Одоогоос яг нэг жилийн өмнө буюу 2010 оны 4 дүгээр сарын 27-нд Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын Зөвлөлийн зөвлөмж гарч, ашигт малтмалын хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олголтыг түр зогсоох тухай хуулийн төсөл санаачилж Их хурлаар хэлэлцүүлэх чиглэлийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид өгсөн юм.
Яагаад Үндэсний аюулгүй байдлын Зөвлөлөөр энэ тухай яригдсан бэ гэвэл, ашигт малтмалыг тойрсон харилцаа Монгол Улсын нийтлэг эрх ашигтай, цаашлаад Үндэсний аюулгүй байдалтай холбоотой асуудал болсон байсан.
Тэр өдрөөс яг 7 хоногийн өмнө буюу 2010 оны 4 дүгээр сарын 20-нд ашигт малтмалын хайгуулын лицензийн ашиглалтын байдлыг шалгаж, тодорхой шийдвэр гартал түр зогсоо гэсэн чиглэлийг би ҮАБЗ-ийн ажлын албанд өгч байсан. Тухайн үед нийгэм энэ шийдвэрийг ойлгосон, ойлгоогүй, эсэргүүцсэн, дэмжсэн гээд янз бүрээр хүлээж авсныг та бүхэн санаж байгаа. Дараа нь ашигт малтмалын чиглэлийн албаны хүмүүсийг дуудаж энэ шийдвэрийн талаар тайлбарлаж, аюулгүйн зөвлөл хуралдаж, улмаар 4 дүгээр сарын 27-нд аюулгүйн зөвлөлөөс зөвлөмж гаргасан.
Энэ үйл ажиллагааг зохион байгуулсан хоёрхон шалтгаан бий.
1 дүгээрт, өнгөрсөн хугацаанд ашигт малтмалын салбарт явагдсан энэ харилцаанд гарсан алдаа онооныхоо учрыг олох, олгосон лиценз, аж ахуйн нэгжүүдэд болон хүмүүст өгсөн, ажиллаж байгаа лицензийнхээ тоо хэмжээг эргээд нэг харъя.
2 дугаарт, цаашдын бодлого зорилгоо өнгөрсөн хугацааныхаа сургамж дээр тулгуурлаж тодорхойлъё гэсэн ийм л хоёр зорилготой байсан юм. ҮАБЗ-ийн зөвлөмжийг үндэслээд Улсын Их Хурал хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг 2010 оны 5 дугаар сараас 2010 оны 12 дугаар сарын 31-н хүртэл зогсоох хууль баталсан. Хууль үйлчилж байх хугацаанд бид ашигт малтмалын салбарын талаар авах арга хэмжээ, цаашдын зорилгоо тодорхойлж чадаж уу гээд үзэхээр чадаагүй байсан. Нэг үгээр хэлбэл шинээр ямар асуудлууд байгаа юм, хэрхэн зохицуулах юм гэдэг бодлого маань хуулийн хэмжээнд томъёологдож чадаагүй. Тийм учраас дахиад энэ онд санал оруулж, 2011 оны 4 дүгээр сарын 30 хүртэл ашигт малтмалын хайгуулын лиценз олголтыг зогсоосон. Өнөөдөр 4 дүгээр сарын 28. Хоёр хоногийн дараа хайгуулын лиценз олгохыг зогсоосон хугацаа дуусах гэж байна. Тиймээс УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд, Аюулгүйн зөвлөлийн гишүүдтэй яриад ашигт малтмалын хууль шинээр батлагдаж гартал хайгуулын лиценз олголтыг зогсоох тухай хууль санаачлаад санал авахаар Засгийн газарт хүргүүллээ. Одоо ажил хариуцаж байгаа хүмүүс нэг зүйлийг ойлгох хэрэгтэй. Лицензийг 4 дүгээр сарын 30-наас хамаагүй тараагаад эхлэх тухай асуудал байхгүй. Өнгөрсөн хугацаанд авсан сургамж дээрээ тулгуурлаад ашигт малтмалын шинэ харилцааг зохицуулах хууль гартал ашигт малтмалын хайгуулын лиценз олголт зогсох ёстой. Мөн лиценз худалддаг, аж ахуйн нэгж иргэдээс буцаж ирж байгаа лицензүүдийг дахин олгодог байдлыг зогсоох чиглэлүүдийг өгсөн.
