Аюулгүй байдлаа хангана гэж юу яриад байгаа юм бэ?
Энэ зун найр наадам гээд явж байх хооронд "Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдал"-ын тухай маш чухал үзэл баримтлал УИХ-аар орж батлагдсан. Бүх нийтийн их амралтын улирал таарсан болохоор зарим хүмүүс төдийлөн анзаараагүй байж магадгүй.
Монгол Улсын төр 16 жилийн дараа аюулгүй байдлын тухай үзэл баримтлалаа шинэчлэн өөрчилжээ. Энэ хооронд үндэсний аюулгүй байдалд ноцтой нөлөөлж болзошгүй нөхцөл байдлууд шинээр үүссэн байхад, зарим нь ач холбогдлын хувьд нэгдүгээр асуудал биш болоод эхэлсэн цаг үетэй уг баримтлал давхцаж байгаа юм. Нийгмийн идэвхтэй гэгддэг зарим хүмүүсийн яриандаа их хэрэглэдэг хэллэг бол "Энэ асуудал болбоос үндэсний аюулгүй байдлын хэмжээнд тулж очлоо..." гэцгээдэг. Монголын ард түмэнд тохиолддог бүх л таагүй явдлуудыг ҮАБ (Үндэсний аюулгүй байдал) гэдэг сагсанд чихээд байвал чухалгүй юм гэж үгүй болж, чухам алинаас нь ч эхлэх боломжгүй болон замрах нь тодорхой.
Ерөнхийлөгчийн санаачилж УИХ-аар оруулж баталсан шинэ үзэл баримтлал нь зургаан чиглэлд багцлагдсан, ач холбогдлын хувьд Үндсэн хуулийн дараа буюу бусад хуулийн дээр эрэмбэлэгдэж байна. Өөрөөр хэлбэл ҮАБ-тай харшилдсан хууль журам байвал нэн даруй засч өөрчилнө гэсэн үг. Эхний удаа өнгөц харахад дор хаяж зуу орчим хуульд өөрчлөлт хийх шаардлага гарлаа гэж ажлын хэсгийнхэн нь мэдэгдэж байна.
Манай улсын ҮАБ гэдэг нь тухайн нийгмийн байгууламжаасаа шалтгаалан үргэлж өөрчлөгдсөөр ирсэн. Одоогийн энэ үзэл баримтлал ч нийгмийн хөгжлөө дагаад улам баяжигдахыг үгүйсгэхгүй байна.
Аль 1930-40 оны тэртээ гэхэд гадаадын эзэрхэг түрэмгийчүүдээс эх орноо хамгаалах нэн чухал байсан бол одоо шал өөр аюулаас өөрийгөө хамгаалах хэрэг гарч байх жишээтэй. Зарим зүйл хэрээс хэтэрч "Лхүмбэ зэрэг Японы тагнуул болсон эсэргүүчүүд цахилгаан станцыг яг дэлбэлэхээр тохирч байхад нь манай чекистүүд олж илрүүлж гэнэ" гэх мэтээр дотоодын аюулгүй байдлын талаарх ойлголтыг нам төрөөс өгч байсан байдаг.
Энэ удаад ҮАБ-ын 3.5-д заасан "Хүрээлэн байгаа орчны аюулгүй байдал" гэсэн сэдэв дээр тогтож юу ойлгогдож байгаа талаар сэтгэгдлээ бичиж байна. Монголын төдийгүй байгаль орчинтой холбоотой таагүй байдлуудыг өмнө нь үе, үе ярьж байсан боловч одоогийнх шиг ийм чухлаар хөндөгдөж байсан удаагүй билээ. ҮАБ-ын анхааралдаа авч хэрэгжүүлэх үндсэн зургаан сэдвийн нэг бүлэг нь бүхэлдээ Ус, Уур амьсгал, Биологи, Байгаль орчны тухай хөнджээ. Дашрамд дурдахад "ҮАБ-ыг хангах нь төрийн анхдагч үүрэг мөн" (1.2.2) гэж заасан нь төрийн гурван өндөрлөгөөс эхлээд баг хороон дарга хүртэлх бүх шатны удирдлагуудын эхлээд хийх ажил нь дээрх үзэл баримтлалыг амьдрал дээр хэрэгжүүлэхийг хуульчилж өгсөн хэрэг гэж ойлгогдож байна.
