төслийн талаар, мэргэжлийн боловсорсон ажил хэрэгч хүмүүс ажил хэрэгч байдлаар ярих байх гэж бодож байгаа.
Ингээд энэ хуулийн төслүүдийн талаар одоо танилцуулья. Эдгээр төслүүд манай Ерөнхийлөгчийн вэб сайтан дээр байршсан байгаа. Эндээс гарсан саналуудыг нэгтгээд, УИХ-ын чуулган завсарлахаас өмнө өргөн барих төлөвлөгөөтэй ажиллаж байгаа гэдгийг сонордуулья. Ингээд Баярцэцэг:
Ж. Баярцэцэг - Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хуулийн асуудал хариуцсан туслах
Та бүхний гар дээр бүрэн эхээрээ байгаа тул зарчмын шинжтэй өөрчлөлтүүдийн талаар товч мэдээлэхийг зорьж байна. Энэ багц хуулийн төслийг боловрсуулахдаа шүүх эрх мэдлийн шинэчлэлийн хүрээнд боловсруулсан байгаа. Энэ шинэчлэлийг дараах үндсэн дөрвөн гол тулгуур асуудлын хүрээнд авч үзэж байгаа. Энэ маань зөвхөн манай улс орны хэрэгцээ шаардлагаас үүдэлтэй төдийгүй, бусад улс орнуудад шинэчлэл явуулахдаа дараах үндсэн дөрвөн элемент , тулгуур асуудлуудад суурилдаг юм байна. Үүнээс үндэслээд бид энэ багц хуулиудын төслөө тулгуурлаж боловсруулсан.
Эхний гол асуудал бол шүүхийн бие даасан байдал, шүүгчийн хараат бус байдлыг хангахтай холбоотой зохицуулалтын асуудлууд байгаа. Хоёрдугаарт шүүгчийн ур чадвар, хариуцлагатай байдлыг нэмэгдүүлэхийг зохицуулахыг оролдсон. Гуравдугаарт шүүхийн ил тод байдал, нээлттэй байдлыг нэмэгдүүлэхтэй холбоотой асуудлыг зохицуулахыг оролдсон. Дөрөвдүгээрт шүүхийн үр дүнтэй , хурдан шуурхай, чирэгдэлгүй ажиллах нөхцөлийг бий болгохтой холбоотой асуудлыг багц хуулиудын төслөөр зохицуулахыг оролдсон.
Түрүүн Цагаан зөвлөх дурдсан , өнөөдрийн хэлэлцүүлгээр хийх гол асуудал бол шүүхтэй холбоотой 5 гол хуулийн төсөл байгаа.
Шүүхийн тухай , Шүүхийн захиргааны тухай , Шүүгчийн эрхзүйн байдлын тухай , Шүүхийн иргэдийн төлөөлөгчдийн тухай , Эвлэрүүлэн зуучлах тухай гэсэн таван хуулийн төслийг бид өнөөдөр хэлэлцүүлнэ. Хуульчийн эрхзүйн байдлын тухай хуулийг бид дараа тусдааа хэлэлцүүлэх болно.
Эдгээр хуулийн төслүүд цоо шинээр гаргаж байгаа төслүүд. Өөрөөр хэлбэл аливаа хуулийн нэмэлт өөрчлөлт, шинэчилсэн найруулга биш. Бид эдгээр хуулийг боловсруулахдаа Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалын хүрээнд, өнөөг хүртэл хэрэгжиж ирээгүй заалтыг хэрэгжүүлэхтэй холбоотой ийм хуулийн төсөл болсон гэдгийг цохон тэмдэглэмээр байна.
Эхний хууль, Шүүхийн тухай хууль. Одоогийн үйлчилж байгаа шүүхийн харилцааг зохицуулж байгаа ганц хууль маань Шүүхийн тухай хууль байгаа. Шүүхийн тухай одоогийн үйлчилж байгаа хууль Нэлээн олон хүрээнд үйлчилж байгаа боловч, цомхон хууль байсан. Энийг бид зохицуулж байгаа харилцаагаар нь бараг тав хуваачаад байгаа. Одоо энэ манай шинээр боловсруулж байгаа Шүүхийн тухай хууль маань, тогтолцоо зохион байгуулалттай. Шүүхийн бие даасан байдлын баталгааг хангахтай холбоотой байдлыг зохицуулах хууль байгаа. Шүүхийн үйл ажиллагааны зарчмыг нэлээн сайн оруулсан. Шинээр, мэтгэлцэх зарчмыг оруулсан. Суурь зарчимын нь оруулсан. Яг шүүх хуралдаанд баримтлах мэтгэлцэх зарчим гэдэг үүднээс.
Дараагийн нэг онцлог бөгөөд шинэ бол шүүхийн ил тод нээлттэй байх зарчим гэдгийг нэлээн сайн оруулсан. Одоогийн үйлчилж байгаа зарчмаар шүүх үйл ажиллагааг нээлттэй явагддаг. Нөхцөл шаардлагыг хангасан танхимын стандарт гаргах, зохион байгуулахыг ШЕЗ өөс хариуцахаар оруулсан байгаа. Иргэдийн төлөөлөгчийн асуудал шинээр орсон байгаа. Шүүх хуралдааны дуу болон дүрс бичлэгийн архив бүрдүүлэх асуудал оруулж байгаа.Ил тод байх үүднээс.
Мөн түүнчлэн , одоо нэлээн хийгдэж байгаа санаачилгын нэг бол шүүх бүр өөрийн цахим хуудастай байж, шийдвэрээ тавьж ирж байгаа. энэ бол шүүхийн ил тод байдлыг хангах эхлэл болгож бид нэлээн дэлгэрэнгүй зааж өгсөн байгаа.
Энэ хуулинд оруулж өгсөн нэг зохицуулалт бол Ерөнхий шүүгчийн бүрэн эрхийн асуудал байгаа. Энд одоогийн үйлчилж байгаа хуулиас нэлээн зарчмын өөрчлөлт орсон байгаа. ерөнхий шүүгч мэргэжлийн удирдлагаар хангадаг тэр үүргийг нэлээн хязгаарлаж өгсөн байгаа. Энэ юунаас болж байна гэхээр өмнөх хэлэлцүүлэг болон үндэсний чуулганаас гарсан санал зөвлөмж дээр энэ асуудал нэлээн яригдсан. Шүүх босоо, төвлөрсөн удирдлагатай болж байгаагийн учир нь ерөнхий шүүгч мэргэжлийн удирдлагаар хангаж байгаагаас болж байна гэсэн санал шүүмж гарсны үндсэн дээр бид энийг ингэж хязгаарлаж оруулсан байгаа. Ялангуяа хэрэг хуваарилах гэх мэт, мэргэжлийн удирдлагаар шат шатны шүүхэд санал зөвлөмж өгөх сургалт явуулах гэх мэтийг хязгаарлаж явуулсан байгаа.
Дараагийн шинэ зохицуулалт бол шүүхийн тогтолцоонд өөрчлөлт оруулсан. Анхан болон давж заалдах шатны шүүх маань, нутаг дэвсгэрийн хэмжээ хүн амын тоо шийдсэн хэрэг маргааны тоог харгалзан, засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн хэд хэдэн нэгжийг харьяалан байгуулахаар оруулсан байгаа. Шүүхийг тойргийн журмаар байгуулах гэдэг энэ зүйлийг шинээр оруулж өгсөн. Энэ нь ямар үр дагавартай гэхээр, хэд хэдэн шүүх нэгдэх, эсвэл дүүргийн шүүх хэд хэдэн шүүхэд хуваагдах үр дагавар бий болгож байгаа. захиргааны шүүх одооны хэвээр байна. Энэ шинэ тогтолцооны зорилго, шүүхийн зохистой ачааг бий болгох. Хөдөө орон нутгийн болон дүүрэг нийслэлийн шүүхийн ачаалал харилцан адилгүй байдаг. Энэ харьцааг зохистой байлгах үүднээс тойргийн зармыг шинээр оруулж байгаа. Хоёрдугаарт, засаг захиргааны нөлөөнөөс урьдчилан сэргийлэх зорилготой. Тухайн аймаг дүүргийн засаг даргын нөлөө их байдаг гэсэн шүүмж их байдаг учраас ингэж оруулж ирж байгаа.
Түүхийн тогтолцоотой холбоотой, дагнасан шүүхийн асуудал байгаа. Анхан болон давж заалдах шатны шүүхийг шүүн таслах төрлөөс хамаараад дагнасан байдлаар байгуулах байгаа. Тэгэхээр, энэ давж заалдах шатны шүүх нь аймаг болон дүүргийн иргэний хэргийн давж заалдах шатны шүүх, эрүүгийн хэргийн давж заалдах шатны шүүх гэж шинээр байгуулагдаж байна. Захиргааны хэргийн шүүх хэвээрээ. Анхан шатны шүүх хэвээрээ. Гэхдээ сум дундын шүүх дагнасан байдлаар байгуулагдахгүй ийм байдлаар оруулж байна.
Мөн түүнчлэн дагнасан байхаас гадна төрлөөр, танхимтай байж болохоор оруулж байна. Насанд хүрээгүй хүний, гэр бүл, хөдөлмөрийн маргааны гэх мэт, тухайн тойргийн анхан болон давж заалдах шатны шүүх танхимтай байж болно гэж заасан байгаа.
Энэ бүх өөрчлөлтийн гол зорилго нь шүүх, шүүгчийг мэргэшүүлэх, чанарыг дээшлүүлэх зорилготой. Энэ бол үндсэн хуулин дээр байгаа заалт, гэхдээ өнөөг хүртэл хэрэгжээгүй явж ирсэн. Энэ эрхзүйн орчныг бүрдүүлж байна.
Энэ хуулиар зохицуулж байгаа дараагийн нэг асуудал бол шат шатны шүүхийн бүрэн эрхийн асуудал байгаа. Тухайлбал Улсын дээд шүүхийн өнөөгийн бүрэн эрх ер нь хэвээрээ байгаа. Гэхдээ энэ дээр өнөөгийн хууль эрхзүйн орчинд байгаа заалтыг нэлээн тодотгож оруулсан нь тодорхой хэрэг маргааныг шийдвэрлэсэн талаар хуулийг зөв хэрэглэсэн талаар тайлбар гаргах гэж байгаа. Өөрөөр хэлбэл зөвхөн хэрэг маргаан дээр тайлбар гаргах гэж байгаа. Хяналтын шатны журмаар шийдвэрлэх асуудал хэвээрээ. Гэхдээ улсын дээд шүүхийн бүх шүүгчдийн хурлаар шийдэх гэдэг тэр шатыг байхгүйгээр хийж байгаа.
Бүрэлдэхүүний хувьд өнөөдрийн бүрэлдэхүүн хэвээрээ байгаа. 16-аас доошгүй гэж оруулсан байгаа. УДШ бол одоогийнх шигээ эрүү, иргэн, захиргааны дагнасан танхимтай байна. Гэхдээ шүүгч, танхим хооронд шүүн таслах ажиллагаанд оролцохыг хориглож байгаа. Энэ нь шүүгч мэргэшсэн байх зарчмын үүднээс хийж байгаа. Ингээд 16 маань 5 5аар ороод ирэхээр заримдаа бүрэлдэхүүнгүй болох тохиолдол болж болзошгүй гэсэн тул ийм тоо тавьсан. Гэхдээ хязгааргүй өснө гэсэн үг биш. Бүрэлдэхүүнийг хангах үүднээс тодорхой тоо тавьсан.
УДШ ийн хувьд мэргэжлийн удирдлагын болон захиргааны удирдлагын хэмжээг нэлээн хязгаарласан байгаа. Дотоод бие даасан байдлыг хангах зорилгоор.
Шүүгчдийн зөвлөгөөнийг үлдээсэн байгаа. чиг үүргийн хувьд шүүхийн дотоод зохион байгуулалт, хэрэг хуваарилах, нэр дэвшүүлэх чиг үүрэгтэй ийм зөвлөгөөн байгаа. шүүгчдийн зөвлөгөөнийг үлдээсэн нь шүүхийн дотоод ардчиллын зарчмыг хадгалах үүднээс үлдээсэн байгаа.
Хамгийн сүүлийн том бүлэг бол шүүхийн бие даасан байдлыг хангах баталгаатай холбоотой заалт байгаа. Дөрвөн гол, Эдийн засгийн баталгаа, улстөрийн баталгаа, аюулгүй байдлын баталгаа, зохион байгуулалтын баталгаа гээд нэлээн дэлгэрэнгүй гаргаж өгсөн байгаа. цохон дурдах эдийн засгийн баталгааны хувьд төсвийн хувьд , ШЕЗ -өөс төвсөө шууд УИХ- д өргөн мэдүүлэх заалт орсон байгаа. Гүйцэтгэх засаглалаас төсвөө оруулдаг байдлыг болих зорилгоор. Урсгал зардлын төсвөөс хасахгүй байх гэх мэт заалт байгаа.
Улсын төсвийн тодорхой хувийг заах уу үгүй юу гэдэг асуулт байдаг. Ажлын хэсэг дээр энэ тухай яриад, зарчмын гол баталгаануудыг оруулж өгөх юм бол, нэгэнт ШЕЗ оруулж байхад УИХ үндэслэлгүйгээр хасахгүй учраас заавал хувь заах албагүй гэж ярилцсан.
Зохицуулалтын нэг шинэ хэсэг бол шүүхийн шийдвэрийн боловсруулалтай холбоотой асуудал байгаа. Шийдвэрийн хуульзүйн үндэслэлийн тогтоох эсэх тухай стандарт орсон байгаа. Үүнийг ШЕЗ-өөс тодорхой журам батлуулах асуудал байгаа.
Тухайн хэргийн асуудлаар шүүхийн хуралд оролцсон, тусгай хэргийн шүүгчийн саналыг тусгуулах асуудал байгаа. Шийдвэртэй хамт нээлттэй байх зарчмын шинэ зохицуулалт оруулсан.
Ер нь шийдвэр заавал цахим хуудсан дээр байрлуулах нь үүрэг байдлаар өгөгдөхөөр орсон байгаа.
Шүүхийн захиргааны тухай хуулийн талаар: анх бол шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн тухай хууль байсан, шүүхийн ажилтны эрхзүйн байдлын тухай гэж байсан. Энэ 2-ийг харж байхад шүүхийн захиргаа, түүний байгууллагын хэм хэмжээг зохицуулалттай холбоотой асуудал харагдаж байсан учраас нэгтгээд 2 хуулиа оруулсан. Зөвхөн ерөнхий зөвлөлийн бүтэц чиг үүргээс гадна захиргаатай холбоотой олон зүйл байсан учраас бид нэлээн өргөн нэр өгсөн байгаа. Гол нь шүүхийн бие даасан, шүүгчийн хараат бус байдлыг хангахад дэмжлэг үзүүлэх, шүүхийн өдөр тутмын тасралтгүй үйл ажиллагааг зохион байгуулах үндсэн чиг үүрэг бүхий ШЕЗ, шүүхийн захиргааны байгууллагын үйл ажиллагааг тодорхойлох ийм хууль байгаа.
Бид ШЕЗ ийг шүүхийн захиргааны төв байгууллага гэдгээр оруулсан байгаа. Чиг үүргийн хувьд үндсэн хуулинд заасан, дээр нь шүүхийн захиргааны чиг үүрэг байгаа. Бүтцийн хувьд орон тооны гишүүнтэй, байнгын ажиллагаатай байхаар оруулж байна. Одоогийн шиг орон тооны бус нэг ирж, хуралд оролцож явах нь тухайн шүүх эрх мэдлийн чухал салшгүй хэсэг болсон өдөр тутмын үйл ажиллагааг хангахтай холбоотой чиг үүргийг хэрэгжүүлэх боломжгүй байна гэж үзсэн.
5 гишүүнтэй байхаар, 3 жил , улиран томилогдох бололцоотой байхаар оруулсан. Тавигдах шаардлага, бүрэн эрх, даргынх нь бүрэн эрх зэргийг маш дэлгэрэнгүй оруулсан.
Гол үндсэн зохицуулалт бол шүүхийн захиргааны асуудал байгаа. Ер нь шүүхийн мэргэшсэн захиргаа гэдгийг шинэ шатанд гаргая, ингэж байж шүүн таслах ажиллагаа чанартай, үр нөлөөтэй явна. Шүүгч дангаараа чадвартай, чанартай сайн байгаад дангаараа үйл ажиллагаа явуулах боломжгүй, хязгаарлагдмал. Гол тулгуур нь бол захиргаа юм, энэ ч үүднээс ШЕЗ-ийн статусыг энэ тал руу түлхүү оруулсан, шинээр чиг үүргий нь тодорхойлсон байгаам аа.
Хэргийн менежмент, шүүхийн хүний нөөц, мэдээллээр олон нийтийг хангах гэх мэт чиг үүрэг орсон байгаа. Шүүхийн захиргаа гэдэг бол ерөнхийдөө ШЕЗ бөгөөд шүүхийн Тамгын газар байгаа. Бүх шүүхэд шүүхийн ТГ байхаар оруулж байна. Тусдаа төсөв, тусдаа удирдлагатай байхаар оруулсан байгаа. Энэ хуулинд тамгын газрын даргын чиг үүргийг оруулж өгсөн байгаа.
Шүүгчийн туслах, шүүх хуралдааны нарийн бичгийн дарга гэсэн шүүхийн захиргааны ажилтнуудын эрхзүйн байдлыг тодорхойлж оруулсан бүлэг байгаа. Мөн түүнчлэн энэ хүмүүсийн ёс зүйн асуудлыг хуульчилж оруулсан байгаа. Шүүгчид маш нарийн шаардлага тавьж байгаа. Яг шүүгчийн өдөр тутмын үйл ажиллагаанд тусалдаг хүмүүст мөн тийм хэмжээний шаардлага тавихгүй бол шүүхийн үйл ажиллагаа чанартай болохгүйм аа гэсэн ийм үүднээс оруулсан байгаа.
Шүүхийн мэргэжлийн хороо байна. Өнөөгийн хуулиар ажиллаж байгаа бүтэц ерөнхийдөө хэвээрээ байхаар оруулсан байгаа. Одоо ажиллаж байгаа 5 орон тоо 3 жилийн хугацаатай, эрдэмтэд багш нар байгаа. Шүүгчид нэр дэвшигчдээс хуульд заасан шалгуурт тэнцэж байгаа эсэхийг дүгнэх байгаа. Үнэлгээ дүгнэлт гаргадаг мэргэжлийн байгууллага байх юм. мэргэжлийн хороо шалгалт авдаг. Тэхээр манай энэ хуулийн зохицуулалтаар бол шалгалт авч биш, шүүгчийн шалгууртай холбоотой үнэлсэн дүгнэлт гаргах байдлаар оруулсан байгаа. Тавигдах шаардлага, хориглох зүйлийг оруулсан байгаа.
Шүүгчийн эрхзүйн байдлын тухай хууль. Шүүгчид тавигдах шаардлага, бүрэн эрх үүсэх ба дуусгавар болох үндэслэл орсон байгаа. Шүүгчид тавигдах шаардлага нэлээн дэлгэрэнгүй орсон байгаа. Шаардлагыг үнэлэх асуудлыг шүүхийн мэргэжлийн хороо гаргана. Давж заалдах шатны болон УДШ ийн шүүгчид тавигдах шаардлага тусдаа.
Шүүгчийг сонгон шалгаруулах журмыг оруулсан байгаа. ШЕЗ бол бүртгэнэ, мэргэжлийн хороо бол дүгнэнэ. Хуульчдын эрхзүйн байдлын тухай хуулиар хуульчийн танхим гэж шинээр орж ирж байгаа.
Энэ танхим тухайн нэр дэвшигчийн талаар дүгнэлт гаргаж өгнө. Энэ дүгнэлтийг харгалзаад 2 нэр дэвшигчийн нэрийг Ерөнхийлөгчид өргөн мэдүүлнэ. Ерөнхийлөгч хэрвээ татгалзвал дараагийн нэр дэвшигчийг өргөн мэдүүлнэ. Өөрөөр хэлбэл дахин сонгон шалгаруулалт явуулахгүйгээр, жагсаалтад байгаа дараагийн хүний нэрийг өргөн мэдүүлнэ.
Шүүгчээр ажиллаж болох насны дээд хязгаарыг 65 гэсэн байгаа. Гэхдээ шүүгч өөрийн хүсэлтээр тэтгэвэрт гарч болно гэсэн байгаа.
Шүүгчийн хараат бус байдал түүнийг хангах баталгаа гэж дэлгэрэнгүй заалт орсон байгаа. хөндлөнгөөс оролцох, өөрийнх нь зөвшөөрөлгүйгээр өөр шүүхэд шилжүүлэхийг хориглох гэх мэт. Эдийн засгийн хангамжтай холбоотой заалт байгаа. Цалин хөлсний нэмэгдэлтэй холбоотой зохицуулалт байгаа. Баталгааны зарчим байгаа. Бид тодорхой тоо оруулаагүй. Нэгэнт ШЕЗ өөс төсөв хийх учраас энэ дээр цалинг оруулах нь зохистой, хуулиар заах нь тохиромжгүй гэх үүднээс тоо тавьсангүй. Гэхдээ нэмэгдэл орууллаа, шүүгчээр ажилласан 5 дахь жилээс нэг хувиар нэмэгдэх, ачааллын гэх мэт хувь хэмжээ байгаа. Амь нас эрүүл мэндтэй холбоотой даатгалын дэлгэрэнгүй заалт орсон байгаа.