Одоо ашигт малтмалын лиценз тойрсон энэ асуудлыг УИХ-ын түвшинд ярихаар төлөвлөж байгаа учраас тодорхой судалгаа, тооллогыг хийх шаардлагатай. Ойрын өдрүүдэд энэ ажлыг хийе. Яг хичнээн лиценз олгогдсон юм, хэд нь ашиглаж байгаа, хэдий нь буцааж өгсөн юм, хэд нь өнөөдөр хайх түвшинд байгаа юм бэ гэдгийгээ бүгдээрээ мэдэх шаардлагатай гэж бодож байна.
Эрдэс баялгийг тойрсон энэ сэдэв 2005 оноос эхэлж хүчтэй яригдаж эхэлсэн. Би тэр үед Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан. Тухайн үед манай ахмадууд цуглаан зохион байгуулаад ярилцаад, асуудал гаргаж тавьдаг байсан. Их хурлын гишүүдийн зүгээс, манай эрдэмтэд, судлаачдын зүгээс, иргэний хөдөлгөөнийхний зүгээс гаргаж тавьдаг байсан, тэр үед яригдаж байсан нэг тоог та бүхэн сайн санаж байгаа. Монгол Улсын нийт нутаг дэвсгэрийн 40 гаруй хувь нь буюу бараг тал хувь нь ашигт малталын хайгуулын лицензэд хамрагдсан байна гэдэг байсан. Тэр үед ашигт малтмалын хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгогдсон Монгол Улсын газар нутгийн хэмжээ 46%-д хүрчихсан байв. Тэгэхээр 2005 онд энэ асуудал хүчтэй яригдах нь аргагүй байжээ. Судалгаанаас харахад, 2000-2004 онд ашигт малтмалын хайгуулын лиценз хамгийн их олгогдсон байдаг. Тодруулж хэлбэл 7418 ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл олгогджээ. Энэ нь өнөөдрийг хүртэл нийт олгогдсон байгаа лицензийн тал хувь нь гэсэн үг. 1997 оноос хойш 2011 оны байдлаар нийтдээ 14734 лизенц олгосон байна. Тэгэхээр эх орноо зарлаа, худалдлаа, энэ бодлого буруу явж байна гэдэг ойлголт 2005 онд гарч ирэх нь зүй ёсны зүйл байжээ гэж харагдаж байна.
Өнөөдөр төрийн бодлого тодорхойлоход оролцож байгаа бүх хүмүүс, Ерөнхийлөгч, Их Хурал, Засгийн газар, олон нийтийн байгууллагууд, эрдэмтэн, мэргэд манай ахмадууд бүгдээрээ ярилцаад энэ асуудлыг зөв зохицуулах ёстой.
2010 оны 5 дугаар сараас хойш буюу ашигт малтмалын хайгуулын лиценз олголтыг зогсоож, энэ чиглэлд ажилласнаар ямар үр дүнд хүрснийг товчхон хэлье. Монгол Улсын газар нутгийн 46% хувь нь ашигт малтмалын хайгуулын лицензтэй байсан бол, өнөөдөр 16,1% болж буурсан байна. 30%-иар багасгаж чаджээ. Энэ хооронд 2500 лиценз буцаж ирсэн. Энэ нь 22 сая га талбайг хамарч байна.
2005 оноос хойш тоолбол 6 жил ашигт малтмалын тухай хуулийн сургамж, алдаа онооны тухай монголчууд маш их өргөн хүрээтэй ярьж байна. Ерөнхийлөгчийн хүрээнд ч хэд хэдэн удаа ярьж, зөвлөлөө. Иргэний танхимд ч, байгаль орчин, ашигт малтмалын хуультай холбоотой, лиценз зөвшөөрөлтэй холбоотой асуудлаар иргэд ирж үгээ хэлж байна. Манай эрдэмтэд, ахмадууд, геологичид санал боловсруулаад ажиллаж байна.