Өнөөдөр байгаль орчныг хамгаалах нь нэн чухал гэхийн сацуу тасралтгүй доройтож байгаа хүрээлэн буй орчинг өөд татах талаар хүн төрөлхтөн хүчин мөхөсдөж байгааг хүлээн зөвшөөрдөг болоо. Саяхан л бид чинь "уулыг ч нурааж, усыг ч эргүүлэх" тухай омог бардам ярьдаг байсан бол одоо дэлхий сөнөхийн цагт хаахна очиж амь хоргодох вэ гэх нь холгүй явж байна. Угаасаа хүний болоод бусад хүчин зүйлээс шалтгаалан хүрээлэн буй орчин нэг хэсэгтээ тасралтгүй улам таагүй болох нь батлагдлаа. Монголын нутаг дэвсгэрийн хувьд "Баруун аймагт хүний, зүүн аймагт малын мөргүй болох цаг ирнэ" гэдэг домог яриа биеллээ олох гээд л байна.
ҮАБ-ын үзэл баримтлалын "Усны нөөцийн хомсдлоос сэргийлэх" (3.5.1) тухай хэсгийг уншаад үзэхэд зарим заалтууд анхаарал татаж байна. "Хангай Хэнтийн нурууны усны эх ба Хөвсгөл нуур орчмыг улсын нөөцөд авч, тэнд уул уурхайг хориглоно" (3.5.1.6) гээд шууд заажээ. Хуулиар хориглоогүй болгон зөвшөөрөгддөг гэсэн үг бий. Тэгэхээр Алтайн нуруу ба их нууруудын ай сав, Увс Буйрын гүн цэнхэр нууруудыг хамгаалах боловчиг бүр арга тасарвал нэгдүгээр асуудал лав биш болоод явчихлаа. Бид олон жилийн дараа гурван голын эх ба Хөвсгөл нууран дээр шахагдаж үлдэж болзошгүйг урьдчилан харсан хэрэг байх. Гэтэл энд манайхан фосфорит, алт олборлохоор очин буу шийдэмдээ тулаад байгаа билээ. Цэвэр усны нөөцөө авч хоцрохын тулд бороо цасны усыг нөөцлөх ажлыг бүх сум аймаг дор бүрнээ хөрөнгө гарган эн тэргүүнд хийх ёстой юм байна. Өөрөөр хэлбэл томоохон нүх ухаж бетондон, гялгар цаас дэвсэн дотор нь усаар дүүргээд дээгүүр нь бас ууршихаас сэргийлэн дээгүүр нь шороогоор хучна гэсэн үг. Энэ талаар байгаль орчны усны асуудал хариуцсан хэдэн нөхөд л амандаа бувтнадаг байсан болохоос ингэж хүчээ авсан тодорхой хууль журам бүрхэг, бусад хуулинд дурдах төдийхөн байв. Мөн энэ ажлын хүрээнд "Орхон говь", "Хэрлэн-говь" гэх мэт төслүүдийг яаралтай хэрэгжүүлж трубагаар говь руугаа ус татах нь ойлгомжтой боллоо. Зарим нэг гишүүд Хятадын Далай нуурыг ширгээх гэж байна. Хэрлэн төслийг зогсооход дэмжлэг үзүүлээрэй гээд гүйж явсан. Мөн иймэрхүү чиглэлийн хөдөлгөөнүүд үйл ажиллагаагаа зогсоож хуулиндаа захирагдах биз ээ. Нийслэлд цэвэр усаар жорлонгоо цэвэрлэдэг тансаглал одоо автоматаар хууль зөрчсөнд тооцогдоно. Төв Азийн өндөрлөгөөс улам бүр урсаж ховордсоор буй цэвэр усны сүүлчийн шавхруу жил ирэх тусам алтны үнэ рүү дөхөж байгаа нь манай үндэсний аюулгүй байдал мөнөөр барах уу даа.