Энэ хуулийн бас нэг зохицуулалт бол нөлөөллийн мэдүүлэг гэж заалт орж ирсэн. Энэ нь шүүгчийн хараат бус байдлыг хангах үүднээс, аливаа хөндлөнгийн нөлөөллөөс хэрэг хянан шийдэх явцад тухайн шүүхэд аливаа хэлбэрээр нөлөөлөх гэж оролдсон бол хавтаст хэрэгт бүртгэх байгаа. Ийм үйлдэл гарах завдсан бол холбогдох газар шалгуулж байх ийм зохицуулалт орсон байгаа._
Шүүгчийн хариуцлагын тухай асуудал байгаа. Шүүхийн хараат бус байдалд халдсан этгээдэд хүлээлгэх хариуцлага гэж орсон байгаа. Нэлээн хатуу хариуцлага байгаа.
Шүүхийн иргэдийн төлөөлөгчийн тухай хууль, үндсэн хуулинд байгаа. Шүүх маргааныг хамтран шийдэхдээ иргэний төлөөлөгчийг оролцуулна гэсэн 52-р заалт байгаа. эрх хэмжээ, мэдээллээр хангах, томилох асуудлыг оруулсан байгаа. Бид нэлээн өргөн хүрээнд харж байгаа. Иргэдийн шүүхэд итгэх итгэл нэмэгдүүлэх, иргэдийн ухамсар нэмэгдүүлэх , ҮХ ийн заалтыг хэрэгжүүлэх чухал хууль гэж үзэж байгаа. Үндсэн хуульд зааснаар , анхан шатны шүүхэд эрүү, иргэн, захиргааны хэрэгт анхан шатны журмаар оролцоно. 3 бүрэлдэхүүн байна. Дутуу бол хурал хойшлох үндэс болно. Одоогийн хуулиар энэ заалтууд байгаад байгаа. Иргэний Төлөөлөгч /ИТ/-ийн бүрэн эрх байгаа, хавтаст хэрэгтэй танилцах гэх мэт байгаа. Энэ заалтууд маань Тус тусын процесс хуулин дээр байгаа. ИТ бол хөлс авна , шүүхийн төсвөөс авна. Энэ бол одоо үйлчилж байгаа.
ИТ –д тавих шаардлага бол эрхзүйн бүрэн чадамжтай 25 нас хүрсэн байна. Тухайн анхан шатны шүүхийн нутаг дэвсгэрт байнга оршин суудаг байх, ял шийтгүүлээгүй байх, хэргийн оролцогчоор татагдаагүй байх. Сүүлийн 2 жил ИТ өөр оролцоогүй байх гэсэн шаардлага байгаа. ННФ оос хийсэн мониторингоор, одоо ИТ өөр байнга оролцдог хэдэн хүн байдаг. Энэ нь процесс тодорхой бусаас болжээ гэсэн дүгнэлтээс үүдээд, аль болох өргөн оруулах төлөөллийг өргөжүүлэх үүдээс 2 жилийн хязгаар тавьсан байгаа. Солонгост бол 7 жил байгаа. Бид нар ярилцаад сумын түвшинд хүн ам бага гээд 2 гэсэн байгаа.
ИТ-өөр тодорхой албан тушаалтныг томилохыг хязгаарлаж байгаа. Статусаар нөлөөлж болохуйц албан тушаал байгаа. ИТ-ийг сонгох процессыг нэлээн дэлгэрэнгүй оруулсан . 7 хоног тутам 10-15 хүний нэрийн дэд жагсаалт оруулна. Шүүхийн тамгын газар ажил олгогчид мэдэгдэл хүргүүүлэх ёстой. Шүүх хуралдаанд ирээгүй нь хойшлуулах үндэслэл болно.
ИТ-ийн дүгнэлт дээр нэлээн судалгаа хийсэн. ННФ оос хийсэн судалгаа байгаа. ИТ-ийн оролцооны асуудал дэлхий нийтийн асуудал болсон байгаа. Зөвхөн тангарагтны шүүхээс гадна шүүх биш шүүгч гэсэн статусаар явцан байгаа. Холимогт загвар гарч ирж байгаа.тэгээд энэ тогтолцоон дээр суурилах нь зүйтэй юм байна гэдэг үүднээс ИТ-ийн гаргах шийдийг нэлээн тодорхой оруулж өглөө. Ж нь эх газрын системтэй улс орны хувьд ИТ нь шүүн таслах эрхтэй. Тангарагтны шүүх бол зөвхөн гэм буруутайн асуудлаар шийд гаргадаг. Манай хэрэгцээ шаардлагын үүднээс өргөн байдлаар оруулья гэж байгаа. Ял хариуцлагын талаар дүгнэлт гаргах эрх хэмжээтэй байхаар, ИТ ийн дүгнэлтийг шүүхийн шийдвэрт тусгана, тусгаагүй бол үндэслэлээ оруулахыг заасан. Ингэж байж бүрэн эрх нь хэрэгжинэ. Энийг хэрэгжүүлэх гол эрхзүйн орчин энэ байх бол уу гэдэг байдлаар орууулсан байгаа.
Шүүхийн Ерөнхий зөвлөлийн чиг үүргийг нэлээн сайн оруулсан байгаа. Сургалт , гарын авлага, ухуулах гэх мэт шинэлэг үүргийг өгсөн байгаа.
Эвлэрүүлэн зуучлалын тухай хууль байгаа. Энэ асуудлыг шүүх эрх мэдлийн шинэчлэлийн хүрээнд авч үзэж байгаа. Чуулганаар гарсан гол асуудал бол шүүхийн ачааллын асуудал байсан. Ачааллаас болоод шүүгчийн ажлын чадварт нөлөөлж байгаа. Шүүхийн бус аргаар шийдэх энэ арга бол дэлхий нийтийн хандлага. Энэ асуудал цоо шинэ биш . Эвлэрүүлэн зуучлалын санал санаачилга нэлээн өрнөж байгаа. Нэлээн хэдэн шүүх дээр эхэлцэн. Шүүхийн бус аргаар эвлэрүүлэн зуучлах эрхзүйн үндсийг тогтоох, эвлэрүүлэн зуучлах ажиллагааны журам, оролцогчийн эрх үүргийг тодорхойлох зорилго байгаа. Аж ахуйн болон хөдөлмөрийн гэр бүлийн маргаан дээр хэрэглэн. Гэр бүлийн маргаан дээр заавал хэрэглэнэ. Мөн хөдөлмөрийн маргаан дээр заавал оруулна гэж ажлын хэсэг судалж байгаа. Бага өртгөөр маргаан шийдүүлэх зорилго байгаа.
Эвлэрүүлэн зуучлагч гэж , маргааны талаар шийдвэр гаргахад туслалцаа үзүүлэх, талууд сонгосон, зөвшөөрсөн мэргэшсэн болон мэргэжлийн бус этгээдийг хэлнэ. Мэргэжлийн зөвлөл гэж байгуулагдах байгаа. Эвлэрүүлэн зуучлагчийг сонгон шалгаруулах гэрчилгээ олгож, шүүх дээр байрлаж ажиллах ийм байгаа. Шүүхэд хандах эрхтэй байгаа.
Төрийн бус байгууллага, орон нутгийн хэмжээнд албан бусаар байж болдог юм байна. Шүүх дээр байрлах эвлэрүүлэн зуучлах хэсгийн зохицуулалтыг оруулахыг, зорьвсон. Шүүх дээр маргаантай ирж байгаа талуудыг эвлэрүүлэн зуучлах байдлаар шүүх дээр байрлуулж байгаа. Ингэснээр шүүхээс төсөв гаргах, шүүхээс зохион байгуулалт хийх ийм асуудал байгаа. Шүүхийн төсөв гарах нөхцөлд энэ асуудлыг төсөвт оруулж шийдэх нь чухал байгаа. Дээд боловсролтой гэх мэт шалгуур тавьсан. Сургалтад хамрагдаж, эрхийн гэрчилгээ авсан хүн ажиллана.
Бусад зохицуулалтын хувьд талуудын эрх үүрэг, эвлэрүүлэн зуучлагчийн бүрэн эрх, мэргэжлийн зөвлөлийн үүрэг гэж байгаа. Өмгөөлөгчийн холбооны дэргэд үү, ТББ байх уу гэдэг олон хувилбар ярьж байгаа. Шүүхийн дэргэд байх нь зөв гэж санал явж байна.
Ингээд таван хуулиа үндсэнд нь танилцууллаа.
П.Цагаан – Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ахлах зөвлөх
Сая хуулиуд хоорондоо уялдаатай тул нэг амьсгаагаар танилцуулав. Одоо дараалалтай явах учраас эхний дарааллаар Шүүхийн тухай хуулиас эхлээд явъя. Мэдээж бусад хуультай холбоотой санал гарах байх.
Хан Уул дүүргийн шүүхийн Тамгын газрын дарга Амартүвшин: Шүүхийн тухай хуулийн 22-ийн 4 дээр эрүү иргэний шүүхийн бүтэцтэй байхаар заасан байна. Үүний хажуугаар захиргааны зөрчлийг хаагуур яаж зохицуулах вэ?
П.Цагаан – Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ахлах зөвлөх
Чухал асуулт. Бид Их тэнгэрт 3 өдөр ажилласан. Дараа нь 2 удаа хэлэлцүүлэг хийгээд, захиргааны хэрэг маргаан зөрчихтэй холбоотой зохицуулалт өнөөгийн тогтолцоогоор явья гэж байсан.
Ж. Баярцэцэг - Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хуулийн асуудал хариуцсан туслах
Сум сум дундын шүүх захиргааны хэргийн шүүхээ эрүүгийн журмаар шийдэж байхаар. Одоогийн байгаа бүтэц тогтолцоог хэвээр авч үлдий гэж байгаа.
Амартүвшин - Иргэн
Захиргааны хэрэг биш, зөрчил асуугаад байна. Давхар иргэний хэргийн анхан шатны шүүхдээ орох юм уу, эрүү юм уу, тусдаа орох юм уу, логик уялдаа холбоо нь алдагдаад байгаам аа . Энийг харж үзээч ээ.
Ж. Баярцэцэг - Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хуулийн асуудал хариуцсан туслах
Захиргааны зөрчлийг бид ярьсан. Одоо бол илүү эрүүгийн журмаар авч үздэг гэж ойлгосон. Тэр утгаар эрүүгийн шүүх авч явах юм байна гэж ойлгосон.
Эрдэнэцогт - Их сургуулийн багш Эрдэнэцогт
Тогтолцооны хувьд хуучнаараа гэж байна. Зөрчлийг шийдэх субьект нь засаг дарга, байцаагч гээд 7 байгаа. Тэр 7 субьект тэр эрх нь хэвээрээ байгаа гэж бодож байгаа. Маргаан үүсвэл одоо захиргааны хэргийн шүүх дээр шийдэж байгаа. Энэ бол шүүхийн практик нь гарч ирэхгүй байгаа. Иргэд тэр бүр улсын байцаагчийн шийдсэнийг бариад шүүхээр явахгүй байгаа. Захиргааны хэргийн шийтгэвэр өөрөө захиргааны акт байгаа. Тиймээс энэ бол захиргааны хэргийн шүүхэд байгаа зүйл. Гэмт хэрэгтэй холбоотой зүйл бол тусдаа.
Баясгалан – ХЗДХ-ийн ТНБД
Мэдээллийн чанартай зүйл хэлэх гэсийм аа. Захиргааны хариуцлагын тухай хуулийг шинэчлэн боловсруулаад дуусч байгаа. Тэнд шүүгч захиргааны хариуцлага хүлээлгэхээргүй байгаа. Жижиг гэмт хэрэг мөн л дөө. Энэ бол шүүхийн ачааллыг багасгах үүднээс соёлт хүн төрөлхтөн бодоод олцон зүйл байгаа. Хэлэлцүүлгийн явцад ямар болохыг хэлж мэдэхгүй. Тэр талаар гомдол гарвал шүүх хянадаг болохоос өөрөө шууд захиргааны хариуцлага хүлээлгэх юм явахгүй байгаа.
Бэхбат – “Иргэдийн алъяск төв” –ын ажилтан
Улсын дээд шүүхийн нийт шүүгчдийн хуралдаан гэж байхгүй болж байгаан байна. УДШ-ийн шийд эцсийнх боловч, шударга ёсны шалгуур гэсэн үг биш. Тэрэнд гомдсон иргэн яах уу? Завханы Эрдэнэ-Очир 2 ч удаа цааз сонссон гэх мэтээр асуудал гарвал яах юм бэ?
П.Цагаан – Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ахлах зөвлөх
Хяналтын шатан дээр эрүү иргэн захиргаа гээд мэргэшсэн танхимын гаргаж байгаа шийд хамгийн үнэн зөв гэсэн ойлголтоор танхимаар дээд шүүхийн тухай ярьж байгаа. Дээд шүүхтэй холбоотой ямар зүйл байна гэхээр, эрх хэмжээн дээр өөрчлөлт гарч байгаа. хуулийг тайлбарлахтай холбоотой. Одоо бол УИХ аас гаргасантай холбоотой тайлбар гаргадгийг болиод, фактын маргааныг биш эрхзүйн маргааныг хэлэлцэнэ. ҮХ- аас бусад хуулийн тайлбарыг ДШ гаргана гээд хийцэн. Хуулийг нэг мөр хэрэглэхтэй холбоотой тайлбар гаргахаар хуулийн төсөл дээр явж байгаа.
Бэхбат – “Иргэдийн алъяск төв” –ын ажилтан
Гомдол гаргахаар тэртэй холбоотой тайлбар гаргана гэж ойлгож болох уу?
Ж. Баярцэцэг - Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хуулийн асуудал хариуцсан туслах
Хяналтын шатны шүүхийн чиг үүргийг одоо байгаа хуулин дээр байгаа нэг зүйл байгаа. Зөвхөн эрхзүйн маргааныг авч үзнэ, үйл баримтыг авч үзэхгүй байгаа тэр хэрэгжихгүй байгаа. Энийг бид шинэ хуулиар баталгаажуулж байна.
Бэхбат – “Иргэдийн алъяск төв” –ын ажилтан
Анхан шатны шүүхийн шийдвэр зүйтэй байна гээд хяналтын шатанд иргэн хүн зөвшөөрөхгүй бол энэ эцсийнх үү. Цааз сонсоо болоо гэсэн үг үү? Эсвэл тайлбар гаргана гээд сууж байна уу?
П.Цагаан – Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ахлах зөвлөх
Шууд тулгаж хариу хэлэхэд хэцүү. Иж бүрнээр хандана. Анхан шатны шүүх дээр хэрэг маргаанаа шийдвэрлэдэг, шүүхэд тавьдаг шаардлагаа өндөржүүлж байгаа. Гаргасан шйидээ олон нийтэд ил тод болгож байгаа. Энэ шийдвэр судалгааны обьект болчиж байгаа. Тухайн шийдвэр миний хажуудах шүүгч, оюутан, эрдэмтдийн судалгааны обьект болчихно. Дараа нь давж заалдах эрх нь нээлттэй байгаа. Шүүгчид тавьж байгаа шаардлагаа өндөржүүлж байгаа гэсэн ш дээ. Дэвших гэх юм уу даа.
Шүүх дээр тавьж байгаа шаардлага өндөр болгож байгаа гэж түрүүн хэлсэн шүү дээ. Тэгхээр ерөнхийдөө дээд шатны шүүх рүү явж байгаа шүүгч нарт шаардлага тавихдаа өмнө нь хэрэг маргааныг шийдвэрлэхдээ хэрхэж байсныг нь бие даасан анализ хийдэг бусад орны туршлагыг хэрэгжүүлье гээд. Бүх л юмыг эцсийн шатны шүүхээр шийдвэрлүүлнэ гэх юм бол хуучин байдалтайгаа л үлдэнэ гэсэн үг л дээ. Бараг л хэрэг маргаанууд анхан шат болон давж заалдах шатан дээрээ л эцэслэн шийдвэрлэгддэг. Үнэхээр л хар цаган, үнэн зөвийн дэнсийг зөв олсон байх юм бол хүн болгон дээд шүүх рүү яваад байхгүй болтол нь шүүдэг сайн шүүхтэй, шүүгчтэй болгохын төлөө энэ хуулийн төслийг боловсруулж байгаа юм л даа. Тэгэхгүй бол зөвхөн дээд шүүх л үнэний туйл бусад шүүх бол худлаа гэсэн нь харьцангуй ойлголт юм. Тийм учраас асуудалд олон талаас нь хандах хэрэгтэй байх гэж бодож байна.
О.Зандраа - Шүүгч
Бэхбат өмгөөлөгчийн асууж байгаа асуултын хувьд бол та өөрөө ч гэсэн мэдэж байгаа. Шүүхийн тухай хууль үндсэн хуульд заасан заалтынхаа дагуу бол улсын дээд шүүх хяналтын шүүх гэсэн 2 үүрэг гүйцэтгэж байгаа шүү дээ. Эрүү, иргэн, захиргааны хэргийн танхимын 5 шүүх хурлын тогтоолыг улсын дээд шүүхийн ерөнхий шүүгч, улсын ерөнхий прокурор хууль зөрчсөн гэж үзэх юм бол дүгнэлт гаргаад нэгдсэн хуралдаанаар орж хэлэлцүүлж байгаа. Өнгөрсөн үйл явдлуудаас бид нар харж үзээд үнэлэлт дүгнэлт өгөөд шүүхийн тухай хуулийн үндсэн тогтолцооны нэг хэлбэр бол дагнасан байна дотроо төрөлжсөн байж болно гэж байгаа. Нэгдүгээр эрүү, иргэний захиргаагаар төрөлжье. Хоёрдугаар төрөлжсөн танхимын нэгдсэн шүүхийн шүүгчийн дүгнэлт эцсийн шийдвэр байна гэж нэг тийш нь хагалсан шийдвэр гаргаж байгаа. Шинэ нөхцөл байдлын улмаас тухайн шийдвэрийг эргэж харах боломжууд нь нээлттэй. Тэгэхгүй бол өнөөдөр дагнасан төрөлжиж байгуулагдсан шүүхийн шүүгчийн шийдвэрийг нэг прокурор юмуу нэг шүүгчийн үзэл санаагаар хууль зөрчсөн юм байна гэж дүгнэлт гаргаад нэгдсэн хуралдаанаар оруулж эцсийн шийдвэр гаргаад байгаа нь өөрөө дээд шүүх хяналтын шатны шүүх мөн гэсэн зааснаа зөрчөөд байна. Тийм учраас нэг тийш нь болгож төрөлжиж байгуулагдсан шүүхийн шүүгчийн шийдвэрээр нэг тийш нь хагалж байх нь дээр юм байна. Улсын дээд шүүхийн захиргааны хэрэг юмуу эрүү, иргэний хэрэг юмуу хяналтын шатны шүүхийн шийдвэрийг хуульд заасан өөр үндэслэлээр хянах боломжууд нь нээлттэй үлдэнэ ээ.
Ямар ч байсан нэг албан тушаалтны гаргаж байгаа саналаар нэгдсэн хуралдаан хуралддаг процесс байхгүй болно. Гэхдээ зүгээр нэгдсэн хуралдаан хуралдана ш дээ. Жишээ нь цаазын яалтай шийдвэрийн магадлалтай хэргүүд бол эцсийн нэгдсэн хуралдаанаар ордог журмаараа ороод л явах байх гэж бодож байгаа.
Тогтолцооны хууль гарсанаар хэд хэдэн юм эцэслэж шийдвэрлэгдэж байгаа юм шиг байгаа юм. Нэгдүгээр эрхзүйн талаас нь хяналтын шатны шүүх хандая гэж байгаа юм. Манай өмгөөлөгч нар ч энд сууж байна. Өнөөдөр бид нар акт баримт юу байна эрхзүйн үйл баримт юу байна бүгдийг нь хамаад шийдэж байгаа шүү дээ. Энэ нь өөрөө шүүхээр хэрэг маргаанаа шийдвэрлүүлье гэдэг үндэслэл зарчимтайгаа уялдаж яваад байгаа юм. Цаашдаа бол энийг халах нь ээ.
Давж заалдах шатны шүүх бол өөрөө үйл баримтынхаа маргаанаа эцэслэдэг эрхзүйн талаас нь хяналтын шатны шүүх эцэслэдэг энэ замруугаа л нэг мөр ормоор байна. Гомдол гаргаж байгаа улсууд нь энэ чиглэлрүүгээ гомдлоо гаргая, шүүх нь ч гэсэн өрөө энэ чиглэлрүүгээ ажиллая.