Тэгэхээр энэ 2 өдөр бидэнд ярих сэдэв маш их байгаа. Энэ хэлэлцүүлгийн гол зорилго нь төр, засгийн зүгээс, Ерөнхийлөгчийн зүгээс хуулийн төсөл гаргаад, энэ асуудлыг ингэж шийднэ гэдэг бодлого та бүхэнд тулгах гээгүй. Эхлээд та бүхний саналыг сонсъё гэсэн юм. Өнгөрсөн хугацаанд явж ирсэн сургамж алдаа оноо нь юу байсан юм, ололт нь юу байсан юм, шинээр хууль гаргана гэвэл ямар асуудлыг хөндөх ёстой юм, хамгийн гол нь яаж шийдэх вэ гэдэг шийдлээ яръя гэсэн юм. Асуудлыг бидний өмнөөс хэн ч ирж шийдэж өгөхгүй. Тийм учраас энэ асуудалд санаа нь зовж байгаа ард иргэдийн маань төлөөлөл энд цуглаад ярилцъя гэж байна.
Хуучин гэрээнд байгаа хөрөнгө оруулалтын гэрээ гэдэг ойлголтыг шинэ хуулинд тусгах хэрэг байна уу? Тийм байдлаар татварын болон бусад хуваарилалтыг хөрөнгө оруулагчдад олгох хэрэг байна уу, үгүй юу? Үүнийг Монгол Улсын бусад хуулиар зохицуулаад явчих боломж байна уу? Төрийн оролцоо гэж их яригддаг. Анх 2004 оны үед, төрийн оролцоог багаас эхлүүлье гэж яригдаж байгаад 34% болгоё гэж тэр үеийн Засгийн газар шаардаж байсныг би сайн санаж байна. Тэгэхээр төрийн оролцоо гэдэг юм хэрэгтэй юу, үгүй юу? Эргээд төр лүү зүтгэгчдийн тоог нэмэх үү? Стратегийн ордын ангилал зөв үү, буруу юу? Ордын нэрээр гаргасан нь зөв үү, аль эсвэл төрөл зүйл нөөцөөрөө байх юмуу? гээд маш олон асуудал байна.
Орхигдсон нэг асуудал бол орон нутагтай холбоотой асуудал байгаа. Орон нутгийн оролцоо гэж яг юу байх юм, яаж шийдэх юм? Орон нутаг сүүлчийнх нь үгийг хэлж байх ёстой юу? Аль эсвэл Засгийн газар газар сүүлчийнх нь үгийг хэлж байх ёстой юмуу? Монгол Улс архины зөвшөөрөл олгохдоо Засгийн газрын хурлаар ярьдаг, ашигт малтмалын хайгуулын ашиглалтын зөвшөөрөл олгохдоо нэг агентлаг шийддэг. Энэ зөв үү, буруу юу? Энэ асуудлуудыг бид ярих хэрэгтэй.
Байгаль орчинтой холбоотой маш их асуудал байна. Уурхай ашиглагдаад, дараа нь тухайн уурхайн хаалт гэдэг ойлголт ерөөсөө байхгүй явж ирлээ. Уурхайн хаалтыг яаж хийх вэ гэдгийг төлөвлөсөн байх ёстой. Уурхай дагаад 20 мянга, 40 мянган хүнтэй суурин амьдрал бий болж байна. Уурхай байхгүй болсон цагт тэр хүмүүс цаашаагаа яаж амьдарч явах юм? Энийг хэдийд нь төлөвлөх юм бэ? Манайд уул уурхайн төлөвлөлт гэдэг ойлголт байхгүй, энэ хуулинд ч байхгүй. Монгол Улс цаашаагаа газар луугаа, уурхай руугаа дайрсан орон байх юмуу? Аль эсвэл өөр салбаруудаа хөгжүүлэх юмуу? Хаана очиж бид хазаараа татах юм бэ? Юун дээр очиж асуудлаа шийдэх юм бэ? гээд маш их том олон асуудлууд байна.