УИХ-ын гишүүд. Намуудын мөрийн хөтөлбөрт малчдыг элдэв татвараас чөлөөлөх, мал сүргийг өсгөх, бүр тодруулбал ямааг өсгөж түүнд зориулж мөнгө гаргах гэх мэт олон амлалт биелэлтүүд хангалттай бий. Тэгвэл одоо "Уур амьсгалын өөрчлөлт, газрын доройтлын үр дагаврыг бууруулах" (3.5.2) хэсгийг уншицгаая. Нөгөө гишүүд чинь хэдэн малчдаа бүр эсрэгээр нь кноп дарж "алаад хаячихжээ". "Бэлчээр ашигласны төлбөр тогтооно. Газар доройтуулсны хариуцлага хүлээлгэнэ. Мал маллахаар бол тухайн газрын даацанд нь тааруулж тоог нь цөөлнө. Сүргийн бүтцэд хонь ямаа ямар харьцаатай байх ёстой билээ тэр хэмжээгээр нь байлгана". (3.5.2.2).
Зүүн ба өмнө зүгийн нутгуудад одоохондоо үлдээд байгаа заган ой, баянбүрд болон дорнод Монголын хялганат хээр Мэнэнгийн талыг дархалж малаас чөлөөлөн улс тусгай хамгаалтандаа авахаар боллоо. Цаад утга нь ган зудны аюулаас гарз багатай гарахад зориулсан бэлчээрийн нөөц нутгууд болгож байгаа хэрэг. Бэлчээрийн мал аж ахуй болон малчдад шинжлэх ухаан технологийн ололтыг нэвтрүүлэх зэргээр харж үзэх олон сайхан заалтууд ҮАБ-д тусгагдсаан. Гэхдээ дээр дурдсан хэсэг нэлээн зоримог шийдэл болжээ. Энэ талаарх эрхзүйн зохицуулалт гарахын багцаанд олон хүн орилж чарлан, саналаа чамд өгөхгүй хэмээн хоёр том намынхныг чихдээд авах болов уу.
"Биологийн олон янз байдлыг хадгалах, нөөцийн хомсдлоос сэргийлэх" (3.5.3) гэсэн бүлэг заалт бас их сонин юм байна лээ.
Тэнд зааснаар ямар ч байсан юуны өмнө ургаж байгаа ой мод ашиглахыг бүрмөсөн хориглочихлоо. Банзан хашаа, дүнзэн байшингаар дүүрсэн Монгол цаашдаа энэ хуулинд хэрхэн зохицож амьдрах юм бол. Яс хуулиа барих юм бол Халхын шорон модны хулгайчаар дүүрэх байх. Гэхдээ мод огтолсон гэдэг зүйл анги биш ҮАБ-д заналхийлсэн дотоодын дайсан гэсэн хаяг зүүж өгнө. Түймэр тавих замаар баахан хуурай мод үүсгээд дараа нь хөрөө бариад орчихдог Жаргалантын модны хулгайчид хариуцлага тооцохдоо экологи, эдийн засгийн үнэлгээг бодитой тогтоож хохирол барагдуулна гээд байгаа юм. Экологийн үнэлгээ гэдэг бол аймшигтай том тоо гардаг эд л дээ. Гуалингийн оронд мод орлуулагчийг дэмжих, гадаадаас Сибирээс дүнзээ худалдаж авч болно.