Урд тэр захиргааны хариуцлагын асуудал яригдаад байгаа нь энэ бол маргаантай асуудлын нэг мөн. Нэгдүгээр захиргааны хариуцлагийн тухай өнөөдрийн хуулийн дагуу шийдэгдээд байгаа асуудлууд зөв юмуу буруу юмуу гэж эргэж хархаар асуудлууд байгаа. Энэ дээр хууль зүйн яамнаас Ханнс Зайделийн сангаас тодорхой хэмжээний мэргэжилтнүүд ороод төслийг нь боловсруулж байгаа юм билээ. Түрүүн Эрдэнэцогт багшийн хэлснээр захиргааны актынхаа хувьд бол захиргааны хэргийн шүүхэд харьяалагдаж байгаа юм. Гэхдээ энэ захиргааний хэргийн шүүх бол өөрөө тодорхой зорилготой шүүх байгаа юм. Энэ зорилгод нь нийцсэн үйл ажиллагаа явуулахад энэ төрийн албадлагын арга хэмжээ авсан шийдвэр бол харьяалагдана гэхэд хэцүү юм билээ. Германд бол энэ эрүүгийн талаа барьдаг юм билээ. Ер нь бол эрүүгийн чиглэлээ барьж энэ асуудал шийдэгдэх ёстой. Захиргааны хариуцлагийн тухай хуулийн дагуу шийдэгдэж байгаа асуудал бол жижиг гэмт хэргийн шинж чанар агуулсан эрүүгийн хэрэг гэд шийдэж болохгүй зүйлүүдийг тэр захиргааны зөрчилрүү оруулж шийдэж байгаа юм. За баярлалаа.
О.Алтангэрэл - Өмгөөлөгч
Шүүхийн тухай хуулин дээр асуух зүйл байна. Юуны өмнө энэ хуулийн төслийг боловсруулсан ажлын хэсгийхэнд өмгөөлөгч хүний хувьд талархалаа илэрхийлье. Өмгөөлөгч хүний хувьд энэ хуулийн болох бүтэхгүй зүйлтэй өдөр тутам нүүр тулж явдаг. Тодруулах нэг зүйл байгаа нь энэ багц хууль удахгүй бас шинэчлэгдэнэ эрүү, иргэн, процессын хуультайгаа уялдана гэж ойлгож байна. Тэгэхээр энэ процесс ажиллагаан дахь шүүхийн хөндлөнгийн хяналт гэсэн юм байх уу үгүй юу? Одоо энд байгаа төөл дээр шүүх аливаа нэг хэрэг маргааныг төрөлжсөн чиглэлээр эцэслэдэг байгууллага гэж харагдахаар байгаа юм. Сүүлийн үед нэг харагдаад байгаа юм бол шүүх дээрээс эрүүгийн хэргийг буцаана гэсэн асуудал байхаа больё, хийж цуглуулсан нотлох баримтын хүрээнд шийдвэрлэнэ гэж яриад байгаа юм. Гэтэл шүүх хэрэг маргааныг мөрдөн байцаалтад буцаахдаа яллах зорилгоор буцаадаггүй, шүүх хуралдаан дээр өмгөөлөгчийн тавьсан хүсэлт, тухайн хавтаст хэрэгт цугларсан нотлох баримтаар яллаж болохгүй байгаа байдал, эргэлзсэн зүйл дээр мөрдөн байцаалтын ажиллагаан дээр буцаадаг. Хэрвээ мөрдөн байцаалтад хэргийг буцаахаа болвол ингэж шийддэг бол хэт нэг талыг барьж явагдсан мөрдөн байцаалтын ажиллагаа, хат нэг талыг барьсан прокурорын хяналтын асуудалыг яаж шийдвэрлэх вэ гэсэн асуудал гарч ирнэ. Энийг шийдвэрлэх арга замыг яаж харж байна вэ гэхээр процесс ажиллагааны үед мөрдөн байцаагч, прокурор нэг талаас нөгөө талаас сэжигтэн яллагдагч өмгөөлөгч нар эрүүгийн байцаан шийтгэх үйл ажиллагаан дээр санал нийлэхгүй бол үүнийг хагалдаг байгууллага нь шүүх байх юм болов уу гэсэн санал явж байгаа. Өөрөөр хэлбэл шүүх хэрэг маргааны таслахаас гадна хяналтын чиг үүрэг гүйцэтгэх нь одоогийн эрүүгийн байцаан шийтгэх үйл ажиллагааг шинэчлэгдэхэд томоохон үүрэг гүйцэтгэнэ гэж би үзэж байгаа юм. Тэгэхээр эн хуулийн төсөл дээр процесс ажиллагаан дээр шүүхийн хяналтын үйл ажиллагаа хэрхэн туссан юм бэ? Байна гэж тооцоолж байгаа юу гэсэн ийм асуулт байна.
П.Цагаан – Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ахлах зөвлөх
Энэ асуултад товч хариулья. Мөрдөн байцаалтад хэрэг буцадаг асуудлыг их олон удаа ярьсан л даа. Энэ бол зүгээр улс төрийн шийдлийн л асуудал юм билээ. Нөгөө нь шийтгэдэг нэг нь хүчингүй болгодог. Одоо Баясгалан дарга ярих байх. Үнэхээр нөгөө талд нь хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч прокурор хэрэг хянадаг хүмүүс нь яах юм шүүх нь яаж үзэх юм? Үнэхээр нэг бол шийтгэдэг, нэг бол хүчингүй болгодог болъё гэх юм бол болох л юм билээ. Энэ асуудлыг ярьж байж л шийдэхгүй бол болохгүй. Нэгдүгээр процессын хуулинд тусгагдана, хоёрдугаарт улс төрийн болно оо чадна аа гэсэн шийдэл гарах юм бол болохгүй гэсэн юм байхгүй. Энэ талаар Баясгалан дарга ярих уу байна уу?
Ж. Баярцэцэг - Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хуулийн асуудал хариуцсан туслах
Энэ дээр ганц юм нэмээдхэе. Шүүхийн хяналтын хувьд бол процесстой холбоотой асуудлыг бид холбогдох процессын хуулиуд дээр дагалдан гарах гэдгээр биш нилээн том зарчмын шинжтэй зохицуулалт гэдэг утгаараа тусдаа процессын хуулийн өөрчлөлт гэсэн ажил явагдаж байгаа юм билээ. Хууль зүй дотоод хэргийн яаман дээр . Энэн дээр хамтарч ажиллахаар Баясгалан даргатай ярилцаж байгаа. Үүн дээр мэтгэлцэх зарчмыг хэрэгжүүлэх, өмгөөлөгчийн эрх хэмжээг нэмэгдүүлэх, түрүүн ярьсан мөрдөн байцаалтад буцаах эсэх асуудал өөр процестой холбоотой нилээн хэдэн асуудлууд яригдаж байгаа. Хоёрдугаарт шүүхийн асуудлыг асуусан дээр нь тодотгоод хэлэх юм бол шүүхийн тухай хуулийн нэг функт энд орсон байгааг та бүхэн анзаарсан байгаа байх. Шүүх шүүхийн шийдвэрийн статистик мэдээнд хяналт тавьж холбогдох байгууллагад шаардлага тавих ийм шинэ чиг үүргийг оруулсан байгаа. Үүний гол учир шалтгаан нь та бүхэн сайн мэдэж байгаа шүүхийн шийдвэр хэрэгждэггүй, шүүх ажиллаад л шийдвэр гаргаад байдаг нөгөө шийдвэр нь хэрэгждэггүй энэ шүүмжлэлээс улбаатай шинэ чиг үүргийг хяналтын асуудлыг оруулж ирсэн байгаа.
Эрдэнэ-Цогт Их сургуулийн багш
Би түрүүн хэлсэн дээрээ нэг юмыг нэмээд хэлье. Захиргааны хариуцлагийн тухай хуулин дээр зарчмын шинжтэй ганц юм хэлмээр байна. Хууль зүй дотоод хэргийн яамны хүмүүс энд байгаа байх гэж бодож байна. Өнөөдөр Монголд шүүхийн шинэтгэл эдгээр хуультай холбогдуулан хэлэлцэх ёстой нэг асуудал бол захиргааны хариуцлагийн хуультай холбоотой асуудал байгаа юм. Одоо хууль зүйн яаман дээр боловсруулж байгаа төсөл нь бол энэ чиглэлрүү явж байгаа сайн ажил болж байх гэж найдаж байна. Зарчмын шинжтэй нэг зүйл нэмж хэлэхэд одоо наад захиргааны хариуцлага, эрүүгийн хууль хоёроо зарчмын хувьд ялгаж ойлгохгүй бол одоо бол практик дээр эрүүгийн хэргийг захиргааны хэрэг болгож зөрчил болгоод хувиргадаг тэгээд эрүүгийн хэрэг хэрэгсэхгүй болгодог. Эсвэл хүнийг яая гэвэл захиргааны хэргийг эрүүгийн хэрэг болгож хувиргаад л хүнийг хохироох ийм л байгаа. Монголд өнөөдөр бололцоотой хуулийн орчин байгаа байхгүй юу. Энийг л шинэтгэлийн хүрээнд багц хуулийн хүрээнд шийдэх хэрэгтэй болов уу. Энийг л зохицуулахгүй бол практик дээр дур зоргоороо авирлах бололцоо гарч ирээд байгаа юм.
Хэрвээ үнэхээр захиргааны хариуцлагийн хуулийг шинэчлэх гэж байгаа бол гэмт хэрэг захиргааны хариуцлага хуульчлах аргаа нэг мөр шийдэхгүй бол хэн захиргааны шүүхээр хянагдаж байна уу эрүүгийн хэргээр хянагдаж байна уу гэдэг нь зарчмын яалгаагүй болоод байна.
Захиргааны хариуцлагийн хуулийн хуульчлах аргаа социлизмийн үеийн аргаасаа өөрчлөхгүй бол болохоо больсон байна шүү. Гол арга нь юу байдаг вэ гэхээр захиргааны зөрчил гэдэг юмыг ийм ийм захиргааны зөрчил байга гэж нэг бүрчилсэн аргаар оруулах ёстой. Тэгээд түүнд ногдуулах хариуцлагийг нь нэг бүрчилсэн маягаар зааж өгөхгүй бол бүгдийг нь зөрчил гэж байснаа сүүлд нь хариуцлага ярьдаг. Зөрчлийн 4 бүрэлдэхүүн шинж, гэмт хэргийн 4 бүрэлдэхүүн шинж гэсэн ойлголт нь адилхан байдаг учраас 2 тийш нь хувиргаад хүнийг хохироогоод байх зам нь нээлттэй байдаг. Тийм учраас энийг таслан зогсоогоод тэгээд Германы хуулийг авах гэж байгаан бол авсан шиг аваад хэрэглээрэй л гэж хэлэх гэж байгаа юм. Хуульчлах аргыг нь өөрчлөх юм бол хэргийн харьялал захиргааны зөрчил бол тэртээ тэргүй онолын утгаараа эрүүгийн эрх зүйн зөрчил гэдэгтэйгээ ойрхон байдаг учир тэрлүү нь явуулаад хэргийг нь ердийн шүүх нь шүүдэг ийм юм руу нэгмөсөн явуулах хэрэгтэй.
Одоогийн байгаа зохицуулалт нь захиргааны шүүх дээр захиргааны акт гэдгээрээ яваад байгаа юм. Явуулахын тулд хуульчлах аргаа өөрчилье. Одоогийн энэ арга чинь явахгүй шүү гэдгийг энэ хууль боловсруулж байгаа хүмүүст хэлмээр байна.
Хоёрдугаарт шүүхийн тухай хуультай холбогдуулаад хэлэхэд манай улсын дээд шүүх бол тайлбар гаргадаг аа. Тайлбар гаргах эрхийг бол үндсэн хуулиар олгосон. Гэхдээ энэ бол эрх зүйн онолын утгаараа бол дээд шүүхийн албан ёсны тайлбар гэдэг бол дэндүү прагматик, хийсвэр амьдралтай авцалддаггүй, хуулийн байгаа үнэн дээр нь хийдэг учраас энэ субьектив байх бололцоог нээгээд өгдөг. Ямар ч амьдрал дээр хамаагүй юман дээр хийдэг байхгүй юу. Үндсэн хуулинд байгаа гэдэг утгаар нь улсын дээд шүүхэд хандаж уриалга хэлмээр байгаа юм. Дээд шүүхийн тайлбар гаргадагаа боливол яасан юм бэ. Энэнээсээ сайн дураараа татгалзвал яасан юм бэ?
Энэ бол өөрөө шат шатны шүүхүүдийн үүрэг хариуцлагийг нэмэгдүүлнэ гэсэн үг юм. Анхан шатны шүүхийн шүүгч үнэхээр шүүгч хүн юм бол заавал дээд шатны шүүхийн тайлбарыг хүлээгээд дээшээ хараад суугаад байдгаа болих хэрэгтэй байна. Тэгэх юм анхан шатны шүүхийн шүүгч нарын хэрэг шийдэх хариуцлага хар аяндаа нэмэгдэх ёстой.
Н.Лүндэндорж - МУИС-йин ХЗС-ийн дэд захирал
Алтангэрэлийн асуулт бол их чухал асуудал л даа. Бас манай шүүхийн шинэтгэлийн процессын шинэтгэл бол их чухал юм. Алтангэрэл шиг энэ асуудлыг эхлээд тавихад шүүх дээрээс хэргийг мөрдөн байцаалтад буцаадаг асуудалыг сэргээе гэдэг бол хүн асууж байгаагүй учир их сонин байна л дээ. Энийг яагаад бид нар ингэж тавиад байгаа юм гэхээр шүүхээс хэрэг бүртгэх мөрдөн байцаах ажиллагаанд явуулдаг энэ зүйлийг барууны эрдэмтэд юу гэж шүүмжилдэг вэ гэхээр социлист орнуудад байсан одоо по социлист орнуудад байгаа советский институт гэж нэрлээд байгаа юм. Энийг ямар утгаар шүүмжилдэг вэ гэхээр нэгдүгээр шүүх бол аливаа хэрэг маргааныг заавал шийдвэрлэж байх ёстой, байгаа баримтад тулгуурлаад, буцаана гэдэг бол шүүх бол хэргийг шүүхээс татгалзаж байгаа гэсэн үг гэж ойлгодог. Хоёрдугаарт энийг цагаатгах нөхцөл бүрдүүлээд ир гэдэг ч юмуу, яллах нөхцөл бүрдүүлээд ир гэдэг ч юмуу санаа зоригоо илэрхийлээд байна гэж үздэг учир энийг ерөөсөө буруу гэж үзээд байгаа юм. Тийм учир хэрэг бүртгэл, мөрдөн байцаалтад нэг талыг барьсан гэж үзэж байгаа бол тэрийг шүүх олж харах бололцоотой байх ёстой. Тэгсэн байх юм бол тэрийг шүүх хэрэгсэхгүй болгож болно шүү дээ. Нөгөө талаас шүүхийн шинэтгэл цаашид гүнзгийрээд явах бол шүүхийн хяналт гэдэг цоо шинэ институци гарч ирэх байх. Одоогийн хэрэгжүүлж байгаа зарим чиг үүрэг прокроруу шилжээд прокурорын хийж байгаа зарим чиг үүрэг шүүхэд очих байх. Ямар ч байсан хэрэг бүртгэх мөрдөн байцаах ажиллагаанд хяналт тавьдаг хяналтын функц бий болох байх гэж найдаж байгаа.
Н.Цогт - Захиргааны хэргийн давж заалдах шатны шүүхийн шүүгч
Захиргааны зөрчил, захиргааны хэрэг 2 дээр бол айхтар маргаад байх юм байхгүй шүү дээ. Би хүн болгоных дээр саналаа хэлье гэж бодож байна. Хамгийн түрүүний тэр залуугийн хувьд бол ийм юм байна. Иргэнээс эрүүгийн хуульд заасан бусад хуульд заасан дэг журмыг зөрчсөн гэж үзэж байгаа үйлдлийг захиргааны байгууллагаас шалгаж зохих арга хэмжээ авч байгаа үйлдлийг бол захиргааны зөрчил гэж байгаа. Тэгэхээр энэ тохиолдолд бол иргэний захиргааны байгуулага өөрөө тэр захиргааны зөрчлийг зөрчиж үү гэдгийг шалгаад зохих хариуцлага ногдуулах асуудал байгаа. Шийдвэр гэнэ үү юу гэнүү ямар ч байсан тэр иргэнд заавал дагаж мөрдөж акт гэж байгаа. Энэ утгаараа бол Эрдэнэ-Цогт багшийн хэлж байгаа захиргааны акт мөн. Тийм учраас энийг иргэн өөрөө эс зөвшөөрөх юм бол захиргааны хэргийн шүүхэд хандаж хууль зүйн байгууллагад хандаж хянуулах эрх нь байх ёстой. Энэ зарчмаараа явах ёстой.
Баясгалан төрийн нарийн бичгийн хэлж байгаагаар бол шүүх өөрөө захиргааны хэргийг хянадаг зарчим бол буруу. Тийм учраас энийг нь авч хаяж байгаа шинэ хуулийн төсөл бол зөв байх. Өөрөөр хэлбэл захиргааны хэргийг хянаад ажлыг шүүх хийдэг нь өөрөө буруу юмаа.
Захиргааны хэрэг нь зөрчлөөсөө яаж ялгагдах вэ гэвэл иргэн нь өөрөө чи хуулиар тогтоосон журмаа зөрчлөө гэж захиргааны шүүхэд аваачиж өгдөг ийм л ялгаа байгаа шүү дээ. Миний бодлоор энд эрүүгийн хэрэг, захиргааны зөрчлөө нээх айхтар ялгахгүй болоод байгаа юм ерөөсөө байхгүй. Байхгүй гэж би ойлгож байгаа шүү.
Дараагийн асуудал бол дээд шүүхийн хяналтын тогтолцооны тухай асуудал байна. Ажлын хэсэгт бид нар зөндөө ярисан. Яриад ийм л юм байгаа юм. Маргаан гарчээ маргаан гараад тэр маргааныг анхан шатны шүүх фактын маргааны хувьд ахуйн хэрэглээний хувьд шийдчихэч байгаа юм. Анхан шатны шүүхийн шийдвэрийг зөвшөөрөхгүй дахиад маргаан гарлаа. Тэгвэл давж заалдах шатны шүүх дахиад гарсан маргааныг шийдчихэж байгаа юм. Тэгэхээр үндсэн хуулийн дагуу олгогдсон эрх нь энэ хүрээд дуусаж байгаа юм уг нь бол. Өшөө дээрээс нь 3 дах шатны хяналтыг улсын дээд шүүх дахиад шийдчихэж байгаа юм. Тэгэхээр аль ч улсад дөрөв дэхь эсвэл тав дахь эсвэл сая ярьж байгаа шиг хязгааргүй маргах эрх байдаггүй л байхгүй юу. Хязгааргүй маргах эрхийн ойлголт байх ёсгүй шүү дээ. Цэг тавих ёстой. Гэхдээ энэ цэг тавихдаа мэдээж ажиллаж байгаа шүүгчдийнхээ мэдлэг боловсрол туршлага зөв ёс суртахуунтай хүн томилогдож уу үгүй юу гэдэгтээ маргааныхаа зүйлийг цэцэглэх ёстой байхгүй юу. Тэрнээс хязгааргүй маргана гэсэн ойлголт байхгүй ээ.
н.Тогтох - Иргэн
Шүүхийн хараат бус байдлын талаар нэг юм асуух хэрэгтэй байна. Захиргааны шүүх байгуулагдахаас өмнөх захиргааны хэргүүд иргэний шугамаар явсан. Энэ нь эргээд шийдэгдэхгүй 20 жил болж байна. Тэгэхээр баримт нь байж байдаг, захиргааны шийдвэр нь тодорхой байж байдаг, хууль бус хуурамч тогтоол гаргаад татан буулгасан. Багш ажилтнуудын нийгмийн асуудал цалин мөнгө шийдэхгүй хохироогоод 20 жил болсон. Захиргааны хэрэг рүү шилжүүлэх гэхээр иргэний шугамаар явсан юм чинь авахгүй гэдэг. Эрүүгийн шугамаар яваад шүүгч нь шударга шийдвэр гаргахаар адраг нар бичээд өгдөг юмуу эсрэгээр нь шийдээд хараат бус байдал байхгүй.
Орон нутагт засаг дарга иргэдийн хурлын дарга нарын асуудалтай хэргийг орон нутаг шийдэж чадахгүй ээ. Чадахгүй гэдэг нь нотлогдоод байгаа учраас засаг дарга, иргэдийн хуралтай холбоотой хэргийг ямар байдлаар шийдүүлэхээр энд тусгасан бэ? Би энд ойлгож харж чадахгүй байна.
Иргэний хэргээр явсан хэргийг энэ захиргааны хэргийн шүүх яах вэ?
П.Цагаан – Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ахлах зөвлөх
Энэ асуудал дээр О.Зандраа шүүгч хариулбал яасан юм бэ? Иргэний шүүхээр 20 жил явсан одоо захиргааны шүүх байгуулагдаад 5 жил болсон.