Өнгөрсөн хуулинд, хайгуулын түвшинд асуудлыг зохицуулаад ашиглалтын түвшинд, бүр цаашаагаа боловсруулалтын түвшинд ерөөсөө зохицуулалт хийгээгүй байна. Өнөөдөр уул уурхайн салбар дээр боловсруулах үйл ажиллагаа явуулж байгаа тийм аж ахуйн нэгж ямар ч зөвшөөрөл авахгүй байгаа.
Тухайн үедээ, өнөөдрийн монголыг дэлхийн ашигт малтмалын газрын зураг дээр гаргаж ирэхийн тулд тийм хууль, тийм бодлого бидэнд хэрэгтэй байсан байх. Үнэндээ, 1997 онд ашигт малтмал гэдэг ажил хариуцсан нэг төрийн байгууллагын хүрээний асуудал байсан болохоос биш, олон нийтэд энэ талаар ямар ч ойлголт байгаагүй. Ямар нэгэн гадны хөрөнгө оруулагч ирээсэй, Монгол руу дэлхийн томоохон уул уурхайн компаниуд ороод ирээсэй гэдэг, түрүүлж ирсэн нь тэр хайгуулынхаа лизенцийг авдаг иймэрхүү л чөлөөт байдлаар шийдсэн. Тодорхой цаг хугацаа өнгөрлөө, одоо бид ард иргэдтэйгээ нийлээд энэ асуудал дээр эргэлт гаргая.
Одоо бол ямар нэгэн шилжилт, ямар нэгэн цаг хугацаа хүлээх тухай асуудал байхгүй. Монголын өнөөгийн хүрсэн түвшин, монголын ард түмний эрх ашгаа эрхэм болгоод, дэлхийн стандарт, уул уурхайн стандартыг баримтлаад хуулиа батлах ёстой.
Өнөөдөр хамгийн их маргаан болж байгаа Оюу толгойн ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг ямар нэгэн асуудал тавилгүйгээр шууд олгосон байгаа. 2003 оны 12 дугаар сард Оюу толгой гэдэг тэр компанид ашиглалт хийх эрхий нь Засгийн газар өгчихсөн. Энэ тухай өнөөдөр ярьж байгаа хүн байна уу? Ашиглаад эхлэхээр ашиглалтын тухай гэрээ байгуулъя гэж хойноос нь гүйж байж өнөөдрийн хөрөнгө оруулалтын гэрээний тухай асуудал босож ирсэн биз дээ.
Хариуцлагатай холбоотой асуудлыг хуулинд яаж оруулахыг ч сайн ярилцах хэрэгтэй. Байгаль орчны нөхөн сэргээлтээ хийгээгүй явсан аж ахуйн нэгжид ямар хариуцлага тооцох юм гэдэг зохицуулалт маш их бүдэг байгаа. Бид “ойрхон” ой тогтоомжтой байж болохгүй.
Үндсэн хуулинд, Монгол Улсын газрын хэвлийн баялаг ард түмний мэдэлд байна гэж байгаа. Төрөөр дамжуулж энэ баялгийг эргэлтэд оруулах тухай ойлголт дээр бүгдээрээ нэг саналтай болох хэрэгтэй байна. Ашиглалтын лизенц өгч байгаа гэдэг явдал нь тэр газрыг, тэр баялгийг тэр этгээдэд шилжүүлсэн, өгсөн гэсэн үг биш, ашиглах эрхийг төр өглөө гэсэн үг: “Энэ манай ард түмний өмч, чи олборлолт хийхээр бол одоо тэр олборлолт хийх эрхээ төрөөс ав. Ард түмнийхээ нэрийн өмнөөс анхны асуудлыг тавьдаг, тулгадаг, шийддэг нөхцөл тавьдаг нь төр. Дараа нь чи боловсруулалт хийх гэж байгаа бол дахиад төрөөс, орон нутгаас нь, орон нутгийнх нь ард иргэдээс эрхээ ав” гэж байна.
Бид хайгуулын лизенцийг ямар түвшинд олгох вэ гэж яриад байгаа. Магадгүй орон нутгийн иргэдийн хувьд нэг сумын нутаг дээр л хуваагдаж байгаа. Харин аймаг сум дамжсан зөвшөөрлийн асуудал гарч ирэхэд орон нутгийнхаа иргэдээр хэлэлцүүлээд, иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал нь Засгийн газарт оруулж ирээд, Засгийн газар дээр ярьдаг байж болно.