Хувиргасан амьд эс, Монгол дахь биоаюулгүй байдал гэсэн шинэ хэллэг орж ирээд ҮАБ-ын хэмжээнд тулж ирсэн байх юм. Ажлын хэсгийн зарим хүнээс энэ ямар учиртай юм гэж асууж байхад тэр харь зүйлийн амьтан, бичил биеттэйгээ нийлээд "их чухал асуудал" гэж байна. Орчин үеийн технологийн ололт амжилтын үр дүнд химийн болон бусад аргаар маш түргэн ургадаг төмс ногооны сорт, элдэв сүлжээгээр сурталчилдаг янз бүрийн тэжээл, хүнс нь монгол хүний биоаюулгүй байдалд нөлөөлж болзошгүй гэж үздэг юм байна. Хэт олон хүн амтай гүрнүүд эхлээд ард түмнээ өлсгөлөнгөөс аврах нь ҮАБ-ын эхний алхам. Тэнд жилдээ бус сардаа хурааж авдаг тариа ногоо жимс шаардлагатай. Манай нөхцөлд арай ч модоо барьчихаагүй, хэдэн малын буян байна. Толгой шийрээ хүртэл тоож иддэггүй ард түмэнд биологийн цэвэр бүтээгдэхүүн эрүүл мэндэд чухал болохоос үл таних, батлагдаж олон жилийн шалгуур үзээгүй хүнсийг азнах нь зөв гэж үзэж байгаа. Энэ нь соёлтой хоолноос амсалгүй гурилтай лавшаатайгаа үлдсэн бүдүүлэг монголчууд гэж хэн ч шоолохгүй гэнэ шүү. Тэгээд ч үндэсний үйлдвэрээ дэмжиж, өөрсдийн экологийн цэвэр хүнсээр дотоодын хэрэгцээг хангах бусад олон шаардлагатай уяасан арга хэмжээ юм. Энүүхэндээ гэхэд бид чинь баахан хятад төмс, алим, Чернобылийн хортой байж магадгүй цай, хувиргасан амьтан ургамлаар баахан хооллов доо. Ёстой энийг ҮАБ гэхгүй өөр юуг ҮАБ гэх "юумбээ ээ".
Цаашлаад манайхан үнэ хямдыг нь хараад хамгийн хоцрогдсон техник технологи, хуучирсан машин энэ тэр чирч ирж орчныг завааруулдаг явдалтай дорвитой тэмцэл хийхээ амлаад байна. Яваандаа нүүрсийг газраас ухаж авсан хэвээр нь түлдгээ хүртэл татгалзаж шинэ технологи нэвтрүүлэхээр төлөвлөж байгаа аж.
Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал энэ мэтчилэнгээр зөндөө олон өөрчлөлт шинэчлэл хийгдсэн байна. Энэ нь зүгээр л нэг иймэрхүү байвал мөн гоё оо гэсэн тунхаг төдий баримт биш болохоор төр засаг ба олон нийт маш их ач холбогдол өгөөд байгаа юм л даа. Уг үзэл баримтлалыг хэрэгжүүлэхийн тулд цаана нь асар их хөрөнгө, төсөв гарах нь мэдээж. Түүнээс дутахгүй нэг асуудал бол иргэд олон нийтэд үүнийг зөвөөр сурталчлах нь хэвлэл мэдээлэл, төр засгийн үндсэн үүрэг болоод байна. Ингэж байж бид чинь дэлхий дээр өөрийн тусгаар улсаа эсэн мэнд авч үлдэх түүхэн ч гэж болох цаг үед амьдарч явна.
ҮАБ-ын тухай бичсэн уг нийтлэл маань хуулийн албан ёсны тайлбар биш бөгөөд хувь хүний өөрийн ойлгосон, сонирхсон сэдвийн хүрээн дэх сэтгэгдэл гэдгийг дахин хэлэх нь зөв байх.
Дараагийн бүлэгт байгаа мэдээллийн аюулгүй байдал гэсэн хэсэгт бидэнд хамаатай олон ноцтой асуудлууд, ер нь ҮАБ-ын талаарх уг үзэл баримтлал бүхэлдээ маш чухал сэдвүүдийг сайн багтааж өгсөн санагдсан. Тушаалыг хэлэлцдэггүй, биелүүлдэг болохоор энэ нь надад таалагдахгүй байна гэж ярих цаг биш.
Аюулгүй байдлаа хангана гэж юу яриад байгаа юм бэ?