Ж. Баярцэцэг - Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хуулийн асуудал хариуцсан туслах
Аймаг, орон нутгийн Захиргааны хэргийн шүүхийн хувьд одоогийн байгаа тогтолцоогоо авч байгаа. Анхан шатны шүүхийн хувьд аймгийн хэмжээнд байгаа. Давж заалдах шатны шүүхийн хувьд гэвэл улсын хэмжээнд нэг байгаа. Өөрөөр хэлбэл Цогт ерөнхий шүүгчтэй газар байгаа.
О.Зандраа - Шүүгч
Тогтох гуайн ярьж байгаа асуудал урд нь нэгдсэн чуулган дээр ч яригдаж байсан. Одоо манайхан дотроо ч гэсэн ярьдаг л хэрэг. Энэн дээр ийм л юм байгаа юм. Мэдээж бие даасан дагнасан шүүх бол хуулиар тогтоосон харьяалалынхаа дагуу л хэрэг маргаанаа шийдвэрлэнэ шүү дээ. Хоёр дох асуудал нь нэгэнт иргэний журмаар яваад захиргааны хэргийн шүүх байгуулагдахаас өмнө иргэний хэрэг шүүх ажлын тухай хуулиар гомдлын шаардлага авч хэлэлцдэг байсан үед шийдвэр нь гараад үйл баримт маргааны зүйл болж байгаа захиргааны акт нь тодорхой хэмжээгээр эрхзүйн чадамжгүй хийгдээд шат шатны шүүхийн дүгнэлт гаргаад тэр нь хуулийн хүчин төгөлдөр болсон ийм шүүхийн шийдвэртэй хэрэг маргааныг шийдвэр нь хүчин төгөлдөр болсоноос хойш байгуулагдсан захиргааны шүүх харьяалан шийдэх боломж үнэхээр байхгүй байгаа юмаа. Тэрнээс биш манай захиргааны хэргийн шүүхийн харьяа хамаарч байгаа бид нар бас хөөн хэлэлцэх хугацааны хувьд иргэдэд хаалт тавихгүй байгаа үнэндээ бол 7-8 жилийн өмнө болсон үйл баримттай хэргүүд аймаг нийслэлийн анхан шатны шүүхээр бүх шатны шүүхээр яваад манайд явж л байгаа шүү дээ. Таны эн яриад байгаа хэргийг бид урд нь танхим дээрээ ярьж байсан шүү дээ. Ер нь урдны чуулганаар яригдсан бүх хэргүүд дээд шүүх дээр дахиж хянагдсан шүү дээ. Дээд шүүхийн 3 танхим дээр бүгд дээр нь яригдсан. Чуулган дээр ийм хэрэг яригдаж байна ямар учиртай вэ? хэзээ шийдэгдсэн юм бэ? Яагаад энэ хэрэг энэ чуулган дээр яригдах болов? гэх мэтчилэн яригдсан. Тэгэхээр өмнө нэгэнт гараад хуулийн хүчин төгөлдөр болсон юмыг манай захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх хэрэгт хуулийн холбогдох заалтуудаар хаалттай болоод байгаа юм. Энийг бас та зөв ойлгоорой гэж хүсэх байна.
Ж. Баярцэцэг - Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хуулийн асуудал хариуцсан туслах
Баясгалан дарга түрүүн ярисан шүү дээ. Нөгөө процессын хууль дээр оруулах байх аа. Завсарлагаанаар нөгөө хүмүүстэй уулзаад асуудлаа шийдвэрлүүлээрэй.
Энхцэнгэл - Өмгөөлөгч
Шүүхийн шинэтгэлтэй холбоотой 5 багц хуулийг гүйлгэж харлаа л даа. 4 дүгээр зүйл дээр эрхэм зорилго гэж байгаа . Хууль дээдлэх, шударга ёсыг бэхжүүлэх нь эрхэм зорилго нь огноо нилээн сүүлээр орж ирж байна. Шударга ёсны хэмжүүр байх нь шүүгчдийн эрхэм зорилго гэж өнгөрсөн нэгдүгээр сард гаргасан байгаа. Шүүгч гэдэг чинь өөрөө шүүх учраас шударга ёсыг тогтоох гэдэг нь өөрөө дэлхийн нийтийн эрхэм зорилго болдог. Түүнээс биш үндсэн хуулийг хамгаалдаг хууль дээдлэх гэдэг асуудал бол дараагийн асуудал юм.
Тэгэхээр онолын хувьд либерал нийгэм иргэдийн эрх чөлөөг хамгаалсан шударга ёсыг тогтоодог байх зарчмыг баримталдаг чиглэлийг бодож эрхэм зорилгоо тавихгүй бол хуучин нийгмийн үеийн хууль баталдаг тэрийг нь хамгаалдаг шүүх байгаад байж таарахгүй ээ гэж бодож байна.
Баясгалан - ХЗДХЯ-ны төрийн нарийн бичгийн дарга
Шүүхийн хуулийн дээр 2 санал байгаа юмаа. Нэг дэх нь 3 дугаар зүйл дээр хуулийн нэр томьёоны тодорхойлолт гээд шүүх гээд тодорхойлсон байгаа дээр өөрийн итгэл үнэмшилдээ арай өөр ойлголттой байдгаа хэлэх гэсэн юм. Үүн дээр шүүхийг бол арай явцуу тодорхойлсон байна. Шүүх гэдэг чинь яах гэж оршин тогтнодог юм гэдэг философийг гаргаж ирж чадахгүй байна гэж би бодож байна. Шүүх гэж ийм юмыг хэлнэ гэхээр шүүгч нар бид нар зөвхөн маргаан шийдвэрлэдэг, заавал биелүүлэх дүрэм тогтоодог гэх мэт ойлгохоороо том юм нь хаягдаад байна гэж ойлгож байгаа юм. Шүүх гэдгийг энэ хуулин дээр тодорхойлохдоо сая бас Цагаан зөвлөх хальт дурдлаа. Шударга ёсны баталгаа, хүний эрх, эрх чөлөөний баталгаа гэдэг утгаараа шүүх гэдэг байгууллага чинь анх бий болсон юмаа гэдгээр нь бичиж болохгүй юу гэдэг санал байгаа юм. Энийг жаахан үнэн утгаар нь тодорхойлооч ээ тэгэх юм бол бид нарын шинэтгэлийн гол үзэл санаа гараад ирнэ. Тэгэхгүй бол шүүх, шүүх бүрэлдэхүүнийг шүүх гэнэ ээ гэхээр нэг л бишээ.
Хоёр дахь санал бол монгол Улсын дээд шүүхтэй холбоотой тодорхойлохдоо Монгол Улсын дээд шүүхийг 2 байдлаар тодорхойлоод байгаа юм. Нэг нь бол шүүхийн дээд байгууллага, нөгөө нь бол хяналтын шатны шүүх гэж байгаа юм. Энэ утгаараа хархаар одоогийн энэ төсөл дээр хяналтын шатны шүүх гэдэг нь тодорхой хэмжээгээр гараад байдаг, шүүхийн дээд байгууллага гэдэг утгаараа ямар эрх хэмжээтэй байх юм бэ гэдэг нь гараагүй байна. Тэгэхээр миний бодлоор бол хяналтын шатны шүүх гэдэг утгаараа хэрэг маргааны эрхзүйн талаас нь эцэслэх юмын хийдэг гэдэг нь ойлгомжтой. Тэр нь бол танхимаараа дамждаг гэдэг нь тодорхой. Энэ бол Их хуралтай яаг адилхан байнгын хороогоороо дамждаг шиг.
Шүүхийн дээд байгууллага гэдэг утгаар нь хяналтын шатныхтай адилхан бичсэн байгааг зааглах боломжтой юу? Үндсэн хуулийн цэ, Хүний эрхийн үндэсний комисс, сонгуулийн ерөнхий хороонд нэр дэвшүүлэх, ерөнхий прокурор, үндсэн хуулийн цэцээс шилжүүлсэн асуудалд хяналт хийх, хүсэлт гаргах, тайлбар гаргах асуудал ч бас ороод байгаа. Энийг бас түрүүн хүмүүс хэлээд байсан 17 шүүгчийнхээ том хуралдаанаараа шийдэх асуудал байхгүй юмуу гэж байсан. Гэхдээ миний бодлоор хяналтын шатны шүүхийн эрх хэмжээ нь бол тэр 5 гэдгээрээ илрэх юм болов уу. Яаг шүүхийн дээд шатны байгууллага гэдгээрээ сая миний дурдаж хэлсэн нийт шүүгчдийн хурал гэдэг асуудлаар үүсэж болох юмаа. Энийг жаахан ялгавартай байдлаар тодорхойлж болох уу гэсэн ийм л санал байна даа.
П.Цагаан – Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ахлах зөвлөх
Шүүхийн захиргааны тухай хуулийн төсөл рүүгээ орьё. Оршил болгож хэлэхэд Шүүх эрх мэдлийн шинэчлэл ба шударга ёс үндэсний чуулганаас өмнө шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн хууль гэж нэртэй явж байсан. Одоо ч гэсэн манай веб дээр ингэж явж байгаа. Энэ чуулганы дараа энэ хуулийн төсөл боловсруулах явцад олны санаа оломгүй далай гэгчээр ярьсаар байгаад зөвхөн ерөнхий зөвлөл биш захиргаатай холбоотой асуудал байна гээд шүүхийн ерөнхий зөвлөлтэй холбоотой асуудлууд тусгагдсан байгаа.
Н.Лүндэндорж - МУИС-йин ХЗС-ийн дэд захирал
Тэгэхээр би энэ хуулийн төслүүд дээр гар бие оролцож ажилласан л даа. Өнөөдрийн энэ хуулийн төслүүдийг аваад үзэхээр бас их өөрчлөлтүүд орсон байна. Бидний ажиллаж байсан төслөөс нилээн өөр болсон байна. Энэ том хуулиудыг энд 30 мин хараад ухаалаг санал хэлнэ гэвэл эрүүл саруул ухаанаар хэлнэ гэвэл чадахгүй байх. Би эдгээр хуулиудыг судалж байгаад бичгээр санал өгнө. Энэ хуулийн төслүүд дээр ажиллаж байсан учраас өөртөө ч гэсэн шүүмжлэлтэй хандах юмнууд гарч байна.
Одоо ингээд эргээд харсан чинь бас дутуу зүйл байна. Судалж үзэж байгаад саналаа бичгээр гаргаж өгье. Би энэ хуулийн төслүүдэд ажиллаж байсан. Эргэж харах зүйл байна. Шүүхийн шинэтгэл хийнэ гэж ярьж байгаа мөртлөө одоо байгаа зүйлд их баригдсан байна, байх ёстой зүйлийг хийсэн биш болчиж. Байгаа зүйлдээ баригдаад байвал шинэчлэл биш ээ. Хуулиудын техникийг харахаар хуучинсаг техник байгаад байна. Бид хуучин техникээсээ одоо болтол салж чадахгүй байна. Энийг нэгэнт мэргэжлийн тухай хууль гээд харахаар бусдад үлгэр болохуйц хууль болох ёстой. Шүүх эрх мэдлийн эрхэм зорилго гэж байгаа. Хуулинд эрхэм зорилго гэж байсныг би олж хараагүй. Хуулинд классик тунхагийг оруулж өгөх явдал бусад салбарынханд элэг доог болох биш байгаа.Энэ тунхаг юунд хэрэг болохым бэ? Хууль үзэл санааны тунхаг байхаас илүү хүн хэрэглэдэг, шүүгч хэрэглэдэг зүйл байх ёстой болохоос тунхаг мэтээ багасгамаар байна. Процессийн нарийн зохицуулалт бага байна. Энийг цаашдаа хаа хаанаа анхаармаар байна. Шүүхийн төрөлжсөн хуулиудыг гаргаж байгаа явдал бол , энэ хуулиудын хоорондын хооронд кодексжээгүй юм зөндөө байна. Бид чинь колдексжүүлье гэж байгаа шүү дээ. Тухайлбал, шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай зүйлүүдийг Шүүхийн тухай хуулинд оруулмааргүй байна шүү дээ.
Дараа нь процессын хуулиудад бүр нарийн зохицуулчихсан зүйлүүдийг Шүүхийн тухай хуульд оруулах нь ач холбогдолгүй байна. Хэлний асуудал, мэтгэлцэх зарчмыг манай байцаан шийтгэх хуулиудаар нарийн зохицуулсан байгаа. Гэтэл энэ шүүхийн тухай хуульд монгол хэлээр явуулна гэх мэт органик хуульд ийм сул юм оруулж ирээд байх юм.
П.Цагаан – Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ахлах зөвлөх
манай ахмадууд өөрсдөө шүүмжлэлтэй ханддаг сайхан үлгэр дууриал байна. Шинэтгэлийн гэхээр , бүх юмыг шинэтгэнэ гэвэл жижиг жижиг эсэргүүцэл нийлсээр шинэтгэл явдаггүй. Тухайлбал, харах юм бол, анх явагдаж байсан прокурортой холбоотой зүйлүүд энд тусгагдаагүй байгаа. Ямар ч байсан эхлээд шүүх дээрээ хийх чадахаа явуулья гэсэн бодлого барилаа. Одоогийн мөрдөгдөж байгаа шүүхийн тухай хуулийн зарим заалтыг авсан. Одоогийн мөрдөгдөж байгаа хуулиудаас шууд авсан. Заавал шинийг хийх шаардлагагүй юм билээ. Тэр авсан заалтны нэг нь тэр монгол хэлтэй холбоотой. Оруулах эсэх талаар нэлээн ярьсан. Эрхэм зорилгын тухайд хуулиуд дээр байгаа. үндэсний чуулганд өргөн барьсан Чимид гуайн хуулиуд дээр тийм үг үсэг байсан. Бид авах гээхийн ухаанаар, боломжтой боломжгүйн ирмэг дээгүүр явж байж шинэчлэлээ урагшлуулья гэж байгаа. Богино хугацаанд хуулийн төсөлд санал өгөхөд төвөгтэй гэдгийг ойлгож байна. Бичгээр амжиж өгч болно шүү. Бидэнд хугацаа бага байгаа ч амжиж энэ Их хуралд өргөн барихаар байгаа.
Одоо шүүхийн захиргааны тухай хууль руу орье.
Ганзориг - УЕП
Баярлалаа. Үг хэлэх эрхий нь шилжүүлж авсангүй шүү. Шүүхийн тухай хуулийн талаар хэдэн үг хэлье. Шүүхийн тухай хуульд нэг санаа өгмөөр байна. Шүүгч нар ҮХ, олон улсын гэрээг хэрэглэх талаар ганц өгүүлбэр хэлэх хэрэгтэй байна. Тэгэх юм бол байцаан шийтгэх хуульдаа ямар байдлаар хэрэглэж явах вэ гэдэг нь тодорхой болох байх. Дараа нь хуулийн 7 ийн 4 дээр нэг байна. Хууль, ҮХ д нийцээгүй гэж үзвэл шүүх яах вэ гэдэг заалт юм. энэ дээр зарчмын өөр саналтай байдаг. Энэ заалтыг баримтлаад яваад байхаар, дээд шүүх тэр асуудлаа Цэц рүү өгөөд, ДШ өөрөө маргааны нэг тал болж ороод байгаан. 2 том шүүх маань хоорондоо маргалдаад байгаа юм шиг харагдаад байна. Энэ заалтыг өөрчлөөд талууд, гомдол хүсэлт гаргавал тэрий нь ҮХ нд нийцэж үү гэдгээр явах хэрэгтэй. ДШ, Цэц дээр очиж маргах нь зохисгүй. Тэрийг өөрчилье.
17 дээр бас нэг зүйл байна. Бас 19 дээр байгаа. Прокурорын эсэргүүцэл гэж. Энэ заалт бол ҮХ ийн эрх тэгш байдлыг зөрчөөд байна гэж ойлгож байна. Прокурорын эсэргүүцлийг талуудын гомдлоос илүүтэй байдлаар авч үзээд, тэрий нь хэлэлцээд байвал эрх тэгш байдал алдагдаад байна. Яг адил байна гэвэл болж байна. Энэ бол ҮХ зөрчигдөж байгаа хэрэг биш үү. Энд холбогдолтойгоор, талуудын гомдол, прокурорын эсэргүүцлийг хянана гэсэн байна. Дээд шүүхэд хэргийг өөрөө сонгож авдаг эрхий нь ганц өгүүлбэрээр оруулчаач ээ. Тэгвэл ДШ асар олон хэрэгт дарагдаад байдаг ачаалал буураад явчихна. Одоо бол хэвээрээ байхаар харагдаад байна. Хэрвээ дээд шүүх ирсэн гомдлоос энэ нь ач холбогдолтой гээд сонгоод байвал, ач холбогдол буураад, тогтоол шийдвэрээ сайн бичдэг, бодлогын чанартай юмаа хийх боломжтой болж байгаа. одоо бол ДШ дээр бүх гомдлыг аваад байгаа шүү дээ. Өөрөө цөөхнийг аваад байх эрхтэй бол ачаалал бага болно.
Ж. Баярцэцэг - Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хуулийн асуудал хариуцсан туслах
Сонголтын асуудал бол байгаа. Эрхзүйн маргааныг авч үзнэ гэж байгаа учраас ирж байгаа бүх гомдлыг авч үзэхгүй болж байгаа.
П.Цагаан – Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ахлах зөвлөх
Олон улсын эрхзүй хэм хэмжээтэй холбоотой асуудал ҮХ дээр байдаг. 10р зүйл бил үү. Нэг хуулин дээрээс бид хасаад, нэгэн дээр үлдээсэн. Саяны асуудлын тухайд, бичээд өгчвөл сайн байна.
Амарсанаа - Өмгөөлөгч
Шүүхийн захиргааны ажилд би 21 жил ажиллаж байна. Сонин хууль гарах гэж байна. ҮХ ийн 49 т Шүүхийн Ерөнхий зөвлөлийн зохион байгуулалт үйл ажиллагааны журмыг хуулиар тогтооно гэж 19 жилийн өмнө бичсэн. Одоо болтол тэр нь гараагүй байгаа. Хуулиар тогтооно гэж ийм заалт 44 байгаа. Сум нэгдлийн дарга биш сумын дарга гээд салгаад тавьчиж байгаа нь сайн байна. Шүүхийн захиргааны ба бусад хуулийн тухайд ярья. Хуульчийн тухай хууль гаргана гэж байсан. Энд алга байна. Тэрийг гаргачихвал зүгээр шүү. Ерөнхийлөгчийн санаачилгаар форум гэж зохион байгуулсан нь сайн. Эндээс их сайн саналууд гарсан шүү. Энэ бол их сайн хууль гарсан байна. Өөрийгөө эвдээд ийм хууль , хуульчид өөрсдийгөө эвддэггүй шүү дээ, ийм хууль хийсэн нь сайн. Бидний үед бол байгаагүй, ийм хууль. Үг үсгийн шинжтэй юм байж магадгүй. Багц хууль гэдэг үгийг аваад хаячих. Зүгээр л хуулийн төсөл гэчих. Пакет гэж ойлгогдоод байна. Энэ бол зүгээр Үнэн сонины хууль шүү дээ.
Шүүхийн тамгын газар ШЕЗ –д үйл ажиллагаагаа тайлагнана гэж байна. Ерөнхийлөгч бол УИХ д ажлаа тайлагнадаг. Энэ бол тайлагнах биш хариуцах гэж үг энэ хуулин дээр байх ёстой юм. Зуучлалын асуудал байна. Өмнө нь Өмгөөлөгчдийн холбоон дээр төсөл явж байсан. ДШ –ийн төслөөс аваад оруулчиж. Гурван нэр яваад байна. Зуучлах, зуучлал, зуучлуулах гээд байна. Зуучлах гэж явчвал болох болов уу.
Угаасаа ДШ д танхим хэрэггүй байхгүй юу. Бид зохиоцын. Одоо танхим дотроо солихгүй гэхээр тасралтгүй үйл ажиллагаа хүнд болно. Танхимын тэргүүн захирамж гаргана гээд бичил дарга болгоод байна. Энэ бол зүгээр цехийн удирдагч хүн шүү дээ.
Захиргаан дотор доктор хамгаалбал 6 сар гээд ажлаас нь түдгэлзэж байна. Магистр үлдчээд байна. Тэр хугацаагаар гээд биччихвэл болно. Цол хамгаална гээд байна. Тэрийг бэлэглэж, өгдөг байхгүй юу. Цагийн чөлөө аваад л үнэмлэхээ аваад хүрээд ирнэ.
11 ийн 1 дээр шүүхийн ба гэмт хэргийн статистик мэдээлэл гээд байна. Иргэн захиргааны статистик мэдээлэл гарч байх ёстой. Өнөөдөр оюуны өмчийн мэдээлэл олддоггүй, тэхээр гэмт хэргийн статистик мэдээлэл дээр иргэн захиргааг орхичоод , дан эрүүгийн хэргийн мэдээлэл олдоод байдаг.