Хамгийн гол нь энэ асуудлуудыг яаж зохицуулах вэ? Харамсалтай нь хууль боловсруулж, баталж байгаа үйл явцыг нилээн бүдүүн бараг хийдэг. Тунхаглал бичээд орхичихдог, тунхаглал нь хариуцлага тооцож болдоггүй, ажил хийж ч болдоггүй, тунхаглал дагасан тунхагласан ерөнхий шүүмжлэлүүд яваад байна. Тэгэхээр хариуцлагатай холбоотой асуудлыг ил тодорхой ярих ёстой. Өнөөдөр уул уурхай руу орж ирчихээд өөр бизнес монголд эрхлээд эхлэх ийм шаардлага байна уу? Бусад бизнесийг Монгол Улсын аж ахуйн нэгжүүд, нийлүүлэгч байдлаар хийгээд бизнес яваг л дээ, эсвэл ханган нийлүүлэлтийг тавь тавин хувиар хөрөнгө оруулж хийх ёстой гэдэг ч юмуу, ийм санал байгаа бол энэ тухай яръя.
Уул уурхайн бизнес заавал олон нийтийн байх ёстой, хувьцаат компани байх ёстой. Нэг эзэн, нэг гэр бүлийн байх юмуу? Аль эсвэл ардын капитализм гэж ярьдаг шиг монголын ард түмэн бүгдээрээ оролцоод хэдэн төгрөгөө хувьцаа болгоод оруулаад, тэр уурхайг ашиглаж байгаа, үйлдвэрлэл явуулж байгаа үйл явцад Монгол Улсын иргэд оролцох эрх нь нээлттэй ийм хэлбэр лүү бид нар орох юм уу? Уул уурхайгаас орж ирж байгаа баялаг хэдхэн хүний халаас, гадаад дотоодын дансанд үлдэж болохгүй, энэ бол монголын ард түмний нийтийн өмч, бүтээл болох ёстой. Нийтээрээ оролцож бүтээнэ. Ярилцаад үүнийгээ хууль болгоё. Би Засгийн газартай, Их Хурлын даргатай, ер нь ашигт малтмалын хуулийг Ерөнхийлөгч санаачилж оруулъя гэж ярьсан. Энэ нь Монголын ард иргэдийн нийтлэг эрх ашгийг хамарсан асуудал учраас. Монголын ард түмнийг хуулиараа төлөөлөх эрхтэй учраас. Засгийн газар, эрдэмтэн мэргэд, ард иргэдээсээ санал авч цэглэж дүгнээд оруулъя. Болж өгвөл энэ хаврын чуулганаар оруулаад батлуулчихъя гэсэн бодолтой байгаа.
Олон жил энэ асуудал яригдаад бэлтгэгдээд явж байна. Яаж шийдэх вэ гэдэг дээр зөрүү гараад байж магадгүй. Тал талаас нь ярьж байгаад шийдье. Манай эрдэм шинжилгээний байгууллагууд, уул уурхайн чиглэлээр судалгаа хийдэг эрдэмтэд, энэ хүмүүсээ бид идэвхитэй оролцоосой гэж бодож байна. Манай бодлого улс төрчдийн сэтгэл хөдлөлийн түвшинд явж байгаа, сэтгэл хөдлөлөөр нэг юм шийддэг, хоёр жилийн дараа тэр нь буруу болдог. Тэгэхээр одоо судалгааны түвшинд шийдвэр гарах ёстой, тэр нь амьдралд нийцсэн байх ёстой. Өнөөдрийн түвшинд сайн хууль гаргаж, энэ асуудлаар бодлогоо сайн тодорхойлж авъя гэж та бүхнийг урьж байна.
Ийм хүрээнд ярихад Та бүхнээс их үнэтэй сайхан саналууд гарна гэж бодож байна. Ингээд энэ яриа, энэ хэлэлцүүлгийн ажилд амжилт хүсье.