Бусад зүйлийг орхигдуулсан ганц нэг зүйл байна. Хуулийн төсөл боловрсуулах, өргөн мэдүүлэх журмын хууль дотор” иж бүрдэлээр нь, цогцоор нь хуулийг оруулна” гэж байна. ХЗДХЯ энэ төслийн үндсэн дээр эрүүгийн процесс, иргэн захиргааны хэргийн процессыг хийгээд сууж байгаа байх гэж бид бодож байна. Өмгөөллийн байгууллагууд энийг авцан мэдрэмжтэй бэлдээд сууж байгаа байх гэж бодож байна. Одооноос зэрэгцүүлж бэлэн байхгүй бол эсэргүүцэгчдийн арми бэлэн болж байгаа. бас нэг зүйл бол бусад хуулиа өөрчлөхгүй бол ИХ энийг шууд унагана. Төсвийн хуульд ийм юм байдаггүй юм, төсвийн санхүүжилтийн хуульд байдаггүй юм гэх байх. Засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн тухай хууль, ЗГ-ийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах юм байна. Ханс Зайдел, ННФ гэх мэт шүүхийн талаар маш их судалгаа хийсэн олон улсын байгууллагуудаас төсөл боловсруулж байгаа хүмүүстээ судалгаа олж өгч уншуулаарай гэж бодож байна.
Үг үсэг нэр томъёон дээр, техник талаас сууж ажиллах юм байна. Өгүүлэл бичин нийтлүүлсэн байх гээд , бичин гэдгийг ард таслал байх албагүй. Хэвлэлд үзэл бодлоо илэрхийлсэн байх гэж бичиж болно шүү дээ. Гэхдээ үнэхээр сайжирсан төсөл байна. Энийг зүтгүүлэх хэрэгтэй байна.
Батцэрэн - / Нийслэлийн шүүхийн шүүгч, Монголын шүүгчдийн холбооны тэргүүн/
Өнөөдөр шүүхийн шинэчлэлийн хуулийн төслийн хэлэлцүүлэгт өргөн оролцож байна. Бүхэлд нь харвал сайн заалтууд орсон байна гэдэг талаас нь бол дэмжиж байна. Цаашдаа шүүгчдийн дунд сайн судлуулах хэрэгтэй. Хэлэлцүүлгийг шат дараалж хийж, шүүгчдээр дэмжүүлэх зүйл байвал дэмжье. Орхигдсон зүйл байвал саналаа та бүхнээр дамжуулан хүргүүлье.
Энэ Шүүхийн тухай хуульд анхан болон давж заалдах шатны эрх мэдлийг нэлээн сайн тодотгож өгөх хэрэгтэй юм уу гэж бодож байна. Нэгдүгээрт үйл баримт пактад үнэлэлт өгдөг, хоёрдугаарт хууль хэрэглэдэг энэ тал дээр дүгнэлт өгдөг шүүхийн хувьд иргэдэд чирэгдэлгүй байх үүднээс мөрдөн байцаалтад буцаах заалтыг яах вэ гэж байгаа. хэрвээ энэ заалтыг хязгаарлая гэж байгаа бол анхан болон давж заалдах шатны шүүх өөрөө нотлох баримтыг бүрдүүлэх эрх хэмжээтэй байх ёстой. Одоо эрүүгийн байцаан шийтгэх хуульд 246 гэж байгаа, хэрэг хянан шийдвэрлэх хэмжээ хязгаар нь зөвхөн тухайн хэргийн хувьд тухайн шүүгдэгчийн хувьд хэлэлцэнэ гэсэн ийм заалт байгаа. Тэгээд Шүүх шийдвэр гаргахдаа, зөвхөн эрхзүйн байдлыг дээрдүүлсэн хувилбараар хэргийн зүйлчлэлийг хөнгөрүүлж дүгнэлт гаргах эрхтэй. Өөрөөр хэлбэл хүн амины хэрэг байлаа гэхэд, хүнийг болгоомжгүй алсан хэргээр яллах дүгнэлт үйлдээд ороод ирвэл, шүүх түүнийг санаатай алсан гэж хүндрүүлэх эрх хэмжээ одоо давах болон анхан шатанд байхгүй. Үүний тулд хэргийг мөрдөн байцаалтад буцаадаг. Үүнээс цаана бас хохирогчийн эрх ашиг хөндөгдөж байдаг учраас зайлшгүй ийм шаардлага тавигддаг юм. Оросын хуульч энэ тухай ярилаа шүү дээ. Тус улсад маш олон хүнд асуудал үүсч байсан, ҮХ-ийн шүүх энэ асуудлыг авч хэлэлцэж байж, шүүхээс мөрдөн байцаалтад буцаах энэ заалт хэрэгжиж байгаа.
МУ ын хувьд шүүгдэгчийн хуулиар олгогдсон эрх ноцтой зөрчигдсөн тохиолдолд, байцаан шийтгэх хууль ноцтой зөрчигдсөн тохиолдолд зайлшгүй мөрдөн байцаалтад буцаах шаардлагатай байх аа. Өөрөө шүүх өөрийн санаачилгаар юм уу талуудын хүсэлтээр, өөрөө шинжээч томилоод дүгнэлт гаргуулчдаг, шинээр гэрч дуудаад мэдүүлэг авчдаг, ингээд эрхзүйн дүгнэлтийг өөрийн дотоод итгэлээр хийж чаддаг эрх хэмжээг өгөх хэрэгтэй байх аа. Тэгэхээр процессын хуулийн үндсэн зарчмаа Шүүхийн тухай хуулиндаа тусгаад өгчвөл. Энэ эрх хэмжээ давж заалдах шатны шүүхэд байх ёстой. Өнөөдөр анхан шатанд энэ хэргийг буруу шүүсэн бол, нэг процесс хэд хэдэн удаа давтагддаг байхгүй юу. Хэрвээ буруу шийдсэн л гэж үзэж байгаа бол, давж заалдах шат өөрөө тэр дүгнэлтээ хийдэг, өөрийн эрх хэмжээнд хэргийн зүйлчлэлийг давуулж, хүндрүүлээд шийдчихдэг байх энэ жишиг ОХУ, Германд хэрэглэж байна.
Тэр ДШ-ийн хэрэг сонгож шийдэх асуудлын тухайд бид Ганзориг шүүгчийн хэлсэнтэй адил саналтай байна. Ялангуяа танхим хооронд сэлгэж ажиллахгүй зөвхөн 5 шүүгч хэрэг маргааныг хянана гэвэл энэ хүмүүсийн хүчин чадлаас давсан байх болно. Түрүүн хууль хийсэн хүмүүс хэлж байна. Бид ийм үндэслэлээр сонгох боломж олгож байгаа гэж байна. Гэтэл хэцүү. Бүх хүмүүс энэ өгүүлбэрийг тавиад л гомдолоо явуулчдаг учраас, аль нь хууль ноцтой зөрчсөн, аль нь хууль буруу хэрэглэсэн гэж үзэхийн хэцүү.
Тэгэхээр ЭБШХ ийн 246 р зүйлийн 2 дахь заалтыг хүчингүй болгоход чиглэсэн заалтыг оруулмаар байна гэсэн саналтай байна.
П.Цагаан – Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ахлах зөвлөх
Манай хүмүүс ярилцаж байхад гарч ирж байсан нэг асуулт бол энэ байгаам аа. Сонголт хийх хэрэгтэй болж байгаа цөөхөн асуудлын нэг нь энэ байгаам аа. Манайх социалист үеийн хүнлэг энэрэнгүй байх тэр зарчмаараа заавал хөнгөрүүлэх зарчим руу яваад байдаг, бусад оронд анхан шатны шүүх илэрхий хөнгөн ял өгцөн байвал давж заалдах шатны шүүх хүндрүүлдэг юм байна. Энэ дээр сонголт хийх улстөрийн асуудал байгаа юм. Үүнтэй холбоотой тэр эрүүгийн, процессын хуулиуддаа өөрчлөлт хийх хэрэгтэй болох байх.
Прокурорын тухай заалтуудыг та бүхэн анхааралтай харвал, одооных шиг замбараагүй яваад байвал заавал ДШ авч хэлэлцдэгийг хязгаарлаж байгаа ш дээ. ЕП дээр эрхий нь үлдээгээд, тухайн шүүх хуралд орсон прокурор л эсэргүүцэл биччихээр тэрний дагуу хуралдаад байдаг тэр эрхийг аль болох хязгаарлаж өгөх ийм бодолтой байгаа. Бүрмөсөн татгалзчвал эсэргүүцэл гарч ирэх байх.
Ж. Баярцэцэг - Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хуулийн асуудал хариуцсан туслах
Одоо Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хууль дээр саналаа хэлнэ үү
Иргэн
Нөлөөллийн мэдүүлэг гэж зөв юм явж байна. Мэдээж шүүгчид аливаа байдлаар хууль бусаар нөлөөлөх нөлөө байхгүй гэж итгэж байгаа тохиолдолд, шүүгчид итгэлгүй байдаг тэр зүйл арилах байх. Шууд бус нөлөөлөл гэж байна. Хэвлэл мэдээлэлтэй холбоотой зүйл байдаг. Шүүхийн шийдвэр гарахаас өмнө хэрэгтнийг барьсан илрүүлсэн гээд мэдээ гардаг, нөгөө талаас үгүй гэж мэдээлэл гардаг, өмгөөлөгчийн зүгээс. Аль илүү ярьж, хэвлэлийг аль илүү ашигласан нь шүүхэд нөлөөлөөд, шүүхийн шийдвэр гарангуут “Өө энэ буруу шийдчихлээ” гээд эхэлдэг. Тэгэхээр энэ хэвлэл мэдээллийн нөлөөний асуудлыг яаж тусгасан бэ
П.Цагаан – Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ахлах зөвлөх
Шүүхийн нөлөөллийн мэдүүлэг бол үнэхээр цоо шинэ. Өчигдөр гадны хүмүүстэй уулзаж байхад чухал асуудал, энэ монголын туршлага болох байх гэж байна билээ. Хэвлэл мэдээлэл энэ тэр гэсэн асуудал хөндөж байгааг бид, шүүн таслах ажиллагаанд оролцдог.
Бид нар яаж шийдэх гэж байгаа вэ гэхээр шүүн таслах ажиллагаанд оролцдог шүүгчид, прокурор, өмгөөллийн үйл ажиллагаа явуулж байгаа хүмүүсийг нэг дээвэр дор оруулаад хуульчдын танхим гээд “Хуульчийн эрх зүйн байдлын тухай” хууль дээр тусгаад тэгээд үнэхээрийн тийм ёс зүйгүй шүүгч, ёс зүйгүй өмгөөлөгч, прокурор гарахад явж явж дарга биш, цэрэг биш, албан тушаалтан биш бүгд адилхан хуульчид сууж байгаад чи ёс зүйн ийм алдаа гаргасан гэж яриад эрхийг нь олгодог, шийтгэдэг тийм өөрөө удирдах ёсны механизмаар нь дамжуулж тэрнийг цэвэршүүлэхийг л бодож олсон. Тэгэхгүй бол одоо хэвлэлээр гарвал ингэнэ тэгнэ гэхээр хэцүү. Манайд чөлөөт хэвлэлийг хаахад хэцүү. Тэрнээс гадна манай 2 хуульч нэг асуудлаар 3 өөр саналтай. Тэгэхлээр 3 өөр хүн нэг санал дээр маргаж байгаа бол тэр танхим дээрээ яриад, шүүгчийн, прокурорын, өмгөөллийн гээд аль аль нь асуудлыг хэлэлцэхэд байгууллагын төлөөлөл оролцдог ийм маягаар шийдэх урьдчилсан төсөл байгаа юм. Яг адилхан эрх, статустай хүмүүс л бие биенийхээ буруу зөвийг дэнслэх ёстой байх. Түүнээс гадна өмгөөлөгч хүн шүүгчтэй холбоотой шүүмжлэл хэлж байхад шүүгч нар тэгж байгаа байхгүй юу өмгөөлөгч нар илэрхий шүүх хуралдааныг хойшлуулдаг, тэгдэг ингэдэг гээд санал гомдол гарч байгаа. Энэ асуудлыг ч гэсэн тэр өөрөө удирдах ёсны байгууллага дээрээ ярьдаг, ёс зүйгүй өмгөөлөгч л шударга ёс, хууль ёсыг бий болгоход л санаатайгаар саад хийж байгаа байхгүй юу. Тэрэн дээр нь хүртэл бүртгэл явагддаг гээд өөрөө өөртөө тавих шаардлагаа өндөржүүлэх, хуульч хүний хувьд тавьдаг шаардлагыг нь өндөржүүлэх, гэхдээ өөрөө өөрсдөө хийддэг ийм байдлаар саяны ийм байдлаар асуудлыг эмчилж болох байх гэсэн зорилготойгоор, бодлоготойгоор “Хуульчийн эрх зүйн байдлын тухай” хуулинд тусгагдсан юм гэж хариулъя.
Тогтор - Иргэн
Нөлөөллийн мэдүүлэг гэж орж байгаад баяртай байна. Хоёрдугаарт шүүгч нь эцсийн шийдвэрээ шударга уншчихаад бичээд өгөхдөө дарга нарын нөлөөнд автаад эсэргээр нь бичээд өгчихдөг. Энийг би хэнд яаж хандаж хэн шийдэх вэ?
П.Цагаан – Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ахлах зөвлөх
Сая Баярцэцэг маань танилцуулган дээр бичсэн шдээ. Авиа, дуу ба дүрс бичлэг гээд. Манай улс ч бас бэл бэнчин гайгүй болж байна, нөгөө талаас мэдээллийн технологи хөгжөөд хямд төсөр болж байгаа учраас шүүх хуралдааныг дуу, авиа бичлэгээс гадна дүрс бичлэгийг нь бичиж хадгалдаг тухай хуулинд ороод тэгээд яг яаж хадгалдаг, архивалдаг журмыг нь шүүхийн ерөнхий зөвлөл гаргана. Тэр яаж байна гэхээр сая та хэллээ уншихдаа нэг өөр өгөхдөө бас өөр болчихно гэвэл бичлэг хийгдчихсэн учраас давж заалдах шатны шүүх дээр очоод анхан шатны юм уу буруу зөрүү гарсан зүйлийг засаж залруулах механизмыг бодож олсон юм. Та энэ саналыг урд нь чуулганы үеэр хэлж байсан, тэр санал энэ хуулинд туссан байгаа. Тогтох гуай нэг зүйлийг л хэлье бид нар бүх асуудлыг шийддэг байгууллага биш, бид яаж байна гэхээр өмнө нь гарсан гашуун сургамж, алдаа, оноо энэ бүхэн дээр дүгнэлт хийгээд цаашаа гарах үүд хаалгыг нь хаах үүднээс боловсруулсан хуулийн төслүүдээ хэлэлцэж байгаа учраас бид нар хичнээн шударга бус юм учирсан, тулгарсан ч гэсэн бид нар өөрөө өөрсдийгөө захираад, зүрхээ чангалаад цаашид олон ийм юм гаргахгүй байх үүднээс хуулийн төсөл дээрээ төвлөрч ярьвал их ажил хэрэгч болох юм. Та бүхэн энэ хэлэлцүүлэгтэйгээ холбогдож ярьвал зүгээр байна.
Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн талаар асуулт, саналаа хэлээрэй.
Чулуунхүү – Баянзүрх дүүргийн шүүгч
Шүүгч хүн бол хуулиар маш олон эрхээ хасуулсан, хориглуулсан байдаг. Тэгээд шүүгчээс гарсныхаа дараагаар амьдралын баталгаатай байх хэрэгтэй байгаа юм. Нэгэнт ийм их зүйлээ хориглуулж 60-65 нас хүрснийхээ дараагаар. Энэ хуулийн төсөл дээр тэтгэвэрийн тухай ерөөсөө тусгаагүй байна, бусад хуулиараа зохицуулна гэсэн юм уу? энэ тухайгаа тусгаж өгөхгүй юм уу?
Өөр бас тэтгэвэрт гарсныхаа дараа 2-3 жилийн нэмэгдэл авдаг. Манай хуулин дээр одоо 2 жил гэж байгаа. Үүнийг бас тусгаагүй байна. Өөр хуулин дээр тусгагдах юм уу эсвэл бүүр хасаж байгаа юм уу?
П.Цагаан – Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ахлах зөвлөх
Хуулин болгон дээр цалин хөлстэй холбоотой юмнуудыг жигдэлж байгаа гэж санал авахад гарсан. Шүүгч нарын хувьд ажиллаж байх хугацаандаа хийж л чадаж байвал насан туршдаа томилогдож байгаа, түүнээс гадна 65 нас хүртлээ ажиллаж болохоор тусгагдсан байгаа. Өөр нэг зүйл бол шүүх эрх мэдэл маань төсөв, санхүүгийн хувьд бие даагаад хамгийн өндөр цалинтай хүмүүс болох байх гэж ойлгож байгаа. Ерөнхийлөгчөөс ч их цалин авдаг болох байх гэж бид нар төсөөлж байгаа. Дээрээс нь 5 жилээс хойш нэмэгдээд, дараагаар нь ур чадварын нэмэгдэл гээд ажиллаж байх хугацаандаа авч байгаа цалин нь өндөр учраас манай тэтгэврийн хуулин дээр хувиар илэрхийлдэг, тийм учраас авч байгаа тэтгэвэр нь бараг бусад салбарт ажиллаж байгаа хүмүүсийнхээс ямагт өндөр байх юм байна гэсэн баримжаа тооцоо байгаа юм. Хэрэв үндэслэлээ хэлэх юм бол бид нар заавал үгүй гэх юм байхгүй. Хууль өргөн баригдаагүй байгаа. Та саналаа хэлж болно бид нар нээлттэй байгаа, тулгаж байгаа юм бол байхгүй шүү.
Оюунаа – Сүхбаатар дүүргийн иргэн
Шүүхийн шинэтгэлийн хэлэлцүүлэгт оролцож байгаадаа баяртай байна. Төслийг хараад 2 зүйл миний сэтгэлд их нийцлээ. Нэгд, шийдвэр гүйцэтгэлийн ажиллагаанд хяналт тавих гэдэг асуудал бол туйлын зөв орсон байна. Үүнтэй уялдуулаад хохирсон дээр нь хохироочихоод шийдвэрээ гаргаад хаячихдаг. Тэгээд шийдвэр гүйцэтгэлийнхэн болохоор тушаалын дагуу гарын үсэг зурахгүй бол /208/, 10 хувийг нь өгөхгүй бол чамд ажиллагаа явуулахгүй гэдэг энэ заалтыг хасаж өгөх саналтай байна. Нэгэнт шүүх өөрийн шийдвэртээ хяналт тавьж эхэлж байгаа юм бол. Хоёрт, шүүх хуралдааныг заавал шүүхийн хуралдааны танхимд хийнэ гэдэг их зөв асуудал.
Нөгөө талаас шүүгчийг татгалзан гаргах гэдэг заалт нэмж өгөөч ээ. Өмнө нь тухайн хүний асуудлыг 2 удаа буруу шийдвэл татгалзах үндэслэл болно гэсэн заалт нэмж өгөөч ээ. Жишээлбэл 2 жилийн өмнө нийгмийн даатгалын асуудлаар анхан шатны шүүхийн шийдвэрийг улсын дээд шүүхээс тогтоолоос хэрэгсэхгүй болгочихсон байгаа. Дараа нь 2 жилийн дараа өөр зээлийн гэрээний асуудлаар нэхэмжлэх гаргахад мөн шүүгч дээр очиход татгалзан гаргах гэтэл хуулинд заасан заалт байхгүй гээд ерөнхий шүүгч нь татгалзсан байгаа юм, нөгөө шүүгч дахиад л буруу шийдсэн. Тэгэхлээр ийм шүүгч дээр хариуцлагын тогтолцоо байдаг юм уу, эсвэл яадаг юм энэ талаар оруулж өгөх хэрэгтэй байна. Татгалзан гаргах талаар бидэнд ямар ч мэдээлэл байдаггүй. Гурван шүүгч сууж байна та нар татгалзах уу яах уу, ийм ийм үндэслэл байдаг юм гэхээр бидэнд ямар ч мэдээлэл авах боломж ч байдаггүй, мэдээллээр хангадаг ч үгүй, тэр хүн хичнээн асуудал шийдээд хичнээн нь буцаж хүчингүй болж байсан гэсэн тэр талын мэдээлэл байдаггүйг оруулж өгөөч ээ.
Мөн шүүгчид өөрөө татгалзах эрхийг олгож өгөөч гэж хүсмээр байна. Яагаад гэвэл тухайн шүүгч дээр эргэлзэж байна өөр шүүгчээр шийдүүлнэ гэхээр шүүгч нь надад тийм эрх байдаггүй юм ерөнхий шүүгч шийддэг юм гэхээр ерөнхий шүүгч нь хуулинд заасан үндэслэл байхгүй юм чинь ахиад л нөгөө шүүгчээрээ шийдүүлдэг ийм асуудал байдаг юм. Зохих заалт оруулж өгөөч гэх хүсэх байна.
П.Цагаан – Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ахлах зөвлөх
Гүйцэтгэх эрх мэдлийн байгууллагын түүний дотор ХЗДХ-ын яамны тогтоол шийдвэрийг тухайн гаргасан этгээд эсвэл дээд шатны байгууллага ЗГ л хүчингүй болгох ёстой. Хэрэв хууль зөрчиж байна гэвэл шүүхийн журмаар хүчингүй болгуулж болно. Энд шууд тэр тогтоолыг хүчингүй болгоно гэхэд хэцүү. Гэхдээ санал бол 4 сарын чуулганы үеэр хөндөгдөж байсан асуудлуудын нэг. Та бүхэнд мэдээлэл болгож хэлэхэд 4 сарын 14-15-ны өдрийн чуулганы бүх ярианы тэмдэглэлийг бид нар бичээд ХЗДХ-ийн сайд, дээд шүүх, улсын Ерөнхий Прокуторт хүргүүлсэн байгаа. Холбогдох шугамуудаараа хуулийг хүлээхгүйгээр авах арга хэмжээ, ажил хийгдээд зарим нь төлөвлөгөө гаргаад ажиллаж байгаа юм байна лээ. Тийм учраас бол холбогдох байгууллагууд анхаарч байгаа байх гэж бодож байна.
Татгалзан гаргахтай холбоотой юм бол процессийн хууль дээр анхаарах санал байх гэж бодож байна. Шүүгчийн тухайд гэвэл бид бас ингэж байгаа шүүгч дээрээ төвлөрөөд яаж байна гэхээр үндсэн цалин, ажилласан жилийн нэмэгдлээс гадна ур чадвар, авъяастай нь холбогдуулаад нэмэгдэл нь нилээд мэдэгдэхүйц байх юм. Тэр үзүүлэлттэй нь уялдуулаад цалин хөлс нь ихэсч багсаж байх учраас анхан шатны шүүхээс шийдсэн хэрэг маргаан нь дээд шатны шүүхээс хүчингүй болоод байвал тэр шүүхийн шүүгчийн үзүүлэлт муудаад нөгөө авдаг цалин хөлс, нэмэгдэлтэй нь уяж өгч байгаа. Нөгөө талаасаа шүүгч хүн дээшээ албан тушаал ахихад харгалзаж үзэх нэг үзүүлэлт нь өмнө нь шүүгчээр ажиллаж байхдаа шийдүүлсэн хэрэг маргаанд нь хөндлөнгийн бие даасан анализ хийдэг бусад орны туршлагыг монгол оронд бас нэвтрүүлье гэсэн заалтууд орж байгаа учраас механизмаараа л тэр асуудлуудыг хааж байх санаануудыг хуулиудын холбогдох зүйл заалт дээр сууж өгсөн юм.
Өөр нэг зүйл бол шүүх хуралдааны танхим бол үнэхээр шударга ёс, хууль ёсыг тогтоох уур амьсгалыг бүрдүүлсэн, тэгээд үнэхээр тэр талуудын оролцоо, шүүгчдийн аюулгүй байдал, шүүх хуралдааны уур амьсгал энэ бүгдийг бий болгосон байх ёстой юм байна. Тэгэхээр шүүх хуралдааны танхимын стандарт батлах талаар тооцоо судалгаа, зураг төсөл шүүхийн ерөнхий зөвлөл, дээд шүүх дээр хийгдэж байгаа. Тэр нь батлагдчихвал бүх газрууд дээрээ үнэхээр шүүх гэж ийм байх ёстой юм байна гэсэн уур амьсгалыг бүрдүүлэх зорилгоор хуулин дээр тийм санааг оруулсан.
Зандараа - Шүүгч
Саяны Оюун гуайн асуугаад байгаа зөв. Сүүлийн 2 асуултанд нь Цагаан зөвлөх хангалттай хариуллаа гэж бодож байна. Урд талын 10 хувийн гэрээтэй холбоотой асуудал бол шүүхээр шийдэгдсэн. Угаасаа шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх газар бол ХЗДХ-ийн яамны агентлагын хэмжээнд үйл ажиллагаагаа явуулдагын хувьд гаргасан шийдвэрийг л биелүүлэх үүрэгтэй. Тэгэхлээр шийдвэр гүйцэтгүүлэх гээд 5 сая төгрөгийн хэрэг бариад очиход урьдчилж гэрээ байгуулж 10 хувийн тухай асуудал яригддаг энэ асуудал больсон. Энэтэй холбоотой ХЗДХ-ын яамны холбогдох тушаал, шийдвэрүүд Захиргааны хэргийн 3 шатны шүүхээр орж хүчингүй болсон. Хэрэв шаардлагатай бол та энэ шийдвэртэй танилцаарай.
П.Цагаан – Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ахлах зөвлөх
Хэзээ хүчингүй болсон юм? Сая чуулган дээр л яригдаад байсан.
Зандараа - Шүүгч
Хяналтын шатны хуралдаанаар 3 сарын өмнө хүчингүй болсон. Тогтоол нь манай дээр байж байгаа.
Оюунбат – Багануур дүүргийн Ерөнхий шүүгч
Сая Чулуунхүү шүүгчийн хэлсэн зүйл дээр үндэслэж нэмж баталгаажуулж ярьмаар байна. Анхан шатны шүүхэд ажиллаж байдгын хувьд шүүгчдийнхээ санаа бодлыг илүү мэддэг. Тэгэхлээр хуулийн төсөл явж байхад шүүгчийн тэтгэвэрт гарсны 3 жилийн цалинтай тэнцэх хэмжээний тэтгэмж олгох гэх мэт байсан. Сая Чулуунхүү шүүгчийн олж харснаар байхгүй байгаа юм байна, би бас сая үзлээ, яагаад хасагдсан юм мэдэхгүй. Ажиллаж байх хугацаандаа шүүгч хүн гэдэг бол ер нь хууль сөхөөд үзэхэд иргэдийн эдэлвэл зохих эрхүүдээс 10-аад эрхийг дутуу эдэлдэг. Тэгээд өөрөө сайн дураараа бусад хүмүүсийн хуулиар хасаагүй эрхийг өөрөө хасаж ажилладаг. Тэр ч байтугай манай процессын хуулийн зарим зарим хүндрэлтэй зүйлүүд байдаг. Тухайлбал уншсан тогтоолоо 5 хоногийн дотор эцэслэж гаргана гэх мэтчилэн. Энэ хүндрэлтэй заалтаас болоод бид нар цаг наргүй гаргасан шийдвэр, тогтоолоо боловсруулж суудаг зүйл их бий.Шүүгч хүн гэдэг бол хүнтэй адилхан байгалийн амьтан. Бас өөрийнх нь хүч чадлаас давсан ийм зүйлүүд байдаг учраас хэцүү нөхцөлд ажилладаг гэдгийг ойлгох ёстой. Энэ хуулинд ажиллаж байгаа үед нь дэмжих зүйл их орсонд талархаж байна, дээрээс нь ажиллахаа байгаад гарсных нь дараа тэр хүний энэ нөхцөл байдлуудыг нь хараад дээр нь нэмж тусгах зүйлүүд байна гэж үзэж байна. Өөр бусад цагдаа болоод прокурорын тухай хуулиудад тэтгэвэртээ гарсны дараах тэтгэмж 3 жилээрээ тусгагдсан байдаг. Тиймээс үүнийг эргэж харж өгөөч ээ гэсэн саналтай байна.
Эрдэнэцогт – Их сургуулийн багш
Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хууль дээрээс нэг зүйл тодруулж асуух гэсэн юм. Шүүгчид тавигдах тусгай шаардлага дээр би уул нь түрүүчийн форум дээр ч ажлын хэсгийн хурал дээр ч гэсэн гаргаж л байсан. Ер цаашдаа шүүх бол тодорхой дагнасан байх чиглэлээр явна гэж ойлгож байгаа. Дагнасан шүүхийн шүүгч нарт тавих тусгай шаардлага байх шаардлагагүй гэж үзэж байгаа юм уу, ийм шаардлага байвал одоо байх цаг нь болсон юм биш үү. Жишээ нь захиргааны хэргийн шүүхийн шүүгчдэд тавигдах тусгай шаардлага шаардлага бол захиргааны эрх зүйн чиглэлээр мэргэшсэн байх гэдэг юм уу, энэ чиглэлээр шалгалт авна гэдэг ч юм уу тийм юм байхгүй бол энэ дагнасан шүүх биш болчихоод байгаа байхгүй юу. Энд бол шүүгчээр томилогдоод л шууд ажлаа хийдэг хүн байх ёстой байхгүй юу. Тэгэхгүй одоо шүүгчээр томилогдчихоод бас тодорхой хугацаанд суралцах хэрэгцээ гарна, энийг хуулийн төсөлдөө хийж болдоггүй юм уу? гэсэн асуулт байна.
Дээр нь ахиад нэг тодруулах зүйл байгаа юм. Шүүхийн захиргааны хууль дээр байгаад байсан шүүгчид сахилгын шийтгэл ногдуулах асуудал дутуу байгаад байна лээ. Хаягдсан юм уу, орхигдчихсон юм уу. Аль ч хууль дээр нь байхгүй байгаад байна. Сахилгын шийтгэл ногдуулах үндэслэл, журам нь нарийвчлагдаагүй байх шиг байна.
Г.Баясгалан – ХЗДХ-ын яамны төрийн нарийн бичгийн дарга
Эрдэнэцогт багшийн хэлэх гэж байсан зүйлийг хэлэх гэж байсан тэгээд би гүйцээгээд хэлчихье. Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулин дээр шүүгчид оногдуулах сахилгын хариуцлага гээд зүйл байна. Энд дутуу байгаа юм нь хэн оногдуулах нь байхгүй болчихсон байна. Сахилгын хороо гээд нэг зүйл яриад байсан түүнийг нь бас олсонгүй. Энэ их чухал, Ерөнхийлөгч оногдуулах гээд байгаа юм уу, ерөнхий шүүгч оногдуулах юм уу нэг ийм асуудал байна. Энийг тодруулах гүй бол нилээд зарчимын асуудал байна.
Дараа нь угаасаа уламжлагдаад явж ирсэн юм. Бүрэн эрхийг нь хугацаанаас нь өмнө дуусгавар болгох гэдгийг сахилгын шийтгэлийн төрөл болгоод яваад байх юм. Энэ чинь сахилгын шийтгэлийн төрөл биш, тийм юм байхгүй, сануулах бол харин байж болж байна. Огцруулах шийдвэр бол сахилгын шийтгэл биш. Өмнөх хуулинд ч бас ингээд л яваад байсан. Энэ өөрөө сахилгын шийтгэлийн төрөл биш. Салгаж ялгаад оруулахгүй бол болохгүй.
П.Цагаан – Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ахлах зөвлөх
Олон хэлэлцүүлэгт орсон хүмүүс ихэнх нь байгаа учраас нэг үг хэлэхэд л шууд бие биенээ ойлголцоод их амархан явж байна. Одоо дараачийн хуульруугаа оръё.
“Шүүхийн иргэдийн төлөөлөгчдийн эрх зүйн байдлын тухай” хууль.
Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хууль дээр нэмээд хэлэхэд энэ бол маш том шинэчлэл байдаг юм байна. Япон, Солонгос, Казакстанд энэ яаж байна гэхээр үндсэн хууль дээр орсон санаа, одоо манай практик дээр явж байгаа зүйл бол жоохон пормалны байдаг. Жинхэнэ утгаар нь иргэдийн төлөөлөгчдийг шүүн таслах үйл ажиллагаанд оролцуулж чадвал үнэхээр шүүх ил тод, ардчилсан байх энэ бүгдэд онцгой ач холбогдолтой. Магадгүй энэ хийгдэж байгаа шинэчлэлийн амин чухал өөрчлөлт болж чадах юм байна. Тийм учраас бид шүүхийн иргэдийн төлөөлөгчдийн тухай хууль гээд тусдаа хууль гаргасан. Энийг бид уншаад мэдэх тусмаа маш их олзуурхсан. Би олон шүүгчтэй албан бусаар ярилцаад иргэдийн төлөөлөгчид хэрэгтэй юу гэхээр шал хэрэггүй, ажилгүй хэдэн хүн байдаг үүнээс болж хурал хойшилдог гээд байсан. Гэтэл яг амьдрал дээр ажиллуулж чадвал шүүхэд өөрт нь ч хэрэгтэй иргэдэд хэрэгтэй, шударга ёсонд ч хэрэгтэй их олон талын ач холбогдолтой юм байна. Тийм учраас урд өмнө байснаасаа иргэдийн төлөөлөгчдийн эрх зүйн байдлыг нилээд чангаруулсан, дээрдүүлсэн зүйл байгааг манай шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлдэг хүмүүс зөвөөр ойлгоорой гэж хэлэх гэсэн юм.
Г.Баясгалан – ХЗДХ-ын яамны төрийн нарийн бичгийн дарга
“Шүүхийн иргэдийн төлөөлөгчдийн эрх зүйн байдлын тухай” хууль дээр саналаа хэлье гэж бодсон юм. Энэ үнэхээр сая Цагаан зөвлөхийн хэлснээр тэр талаасаа нилээд ач холбогдолтой зүйл байна лээ. Бид бас судалсан. Тэгээд иргэдийн төлөөлөгчид гэдгийг тодорхойлохдоо ч гэсэн нилээд зөв хандлагатай тодорхойлчихсон байна гэж би хувьдаа ойлгосон. Энэ шүүхийн шүүн таслах үйл ажиллагаанд олон нийтийн оролцоог хангах, хараат бус байдлыг баталгаажуулах гэсэн ерөнхийд нь. Түүнээс биш хэрэг маргаан дээр дүгнэлт хэлээд, зөв бурууг шийдэх гээд хууль ном яриад байдаг хүн арай биш гэдэг утгаараа. Тэр талаараа шүүхэд иргэдийн итгэх итгэлийг нэмэгдүүлэх, шүүх олон түмний хүлээн зөвшөөрөгдсөн байх гэдэг дээрээ нилээн чухал юм байна лээ. Одоогийн шүүх маань шүүмжлүүлээд байгаагаасаа гарахад иргэдийн төлөөлөгчдийн оролцоог үнэхээр боломжоороо хангачихвал аажимдаа шүүхэд итгэх итгэл нилээд сэргэнэ гэсэн бодол надад байгаа. Энд гүйцээгээд хэлэхэд нөгөө дүгнэлт гаргах гэдэг хэлбэрээрээ ороод тэрийг нь жоохон сайжруулаад зөвлөлдөх тасалгаанд сууж байх ёстой юм шиг орчихсон байна лээ энэ бас л ялгаа байхгүй хэлбэрдэл явчихсан байна. Миний итгэл үнэмшил бол шүүх ялангуяа хамтын зарчимаар хэрэг маргааныг шийдвэрлэхэд бол иргэдийн төлөөлөгчид санал өгөх эрхтэй байх ёстой гэдэг хувийн үзэл бодол байна. Арай ч тангаргатны шүүх ав гэхэд бид бэлэн биш, эрдэмтэн судлаачдын зардал, тэгээд бас хэлбэрддэг гээд сул тал байдаг юм билээ. Бидний үндсэн тогтолцоогоо дагаад Герман маягын загварыг авбал. Сүүлд бас нээлттэй нийгэм форумаас хийсэн судалгаагаар ч гэсэн Япон, Солонгос сүүлийн үед иргэнийг шийддэг эрхтэйгээр оруулж ирсэн байна лээ. Энд бас нэг утга учир байгаа. Бид шинэтгэлээ хийхдээ бидний уламжлал бас байгаа иргэдийн төлөөлөгчдийг шийдэх эрхтэйгээр магадгүй харьцаа нь бол иргэдийн тоо нь цөөхөн байхаар оруулбал илүү зохимжтой байх. Иргэдийн төлөөлөгчдийн хууль гэж бид тусд нь гаргаж байгаа үед соёлт хүн төрлөхтний хүлээн зөвшөөрсөн төгс байдлаар нь хийсэн нь дээр байх. Бидний одоо энэ хийгээд байгааг судлаачид бичсэн гээд орчихсон байна лээ. Гибрид хэлбэрийн Казакстан хийчихсэн гэж үздэг. Гэтэл бидний дагах ёстой Япон, Солонгос, АНУ, Герман, Франц гээд хэлэхэд угаасаа дээр хэлсэн хоёр тогтолцооны аль нэгийг л сонгочихсон байгаа байхгүй юу. Ингэх боломж байна уу гэдэг дээр санал гаргах гэсэн юм.
Цогт – Оролцогч
Иргэдийн төлөөлөгчдийн хууль дээр бид ажлын хэсэг дээр ч бас ярьсан энэ 16-р зүйл хамгийн гол цөм нь шүү дээ уг нь. Сая Баясгалан дарга бас ярьж байна. Энэ дээр нэг л зүйлийг нилээд сайн ойлгож байж оруулахгүй бол болохгүй байгаа юм. Иргэний ухамсар, хуульчийн ухамсар гэсэн хоёр өөр ухамсар байгаа юм. Тэгэхээр жирийн дундаж иргэний ухамсраар юу шийдүүлэх үү, мэргэшсэн хуульч хүний ухамсраар юу шийдүүлэх ёстой вэ гэсэн хоёр ойлголт байгаа. Гадаадын хөгжилтэй орны туршлагаар энийг ялгаж энгийн хүний ухамсраар шийдүүлэх ёстой зүйл нь бол хуульд заасны дагуу авагдчихсан бүрэн дүүрэн цугласан нотлох баримтыг үнэлээд гэмт хэрэг болсон юм байна, болоогүй юм байна, болсон бол энэ хүн буруутай, буруугүй юм байна гэдэг дүгнэлтийг тэр энгийн ухамсартай хүмүүсийн хэн ч байсан хийж чадна гэж үзээд тийм эрхийг л өгдөг ер нь бол. Тэрний дараа аль хуулиар зүйлчлэх, ямар ял оноох вэ гэдэг ч юм уу, нарийн мэргэшил хуульчийн туршлага шаардсан зүйл дээр хуульч орж ирдэг ийм л тогтолцоо байдаг. Тэгэхээр миний санал бол бид хоёр юмыг авч хаяж хоёр юман дээр өөрчлөлт хийсэн шдээ. Нэгдүгээрт, хэдэн өвгөн, эмгэн байдаг гэсэн шүүмжлэл байдаг гэсэн тэрийг болих, энэ дээр оруулсан байгаа. Олон хүмүүс орж ирээд шүүхийнхээ процессийг өөрийн үнэлэмжээрээ үнэлээд маргаж байгаа маргааны талаар дүгнэлтээ өгдөг байя гэж, энэ бол орчихсон байгаа. Дараа нь 16 дугаар зүйл дээр хамгийн гол нь одоо ч гэсэн хуулин дээр 16.4 байгаа байхгүй юу, бүрэлдэхүүнтэй шийдэж байгаа тохиолдолд иргэдийн төлөөлөгчид орно. Дүгнэлтээ өгнө гэж. Одоо процессийн хуулинд ямар заалт байдаг вэ гэхээр иргэдийн төлөөлөгчдийн дүгнэлтийг шүүх шийдвэрийнхээ тодорхойлох хэсэгт тусгана гэж заасан байдаг юм. Бид нар тусгаад явж байгаа. Хамгийн харамсалтай зүйл нь юу вэ гэхээр иргэдийн төлөөлөгчдийн гаргаж байгаа дүгнэлт гэдэг чинь ялгаа байхгүй санал байхгүй юу, хэргийг яаж шийдэх вэ гэдэг дээр. Нэхэмжлэгч, өмгөөлөгчдийн хэлж байгаатай адилхан. Бид нар бол нэхэмжлэгч, өмгөөлөгчийн хэлж байгаа саналыг бол энүүгээрээ би таны саналыг авлаа, ийм учраас авсангүй гээд тэрэнд шүүх тайлбар өгдөг байхгүй юу. Харамсалтай нь иргэдийн төлөөлөгчийн дүгнэлтэд бид нар тайлбар өгдөггүй юм. Ажлын хэсэг дээр санал хэлж байхдаа тусгана гэдгээр биш хэрвээ иргэдийн төлөөлөгчийн гаргасан саналтай шүүх ижил байвал шийдээл явна. Хэрвээ иргэдийн төлөөлөгчийн саналыг авахгүй байгаа бол авахгүй байгаа үндэслэлээ шүүхийнхээ шийдвэрийн үндэслэл хэсэгт зааж өг гэсэн юм байвал илүү энэ иргэдийн төлөөлөгч гээд байгаа хүний хэлсэн саналыг шүүх шийдэлдээ өөрөө тайлбарлах зохицуулалтыг оруулж ирэх юм уу гэсэн би бол энэ чиглэлээрээ арай жоохон боловсронгуй болгоод энэ чиглэлээрээ явах нь зүйтэй байх. Тэрнээс бид нар 5 жил хуулийн сургуульд сураад саяны шалгууруудаар 10 жил туслах, өмгөөлөгч хийж байгаад сая шүүгч болоод шийдэх гэж байгаа миний тэр 10-20 жил хуримтлуулсан мэргэжлийн юмыг бол өөр энгийн ухамсартай хүнээр шийдүүлнэ гэвэл хуульч, шүүгч гэдэг ажил мэргэжил хэрэггүй.
Ж. Баярцэцэг - Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хуулийн асуудал хариуцсан туслах
Нээлттэй нийгэм форумаас хийсэн танилцуулга тарсан байх. Сая танилцуулга дээр дурьдсан ганц юмаа хэлчихье. Хоёр дэлхий нийтийн чиг хандлага байдаг юм байна гээд Цогтын хэлсэн зүйл дээр залруулга гэх юм уу нэмэх байдлаар тангаргатны шүүхийн загвар бол Цогт шүүгчийн хэлж байгаачлан гэм буруутай эсэх талаар дүгнэлт гаргадаг. Энэ бол ихэвчлэн Англи-Саксоны системтей улсуудад байдаг. Бид нарын энэ хууль дээрээ түлхүү барьж ажилласан, Баясгалан даргын хэлдэгчлэн магадгүй дутуу хийсэн нэг хандлага нь бол эх газрын системтэй загвар буюу сүүлийн үед Япон, Солонгос оруулж ирж байгаа зөвхөн гэм буруугаасаа гадна шүүн таслах эрхтэйгээр шүүгчийн нэгэн адил саналаа өгдөг Германд ч байдаг, Францад ч байдаг. Монголд ирсэн Францийн нэг шүүгчтэй би энэ талаар маш дэлгэрэнгүй процессийг нь судалж байсан. Ер нь эх газрын улсуудад түгээмэл байдаг ийм систем. Энийг бид түлхүү оруулсан юм шүү. Тэгэхлээр дэлхийн бусад оронд зөвхөн гэм буруугийн талаар дүгнэлт гаргадаг гэдэг нь жоохон өрөөсгөл юм байна лээ гэдгийг тодруулж хэлэх гэсэн юм.
П.Цагаан – Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ахлах зөвлөх
Манай Цогт шүүгчий хэлж байгаад бол юу бол байгаа юм. Гэхдээ яг үнэн хэрэг дээрээ иргэдийн төлөөлөгчдийг оролцуулаад тэнд шүүгчдийн тооноос олон хүн байхгүй, яг Баясгалан даргын хэлдэгээр шүүн таслах эрхтэй болгочихлоо гэхээр бас нэг болохгүй гэх юм ч байхгүй л байгаа юм. Яагаад тэгж байна гэхээр нэгдүгээрт иргэдийн төлөөлөгчдийн тоо шүүгчдийн тооноос илүүгүй байна. Тэгээд 10-15 жил ажиллачихаад зөвлөлдөх танхим дээрээ маргалдаж мэтгэлцэхэд бол иргэдэд ялагдаад байх магадлал байхгүй, ихэвчлэн шүүгчийг дагах магадлал өндөр. Энэний үр дүнд шүүх хуралд оролцсон хүмүүс чинь эрх зүйн мэдлэг нь дээшлээд юмаа мэдээд үнэхээр зөв гэдэг дээр итгэл үнэмшилтэй болоод гарвал бас их хэрэгтэй юм шиг байгаа юм. Түүнээс гадна бусад оронд бол Солонгост туршиж байгаа. Туршилтаар явагдаад яаж байна гэхээр орсны дараа нь орсон иргэдийн төлөөлөгчдөд хуулийн ийм заалт байдаг ингэж хорих зүйлтэй гээд өгдөг юм байна. Хоорондоо яриад зөвшилцөөд 2-5 жил гэсэн бол за 3 жил гээд тохирох бололцоог нь хүртэл олгож өгдөг тийм юм байдаг юм байна. Ер нь хуульчийн мэргэжил өндөр хөгжсөн орнуудад бол нийтлэг нэг зүйл байдаг нь хуульчид бид нар л хамгийн мундаг элит, хуулийг мэддэг, бусад хүмүүс мэдэхгүй гэж. Тэр нь эргээд нийгэмдээ эд нар чинь биеэ тоосон, буруу зүйл шийддэг гээд нэр хүнд унах бас шалтаг болдог. Гэтэл хэдийгээр тийм мундаг байлаа ч гэсэн тэр хөөрхий жирийн дундаж эрх зүйн боловсролтой, сонгуулийн насанд хүрсэн хүнийг оролцуулаад тэдэнд нэг юм зааж өгөөд ч гэсэн гаргах юм бол эргээд нийгэмдээ хэрэгтэй байдаг гэсэн хоёр талтай л асуудал байгаа юм. Энэ бол сонголтын л асуудал байгаа юм.
Бадамрагчаа – Нээлттэй нийгэм форумын менежер
Зарим хүмүүст нь тарсан байх хангалттай хувиар авчраагүй. Иргэд өөрсдийн оролцоог шүүх хуралдаанд яаж хангах вэ, яагаад оролцох ёстой юм вэ гэдэг тал дээр бага зэрэг судалгаа хийгээд мэдээллийг багцлаад та бүхэнд танилцуулахыг хүссэн юм. Өөрийн зүгээс энэ хуулинд байр сууриа илэрхийлэхэд үндсэндээ бол ач холбогдлыг юу гэж хараад байгаа вэ гэхээр эхний ээлжинд тангаргатны шүүх гээд ямар нэгэн байдлаар шийдвэр гаргах түвшинд оролцоо байдаг гээд, манай хуулийн хувьд яг шийдвэр гаргах эрх нь байхгүй хэдий ч маш их идэвхитэй оролцоотой тийм хэлбэрийг санал болгож байгаа гэж ойлгож байгаа. Өмнө нь хэдийгээр оролцоо, эрх үүрэг нь байсан боловч эрүүгийн болон захиргааны гээд шүүх хурлууд харилцан адилгүйгээр байсан. Гэхдээ ерөөсөө хэрэгждэггүй байсан гэж байгаа. Тэгэхээр бие даасан хууль гаргаад үүнийг зохицуулах гэж оролдсоноороо энэ нь өөрөө маш том алхам болж байна гэж харж байна. Юу вэ гэхээр бид оролцоог үр дүнтэй, үр нөлөөтэй болгох, иргэдийгээ идэвхижүүлэх, сонирхож оролцдог болгоход тэр оролцогч иргэдийнх нь хүрээг тэлэхэд дэд бүтцийг нь хийж өгч байгаа гэж үзэж байна. Энэ утгаараа маш их ач холбогдолтой гэж харж байгаа. Ямар тогтолцоо, ямар загварыг авах вэ гэдэг бол яг үнэндээ Монгол Улсын хувьд маргаан, улс болгоны хувьд байгаа өөр өөрсдийнхөө тогтолцоо өөр өөрсдийнхөө загварт ингээд шүүмжлэлтэй ханддаг тэр дотор улс дотроо болон олон улсын хэмжээнд маргаан байсаар байгаа тэр манай улсын хувьд бол өөрсдийнхөө онцлогыг аягүй сайн харах хэрэгтэй юм шиг санагдсан. Иргэдийн одоо иймэрхүү байдлаар иргэдийн өөрсдийнх нь оролцох хүсэл эрмэлзэл сонирхол ямар байна. Тийм уламжлал ямар байна. Дээрээс нь бас хуульчдыханд өөрсдийнх нь хүрээнд хүлээн зөвшөөрөх тэд нарын оролцоог одоо хангах шийдвэрийг одоо шийдвэр нь одоо хүчин төгөлдөр байх. Тэрийг нь хүлээн зөвшөөрөх гээд маш олон хүчин зүйлийг харах ёстой юмаа гэж бодсон юм. Яаг өнөөдрийн хувьд бол энэ загвараа аваад нэгэнт одоо иргэдийнхээ оролцоог идвэхжүүлэх гэдэг тэрийг одоо нэн тэргүүний зорилго болгоод авчихбал дараа нь яаг одоо шийдвэр гаргахад оролцоод тэр хүмүүс чинь оролцоод, шийдвэр гаргахад оролцодоггүй ч гэсэн процессд оролцоод сурчихсан хүмүүс гэдэг одоо жам ёсны дагуу нэгэнт ингээд итвэхтэйгээр оролцож байгаа учраас яаг шийдвэр гаргахад одоо эрхээ шаардаад эхлэх байхаа гэж энэ одоо натурал процесс гэж би одоо найдаад байгаан, тэгхээр одоо тодорхой хугацаагаар дараа энэ бодит одоо аягүй тийм натурал эрэлт хэрэгцээ үүсээд ирсэн тохиолдолд бол энэ эрхийг өгхөд бол ямар ч тийм тадгалзах зүйл, зогсоох ямар нэгэн аргүй мэт байхгүй гэж бодож байгаа. Анхаарал тавьсанд баярлалаа.
П.Цагаан – Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ахлах зөвлөх
Өнөөгийн төслөөр явж байгаа тэр тухайн үед нь алхам хийе ээ хоёр алхам биш ээ нэг алхам хийе ээ гэж байгаа юм байна ш дээ. Бид нар чинь хамаагүй харайчих гээд байдаг тал байгаа шүү.
Баасандорж - БГД-ын 15-р хорооны иргэн
Иргэнийг одоо ингэж энэ хэлэлцүүлэгт оролцож байгаа юмаа. Өнөөдөр энэ эрх зүйн төрийг цогцлоон байгуулж байгаа. Манай энэ шүүх шинэтгэлийг цогцлоон байгуулж байгаа. Манай энэ иргэн бүрийн хүн болгоны эрх ашигт, тодорхой хэмжээгээр ямар нэгэн замаар нөлөөлөх чухал хууль юм л даа. Энэ хуулийн үзэл санаа, энэ хуулийн бодлогоор одоо эхэнх хүмүүсүүд шүүх байгуулагуудтай холбоотой байдаг л даа. Тийм учраас маш их ач холбогдолтой чухал хууль хэлэлцэж байгаад баяртай байна. Хоёрдугаарт би нээлттэй хэлэлцүүлэгт хэд хэдэн удаа оролцож байсан. Энэ хууль гархаас өмнө өргөн олон түмнээр, ард түмэнээр заалашгүй хүн болгонд хэрэгжүүлэхээр хуулиудийг ерөнхийдөө бол хэлэлцүүлмээр юм шиг байгаан. Иргэд одоо хууль гарсны дараа энэ чинь одоо юу болчихов гэж ярьдаг . Хууль гархаас өмнө жаахан оролцож байгаа чээ гэж бодож байна. Энэ дээр би энэ багц хуулиас нэг би иргэний хувьд шүүхчийн иргэдийн төлөөлөгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуульд хоёр гурван зүйл хэлий гэж бодож байна. Миний ойлгож байгаагаар бол шүүхийн тэр процесс үйл ажиллагаанд хөндлөнгийн хяналт тавиж байгаа юм болбуу гэж бодож байна. Тэр шүүгч, шүүхийн тэр оногдсон хууль эрх зүйн байдал хэр зэрэг хариуцлагыг зөв зүүтэй ноогдуулж байна уу үгүй юу , бас иргэний хувьд тэр хуулийн өмнө одоо үнэн бодитой тэр хийсэн хэрэгт энэ тохирсон хууль заалт нийцэж байна уу үгүй юу гэсэн бас давхар хяналт тавиж байгаа болбуу гэж бодож байна. Тэгээд бас энэ хууль бас их чухал зүйл болсон байна гэж хэлмээр байна. Энэд нэг ийм зүйл байна. Нэгдүгээр зүйлийн хуулийн зорилтод ийм үг оруулбал яасын гэмээр байна. Тэр хүний эрх, эрх чөлөөг дээдлэх шүүн таслах ажиллагаанд гэж өөрөөр хэлбэл бас энэ чинь хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлж байгаа нэг хэлбэр юм болбуу гэж. Тийм үг оруулж өгч болох болбуу гэж. Энэ долоон бүлэгтэй 23 зүйлтэй ийм нэг хууль байна. Тэр 6 дугаар зүйлд нэг ийм заалт байна. Иргэдийн төлөөлөгч тавих шаардлага гэж тэрний 6,1,1 д би нэг нэг үг оруулмаар байна эрх зүй гэдгийг эрх зүйн ёс зүй гэж оруулбал, ёс зүй гэдэг чинь бас хүн чинь ямар хүн байх юм бэ гэдэг. “ёс” гэдэг үг оруулмаар байна. 7.7 –д боловсрол гэдэг үгийг хасах нь зүйтэй юм аа. 3-р бүлгийн тэр боловсрол гэдэг үгийг байна ш дээ 6.1.1 д оруулаад 7.7-д боловсрол гэдэг үгийг хасбал зүйгээр юм болбуу. Өөрөөр хэлбэл шүүхийн иргэдийн төлөөлөгч хүн чинь бас мэдээжийн боловсролтой тодорхой хэмжээний хуулийн мэдэгдхүүнтэй тодорхой хэмжээгээр шарлгуур давж орсон байж таарааш дээ. Гэхдээ өнөөдөр хүн бүр тэгш эрхтэй гэдэг боловч магадгүй боловсролынхоо тал дээр ямар нэгэн нөлөөлөл үзүүлж болийшдээ. Тийм учраас иргэнийхээ тэгш эрхийг алдагдуулахгүй байхаа гэж бодож байна. Гуравдугаарт бүлгийн иргэндийн төлөөлөгчийг сонгон шалгаруулах гэсэн заалт байгаан. Энэ ий 9-р зүйлд “Иргэний төлөөлөгчийн нэрсийн жагсаалтыг гаргах” гээд байж байгаан. Энэ ий 9.2 т нутгийн захиргааны байгуулагатай хамтарч гаргана гэнэ. Энэ шүүх энэ 9.2т иргэдийн төлөөлөгчийн нэрсийн жагсаалтыг тухайн орон нутгийн анхан шатны шүүхийн тамгын газраас нутгийн захиргааны байгууллагатай хамтран гаргана. За тэгхээр нутгийн захиргааны байгуулага гэдэг чинь одоо өнөөдөр орон нутагт чинь хэдэн таньдаг нөхдүүд байж байгааш дээ тийм учраас нутгийн захиргаа, засаг дарга, тамгын газар тиймээ тэр хүмүүс чинь өөрийнхөө таньдаг ба мэддэг хүмүүсээ сонгочихоно. Тийм учраас энийг хасаад иргэдийн хурлаас, өөрөөр хэлбэл тухайн хороо, баг, сум, дүүрэг чинь өөрөө иргэдийн нийтийн хурал, иргэдийн төлөөлөгчийн хурал гэж байгаашдээ. Тийм учраас иргэдийн хурлаас сонгоод тэр иргэдийн дотроос хэн нь одоо шудрага хүн бэ гэдгээ сонгоод тэр нөхдүүд чинь мэднэ. Тэгэхгүй бол тэр орон нутгийн засаг захиргааны нөхдүүд чинь бас за яахав надтай хамааралтай хэрэг гархад энэ дээр нь чинь бас анивчиж магадгүй миний тал дээр үг хэлчиж магадгүй гэж ойлгож болхым л даа. Тийм учраас иргэндийн хурлаас яаг одоо тэр нэр дэвшсэн хүнийг шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн тэр тамгын газар, энийг одоо хамтраад энийг юу яавал яасын бэ. Тэгээд би бодож байна л даа. Энэ иргэндийн төлөөлөгч, эрх зүйн байдалын хууль бас үнэхээр одоо иргэдийнхээ, эрх ашгийг дээдэлсэн тийм ээ энэ ардчилсан нийгэмд бас нилээн нааштай ийм одоо хууль болж хамгийн гол нь хууль гарах нь яахав. Хамгийн гол нь энэ хуулийнхаа заалтыг хэрэгжүүлж шүүхэн ч тэр авч байгаа одоо тухайн одоо орон нутгийг засаг захиргаа шат шатандаа дээдлээсээ билээ. Тийм учраас энийг энэ одоо эрх зүйн байдлын тухай хууль шүүхийн эрх мэдлийг хэрэгжүүлж юуны талаар бол, одоо их эерэг сэтгэлтэй байна. За баярлалаа.
П.Цагаан – Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ахлах зөвлөх
За тэгвэл дараагийн хууль руу орхуу. Эвлэрүүлсэн зуучлуулах тухай хууль, бас тэр зуучлалын юмуу зуучлах юмуу манайх чинь одоо их янз бүрээр бас хөгжөөд байгаа учраас эвлэлүүлэн зуучлалын зөв үү. за Эвлэрүүлэн зуучлалын тухай хууль руугаа шилжий тэгээд бид нар бас тэгээд оройтоод хоолондоо орчихы.
Иргэн
Би тэр Иргэний хувьд иргэдийн төлөөлөгчийн тухай хуультай холбогдуулаад нэг асуулт асуух гэсэн юм. Тэр дүгнэлтэй зөвлөлдөх тасагтаа гаргаад тэгээд тэр шүүгчийн зөвлөлдөх тасагт танилцуулхын байна шдээ эндээс хархад. Нөгөө хурлын танхимд сууж байгаа нийт хүмүүст тэр иргэдийн төлөөлөгчидөд дүгнэлтэй танилцуулахгүй гэсэн үгүү.
П.Цагаан – Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ахлах зөвлөх
Тэр нь тэгээд шүүхийн шийдвэрт тусгана гэхлээр ямар юу хэлснийг нь хэлнэ л гэсэн. Зүгээр энэ дээр бодоод л эргэлзээ их олон байна. Та бүхэн үнэхээр бид нарын толгойн эргэлзээг нэг тийшээ болгож өгвөл их сайн байна. Энгэчиж ч болчихоор ингэчиж болчихоор гээд яаг үнэнийг хэлхэд бол та бүхэн шүүгч хүний хувьд, яаг ингэвэл ингэж шийдлийг хэлж өгвөл сайн байна саналаа.
Иргэн
Шүүхийн зөвлөлдөх тасалгаа бол нууцтай ш дээ. Зөвлөлдөх тасгийн нууц гэж байдаг. Зөвлөлдөх тасагтай хэргээ хэлэлцдэг чинь нууц ш дээ нууц. Нууц асуудалд ордог. Тэрэн дотор нь иргэдийн төлөөлөгч нь дүгнэлтэй бариад яваад орох нь зохимжтой юм уу үгүй юмуу. Тэрийг яагаад шууд оржаагаад бид ийм дүгнэлт гаргалаа гээд нийт хүмүүст хэлчиж болохгүй байна уу. харин тэгвэл тэр хэлсэн санааг шийдвэрт тусгажуу үгүй юу гээд дараа нь оролцогчид оо хэлнэ шдээ тэгвэл нээлттэй баймаар. Заавал иргэдийн төлөөлөгчийн санал зөвлөлдөх тасалгаанд нууц байдалтай газар нууцлагдаад байх хэрэг байгаа юмуу үгүй юмуу.
П.Цагаан – Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ахлах зөвлөх
Тэгэхлээр ийм л юм байгаам л даа. Тэгхээр энэ дээр бас өндөг тахиатай ижил юм болчоод байгаам л даа. За ингээд шүүгч, зөвлөлдөх тасалгаанд орхоос өмнө унших юмуу. Эсвэл орсны дараагаар нь унших юмуу тэгээд яаж хооронд нь уяалдуулахын гээд. Бид нарын бүүр зарим санал ерөөсөө адилхан шүүгч нартай сууж байгаад л адилхан л сонгуулийн насанд хүрсэн хүмүүс, тэгээд тэр чинь бас эрх зүйн юугаараа бас хамт сууж байгаад л бусад ингэж оронд ингээд суугаад шийдэж болоод байхад, ингэж болохгүй гээд л байдаг ингээд л завсрын шинжтэй юм хийгээд байгаам л даа. Тэгээд тэд нарыг ингээд тусгаарласнаараа бас нөгөө ингээд нөгөө нэг шүүгч нарт нөгөө яадаг үл итгэл бий болоод байдаг. Тэгхийн оронд хамт байж байгаад нууцаа хадгалж л байдаг. Эсвэл Тэгхээр энэ хуулинд ийм заалт орж байгааш дээ бас гурван шүүгч орчихоод юмуу таван шүүгчийн бүрэлдхүүнтэй шүүх хуралд орчихоод шүүгчийн санал нийлэхгүй байгаад байвал өөрийнхөө саналыг тусгай санал гээд ил болгий гээд байгаам ш дээ тэгээд бас үндэслэлээ гаргы гээд гэх бас бид ил тод чиглэл рүү явж байснаа хэрнээ тэгэх нь зөв үү буруу юу гээд дэнсэлж үзэх юм олон байна л даа. За ингээд зуучлал руу оръя тэгхүү. За зуучлалын тухай хууль.
Б.Бэхбат - “Иргэдийн алъяск төв” –ын ажилтан
Энэ эвлэрүүлэн зуучлалын тухай хууль-ийн нэр томъёог харах нь зөв байхаа. Дараа нь энэ хуулийн зохицуулж байгаа харилцааны явцад болж байгаа үйлдэл үйл явдал уяалдахгүй байх шиг байна. Эвлэрүүлхэд зуучлах тухай гэхий муу эсвэл зуучлалын тухай хууль гэхий муу даа эвлэрцний дараа зуучлах талаар асуудал байхгүй гэж бодож байна ш дээ энийг хэлэх гээд л ам загатнаад суугаад байгаа байхгүй юу. Энэ чинь эвлэрүүлхийн тулд л зуучлаж байгаа гэж бодож байгаа ш дээ эвлэрүүлэн зуучлал тийм учраас зуучлал нь өмнөн байжиж энэ үйл ажиллагаа хийх юм бишүү, зуучлан эвлэрүүлэх тухай хууль гэвэл яасын арай боломжийн юмуу эсвэл эвлэрүүлэхэд зуучлах гэвэл оновтой юм шиг л байна шдээ. Эвлэрүүлэн зуучлана гэхээр чинь эвлэрцэн хүнийг зуучлуулах шаардлага байхгүй ш д. Тэ бичсэн нэг тийм тэгээд нөгөө хуулийн зорилтоо уншихлээр нэг болж өгөхгүй байгаа байхгүй юу. Уг нь энэ нэр томъяон дээр буруу яриж зөв ойлгоно гэдгээр зорилтоор уншихлээр зөрөөд байгаа учраас арга гүй хэлээд байгаа юм. Тэгээд нөгөө үйл явдалаа бодоод харилцаагаа бодхоор болж өгөхгүй байгаад байгаан. Тэрийг нэг хэл бичгийн хүмүүс юмуу тэд нар нь илүү бодчих байлгүй дээ. Тэндээр нэг анхаарчихгүй юу. Нөгөө талаар энэ дээр нэг би сая авсан болхоор нэг сайн харахгүй л байна. Нэгэнт одоо ингээд зуучлан эвлэрчихээд шийдвэрт гомдол гаргана гэж байхгүй дээ. Тиймээ. Тэрийг бас дурсахгүй бол гэцүү шдээ бас одоо нөхдүүд толгой эргүүлж байгаад эвлэрүүлчихдэг би гомдолтой гээд явах азгүйтэл гарч болно ш дээ. Тэгвэл энэ дээр бас тэгэж хуульчилж өгөхгүй бол эвлэрчихээд тэгээд бас хаашаа ч юм зарга үүсгээд байвал энэ чинь ач холбогдолгүй болчих шинжтэй юм шиг байна лээ шүү. Энийг бас анзаарчихгүй юу л гэсэн юм .
П.Цагаан – Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ахлах зөвлөх
Тэр гомдох, эвлэрээд тохиролцочихоод тохиролцооноосоо буцдаг ч юмуу ингэвэл одоо гомдох барих нь нээлттэй байлгах нь зүүтэй гээд үлдээцэн л дээ. Тэгэхгүй бол хэрвээ ингээд эвлэрцэн гээд хаах нь буруу гэж үзээд жоохон нээлттэй үлдээсэн. Тэгээд үнэхээр эвлэрсэн хоёр хүн үнхээр л одоо хөрөнгө мөнгөө ингэж хуваая гээд 10 хонио 5, 5 аар авъя гээд тохирчихоод авчихсан бол заргалдаад байх шаардлага байхгүй. Тэгээд ингээд нэг нь өгөхгүй бол давах гомдох эрх нь бас цаанаа байяаа гэсэн тийм санаагаар үйлдээсэн юм.
Б.Бэхбат - “Иргэдийн алъяск төв” –ын ажилтан
Тиймээ тийм тэгээд энэ яагаад их хэрэгтэй эрэлт хэрэгцээтэй гэх лээр зэрэг нэгэнт одоо бид чинь хүний эрхийг дээдэлсэн ийм нийгэм байгуулаж байгаа юм бол хүмүүс өөр хоорондоо бие биеэ хүлээн зөвшөөрдөг, хүндэтгэдэг энэ харилцаанд аягүй хэрэгтэй тэгэхдээ зэрэг нэгэнт одоо хүлээн зөвшөөрчихөөд тэгээд иргэж буцаад байдаг бол нөгөө нэг хэрэг маргааныг хэдэн жилээр сунжирдаг юм бол хэвээрээ л байгаад байх болбуу гэж би зүгээр л бодоод байна. Тэгэж л бодоод байна л даа зүгээр.
Алтангэрэл - Өмгөөлөгч
Тэгээд энэ нэр томъёоны хувьд ингээд тогтчихсон. Би бас өөрөө энэ талаар сургалтанд хамрагдаж байсан нэг үе бас эвлэрүүлэн зуучлалын төвийн удирдаад явж байсан хүний хувьд, нэг л чухал зүйл байгаан зуучлал хийж байсан хүний хувьд. За энэ дээр бол иргэний хэрэг үүсгэцэн хойно иргэний хэрэг үүсгэсний дараагаар явагдсан зууцлал угаасаа шүүгчийн захирамжаар өөрөөр хэлбэл албан гүйцэтгэх шинжтэй биш тэгэнгүүт тэр иргэний хэрэг үүсэхээс өмнө шатны тохиролцоо үндсэндээ ач холбогдол нь ямар хуу ач холбогдолтой вэ гэдэг нь энэ дээр огт тусгагдаагүй байна л даа. Ер нь бол хуулийн ач холбогдол нь их өндөр энэ бол юун иргэдийн төлөөлөгчдийн хуралал байхгүй юу даа. Өнөөдөр иргэний шүүхийн ачааллыг багасгана. Нийгэмд байгаа энэ ёстой энэ олон хэрүүл тэмцэл, энэ заргийг эрс багасгана. Маш ач холбогдол. Хүмүүс яадгуу зуучлал дээр ирдэг. За хоёр тал хооронд нь ер нь бол эвлэрэнэ гээд хоорондоо маргалдаад байвал маргалдаад л байна. Эхлээд тэр хоёрыг яадаж хооронд нь уулздаг болгохын тулд эвлэрүүлдэг байхгүй юу. Нөгөө талтай уулзчихаад дуудана тэгээд зөндөө ажил хийнэ за тэгээд яриж яриж байгаад л гэрээ тохирдог. Гарын үсэг зурдаг. Тохиролцоогоо билүүлэнэш үү . За та энэ хүнд 5 сая төгрөг өгөх ёстой юм байна. 5 сарын хугацаанд сая саяар нь хийчих. Тохирсон уу тохирсон ингээд шийдчихдэг. Тэгтэл яаадгүү гэхээр нөгөө нөхөр нь 5 сарын хугацаандаа үүргээ билүүлэхгүй байж байгаад 6 сардаа шүүхэд хандаж байгаа байхгүй юу. Өөрөөр хэлбэл зууцлалын байгуулагад хандаснаараа тэр хүн 5 сарын хугацаагаар хохирчиж байгаан. Энэ асуудлыг яах бэ гэж. Өөрөөр хэлбэл хэрвээ зуучлал хийгээд гэрээ байгуулаад тохиролцоо хийсэн бол энэ тохиролцоо нь дараа нь шүүх маргаанд шийдвэрээ гархад гол үндэслэл болно ч гэдгий муу, ямар нэгэн давуу тал үүсгэнэ гэдгийг тусгахгүй бол сүүлд нь хүмүүс зуучлалын төвд хандсан тэгээд явж явж байгаад хандсан тэгээд сүүлрүүгээ нөгөө шүүхрүүгээ очсышдээ хайран цаг хугацаа. Ийм байдал үүсгэхгүйн тулд энэ асуудлаа тодруулах шаардлагатай юм болбуу гэсэн санаа.
Оюунаа - Иргэн
Энэ эвлэрлийн гэрээ гэж айхтар юм байдаг юм. Би 98 оноос хойш энүүгээр өнөөдрийг хүртэл явж байна. Тэгхэд та эвлэрцээн энэ одоо хянагдахгүй ээ. Гэж байгаан. Тэгээд дахиад дүүргийнхээ шүүхэд өгөж байгаан тэгсэн. Нөгөө хүн чинь бүүр гараад гадагшаа явцан бүүр 10 гаруй жил болцон. Тэгээд би энийг хөөцөлдөөд бүр ёстой одоо өнөөдөр бүр 13 дахь жилдээ ороод явж байна. Тэгхэд энэ хүн хууль бусаар компани нээгээд хууль бусаар ард иргэдийг хохирогоод, ганц хохироосон хүн нь би яваад байдаг. Тэгээд энэ хүнийхээ гэрээг цуцлы гэхээр та нөгөө хүнээ олоод ир, та тэгвэл хохичинь яах гэж та өөрөө эвлэрсийн. Энэ ард иргэд, иргэн бид нар бол хуулийг мэддэгүй юм байна. Би мэдэхгүй гээсээ болоод том алдсан, алдана алдана гэхэд асар том алдсан. Тэгээд би энийг захиргааны хэргийн шүүхэд ч өгч байсан. Тэгхэд л зөв гарсан шийдвэрийг нь дээрээс нь яриад л наадах чинь хууль бус шийдвэр байна гээд л 150 дугаар зөв гарсан шийдвэрийг нь одоо энэ Цогтоо гээд одоо энэ захиргааны хэргийн даваж заалдах шатанд байж байгаа. Энэ хүн зөв гэж гаргаж байгаа байхгүй юу. Өнөөдөр би энийг буруу гэж гаргуулах гээд хөөцөлдөөд дийлээгүй. Дээд шүүгч нарын шүүгч нар нь зөв байна гээд буруу байнаа гээд гаргацан юмыг доор нь дахиж хянаад буруу байнаа гээд дээд шатны бүх шатны шүүгч нарын шийдвэрийг ганцаараа энэ хүн зөв байнаа гээд гаргачиж байгааш дээ. Тэгээд би энэ хүнд гомдол гаргаад энэ хүнийг би ерөнхийлөгчид хүртэл энэ хүн нэр дэвшээд явж байнаа гэж хэлээд байхад л дахиад энэ хүнийг шүүгчээр тавичихсан байгаам шдээ. Тэгээд одоо өнөөдөр энэ хүн ерөөсөө ардын төлөөлөгч мөлөөлөгч байхын хэрэггүй ээ. Ерөөсөө шүүгч нар бол ерөөсөө эд нар өөрсдөө дур мэдэж байж байяаа гээд энэ яриад байгаан. Болохгүй ээ энэ болбол одоо энэ москавагийн одоо энэ хуулийн энэ юунууд чинь одоо бүр ардын төлөөлөгч нарт нь ингээд л сайхан сууж байгаад л нэг шүүгч сууж байгаад л ингээд л бүгдийг нь шийдчиж байна ш дээ. Тэгтэл энэ манай энэ шүүгчид буруу маш их буруу шийдвэр надад байна. Бүр тэгхэд энэ одоо энэ буруу шийдвэр гаргасан энэ шүүгч нар яагаад одоо хариуцалага тооцдоггүй юм бэ. Тэгээд энийг чинь одоо сахилагын хороонд нь өгхөөр зөв байна гээд ингэж дүгнээд байгаам ш дээ. Ингэж хариу өгөөд байгаам ш д ээ. Энэ хариунууд нь бүгд надаа байгаа. одоо би 13 дахь жилдээ явж байна. Одоо ингээд бүх шийдвэр нь хүчин төгөлдөр биш болоод шийдвэр гаргацан чинь сая би хоёр өмгөөлөгч аваад дахиад энийг хянуулсан чинь тэр шүүхийн шийдвэр билүүлэхийн ерөнхий одоо Батболд гэж энэ чинь эрүүгийн хэрэг үүсчихсэн шийдвэр гүйцэтгэгдэх одоо эрүүгийн хэрэг яал сонсогдоод явж байхад нь тэр 02 гэдэг актыг гаргаад өгчихсөн байгаа байхгүй юу. Тэр хүн. Тэгээд энэ нь буруу байнаа гээд дахиад ингээд би прокорорт хандаад сууж байна ш дээ. Намайг ёстой бол энэ шүүхийн байгуулага бол үнэхээр тоглож байна. Зөв гарсан шүүгч нарын шийдвэрийг битгий дур мэдэн авч будилантуулж байл даа. Дээрээсээ битгий ингэж одоо хууль бус юм хийлгэж байгаачээ. Ерөөсөө зарим шийдвэр үнэхээр үнэн юм хийцэн байхад. Одоо энэ шүүхийн зөвлөлийн Ганбаяр гэж хүн байгаа. Одоо энд харагдаж байсан. Эний авгай “Дарц” компаний хуулийн зөвлөх гэж явж байсан. Энэ хүн бол одоо ёстой бүүр аймшигтай юм хийсэн. Тэгхэд одоо захиргааны хэргийн шүүгчид 150 р шийдвэр гаргацан байхад дээрээс нь энэ хүн мундагдаж байгаам л даа. Миний одоо өмгөөлөгч байж байгаад Энэбиш гээд одоо талийгаач болцон хүн хэлсэн. Үхэхээсээ өмнө хэлсэн. За Ганбаярыг байж байсан цагт чиний наад хэрэг явахгүй ээ. Одоо ёстой тэр суудлаасаа одоо солигдсон цагт л чиний наадах чинь явна гэсэн. Би өнөөдөр хүртэл явж байгаа. энэ хүн болвол гарын үсэг нь байдаггүй мөртлөө. Дээрээс нь мундагдуулаад яваад байдаг. Энэ Ганбаяр гээд энд байдаг болвол. Би одоо танихгүй юм л даа. Надаа сая хүн хэлж байна. Энэ хүний авгай болвол Дарц компани бол одоо 46 үйлдэлтэй. Ийм явж байгаан энэ хүн өчнөөн хүний байрыг ломбардад тавиулаад өчнөөн хүний айлын байрыг хууль бусны орлого болгочихсон.
П.Цагаан – Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ахлах зөвлөх
Ярьж байгаа зүйлээ жаахан хуулийнхаа төсөлтэй холбоотой ярихгүй болвол.
Оюунаа – Иргэн
Одоо энэ эвлэрлийн гэрээ гэдэг чинь аймар юм байдаг юм байна лээ шүү. Дараагийн хүн нь байдаггүй юм бол хүчингүй болгож өгдөггүй юм байна лээ. Эвлэрлийн гэрээ гэдэг чинь одоо яалан гуяа иргэн бид нар дээр тусхын байна лээ шүү. Энийг болвол одоо хуулийн байгуулага чинь хэлдэггүй юм байна лээ. Өө та нар одоо мөнгөө авсан нь үнэн энэ байгуулагад үнэн.
П.Цагаан – Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ахлах зөвлөх
Хүн гуай уучлаарай та нарын хэлдэг учираас эвлэрлийн гэрээг болвол иргэний одоо хуулийн хүрээнд одоо ч гэсэн байгаал даа. Энэ болвол арай өөр үйлчилгээ, зуучлаж, эвлэрүүлэх үйлчилгээний тухай хууль арай өөр зохицуулалтын тухай яригдаж байгаа юм л даа. Тийм учраас арай жаахан өөр байгаам л даа. За
Оюунаа – Иргэн
Хамгийн гол нь авсан өгсөндөө биш юм байна лээ шүү. Энэ эвлэрлийн гэрээ гэдэг чинь үнэхээр айхтар юм байна лээ шүү. Одоо нэг хүнээс мөнгө зээлж өгөх нь үнэн. Үгүй тэр чинь авсан юм чинь өгөх нь үнэн л байж таарана ш дээ. Дараа нь энийгээ шалгуулахлээр хохичинь гээд гарын үсгээ зурах даа өөрөө юмаа харж байхгүй ясын гэдэг. Одоо логын загд зүгээр нэг том том юм яриад л нэг талбай дээр яриад л байдаг. Өөрийнх нь авгай нь наториат чин нь шаал хууль бус юм хийчэхсэн өчнөөн айлыг хохироочихсон нээрээ. Үгүй яаадгын бэ үнэн юм л юм чинь тэгээд хуулийн байгуулад өгхөөр ерөөсөө авахгүй. Өө наадах чинь хугацаа нь дуусчихсан.
П.Цагаан – Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ахлах зөвлөх
За, заа, заа та
Алтан-Өлзий - Өмгөөлөгч
За зарим нэг зүйл дээр тайлбар хэлэх нь зүйтэй байх гэж бодож байна. Нэр томёъолны хувьд ер нь би бас энэ чиглэлээр бас сүүлийн дөрвөн жил ажиллаж байгаам л даа. Тэр утгаараа бас зарим нэг зүйлийг нэр томъёог тайлбарлах нь зөв байх л даа. Нэр томъяоны хувьд бид бас янз бүрээр ярж томъёолдог байсан гэхдээ эвлэрүүлэн зуучлана гэдэг нь арай илүү оновч юм болбуу гэж тодорхойлоод байгаан. Яагаад гэвэл энэ ажиллагаа маань өөрөө өнөөдрийн манай нөгөө иргэний хуульд байгаа зуучлал гэдгээс арай өөр ойлголт юм байгаам ш дээ. Эвлэрүүлэн зуучлал хоёр гэдэг нь нэг дор яваад байгаа учраас энэ нэр нь арай илүү дээр байхаа гэсэн нэг санаа явж байгаан. За түрүүн Алтангэрэл өмгөөлөгч яриж байх шиг байн лээ. Ер нь бол эвлэрүүлэн зуучлах ажиллагааны явц түүний үр дүн массад ямархуу байдалд яаж баталгаажхын гэдэг байгаан. Бидний томъёолж тодорхойлож байгаагаар бол энэ хуулийн хувьд зарим нэг талаараа бол бас жаахан ярилцжийснаас хамгийн эхний хувилбарал яваад байна л даа. Жаахан өөрчлөгдсөн юм байгаам шүү. Энэ хууль нь бас цаашдаа жоохон өөрчлөгдөж тусгах зүйлүүдийг нилээн байгаам гэдгийг хэлэх нь зүйтэй байх гэж бодож байгаам. Ер нь эвлэрүүлэн зуучлалын хууль гэдэг маань хамгийн гол нь талуудын эвлэрэн хэлэлцэх явцыг дэмжихэд туслалцаа үзүүлхэл ажиллаа юм байгаам ш дээ. Нэгдүгээрт. Харин хоёрдугаарт ер нь маргаан бүхий нөхцөл байдлыг шууд шүүхэд хандахгүй байх тийм шалтгаанууд байдгын байна лээл дээ ер нь бол. Хувийн нууцтай холбоотой, төрийн өндөр албан шаардлага хэлдэг хүн гэх мэтээр бас шууд шүүхийн процесс руу яваад орчихгүй байх тийм хүсэл сонирхол их байдаг учраас. Ерөөсөө энэ нөхцөл байдлыг ашиглах гэсэн байдалаар маргаан шийдвэрлэх боломжыг талуудад олгож байгаа нэг хэлбэр юмаа гэж л ойлгох нь зүйтэй юм шиг байгаан. Өнөөдрийн бидэнд байгаа парактикт бол аливаа маргааныг шүүхээр шийдвэрлэхдээ тэнд нэг байгаа төрийн нэг хүнд даатгаад хаячихдаг. Тэгэхлээр энэ эвлэрүүлэн зуучлалын хуулийн гол үзэл баримтлал нь болвол маргаан бүхий нөхцөл байдалыг талууд харилцан ярилцаад өөрсдөө шийдэлд хүргэх гэсэн давуу талд хүрэх гэсэн ач холбогдолтой юм гэж миний хувьд үзэж байгаам л даа. Хуулийн төсөлд бол ерөнхийдөө эвлэрүүлэн зуучлалын хуулийн талаар тодорхой асуулт байвал хариулхад билэн байнаа гэж хэлж байна. Та бүхэнд баярлалаа.
П.Цагаан – Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ахлах зөвлөх
За тэгхээр энэ шүүхийн шинэтгэлийн 5 хуулийн төсөлтэй холбоотой асуудлуудаа хийсэн хэлэлцүүлэгт ирээд үнэтэй цагаа зориулаад, саналаа хэлээд, идвэхтэй оролцсон та нарт их баярлалаа. Энэ хэлэлцүүллэгийн явцыг бол аль болох хэвлэл мэдээлэлийн хэрэгслээр бас олон нийтэд хүргүүлэнэ. Та бүхэн хэрвээ саналаа хэлж амжаагүй ч юмуу эсвэл очоод ингээд хэлмээр тийм санал онол байхын болвол майлээр хурдан одоо өгөөрэй. Та нар л хэлж туслаарай. Тэгээд бид нарт тэгээд билэн тийм шийдэл байхгүй учраас асуудал байдаг. Шийдэл бол хэд хэд байдаг. зарим нэг эргэлзээтэй ч юмуу тийм зүйл зарим нэг бас бодитой эсэргүйцэлтэй хүлээж авахгүй байх майх гээд яаг ер нь их зовлонтой гурилан дундуур туулж байгаам л даа. Зовлон дундуур гэдэг шиг л тэгхээр энэ дээр бас санаа оноо тэгээд бас илэрхий тийм нэг засчихаар зүйл байхын болвол бас та бүхэн бас саналаа та нарын тараасан цаасан дунд байгаа. Энэ bayartsetseg@president.mn, юмуу tsagaan@president.mn ч юмуу явуулаарай. Тэгхийн болвол та бүхний санааг тусгахыг хичээнээ тэгвэл их баярланаа. За та бүхэн ингээд өдрийн хоолой сайхан зооглоорой. За хэлэлцүүлэгт ирсэн та бүхэнд баярлалаа. За баяртай.
