Хэлэлцүүлэгт оролцсон хүмүүс маань маш үнэтэй саналууд хэллээ. Тэгэхээр хамгийн түрүүнд хуулийн орчны судалгааг хийх нь зүйтэй гэсэн санаа их зөв юм уу гэж бодож байна. Газрын хэвлийн тухай, Газрын тухай гээд энэ хэлэлцэж буй асуудалтай холбоотой маш олон хууль байгаа. Одоо боловсруулж байгаа хуулийн төслийг зөвхөн Ашигт малтмалын гэх үү, аль эсвэл арай өөрөөр нэрлэж оруулах уу гэсэн асуудал байна. Мөн хамтад нь, магадгүй өмнө нь оруулж шийдүүлэх шаардлагатай асуудлын жагсаалт гаргах нь зүйтэй юм шиг байна. Энэ бол зөвхөн Ашигт малтмалын хуулийн асуудал биш өргөн хүрээний зүйл юм.
Ялангуяа Газрын хэвлийн тухай хууль гэж сая хөндсөнийг чухал зүйл гэж би бодож байна. Бүр нарийвчлаад Ашигт малтмалын үнэлгээний тухай, уул уурхай тухай, байгаль орчин, тусгай зөвшөөрлийн тухай гэх мэтээр эхлээд нэг зураг ерөнхий байдлаар нь гаргаж аваад ажилдаа орохгүй бол болохгүй юм шиг байна. Бидний нэг зовлон чинь олны анхаарлыг тухайн цаг үед нилээн татаж байгаа ганц хоёр асуудлыг шийдэх гэж оруулаад тэр нь оновчгүй болдог. Ялангуяа парламент дээр санал хурааж шийддэг хоёр л хувилбар байдаг. Энэ төслийг дэмжих үү, аль эсвэл энэ саналыг дэмжих үү гээд. Заримдаа олонхийн саналыг, ард олны эрх ашиг гэдэг ч юм уу тэр шаардаж байгаа зүйлийг авч чаддаггүй байдал гардаг шүү дээ. Тэгэхээр энэ орчноо бид их сайн харах шаардлагатай байна гэж бодогдлоо. Хуулийн хэрэгжилт гэдэг их чухал асуудал.
Эрүүгийн хууль, Захиргааны хариуцлагын тухай хууль ч гэдэг юм уу, ерөөсөө Төрийн албаны тухай хууль, Улс төрийн албан тушаалтантай холбоотойгоор энэ асуудлыг шийдмээр байна. Саяхан Их Хуралд Нийслэлийн агаарын бохирдлыг бууруулах тухай хуулийн төсөлд хэрвээ энэ Улаанбаатарын утааны асуудал шийдэгдэхгүй бол үүнийг хариуцаж байгаа албан тушаалтнууд нь ажлаасаа чөлөөлөгдөх заалт хийгээд оруулсан. Харамсалтай нь тэрийг нь хасаад баталсан байна лээ. Манайхан албан тушаалын хариуцлага ярина гэхээр их дургүй байгаа юм. Ер нь тодорхой албан тушаалтантай хариуцлага тооцдог болсон үед хууль хэрэгжинэ. Хэрэгжүүлээгүй, хийгээгүй албан тушаалтнууд ажлаасаа өөрчлөгддөг, хариуцлага хүлээдэг энэ заалтыг л оруулахгүй бол хууль худлаа тунхаглал болж хувираад байгаа юм. Ашигт малтмалын тухай хууль тойрсон асуудал дээр бид энэ зүйлийг маш их тодорхой харах шаардлагатай юм байна. Одоо манай Их Хурал, төрд ажиллаж байгаа хүмүүс ч гэсэн үүнийг шийдэхдээ эмээх, болгоомжлох шаардлагагүй.
Өнөөдөр ганц нэг хүн сонирхлын зөрчлийн тухай асуудал хөндөж ярилаа. Ер нь ашигт малтмалын бизнест гүнзгий орсон хүмүүс төрийн алба хаах, улс төрийн шийдвэр гаргах төвшинд ажиллах нь зөв ч юм уу, буруу ч юм уу. Үүнийг хүртэл бид ярих ёстой. Ер нь ашигт малтмалын тодорхой бизнест 5 хувиас дээш гэр бүл нь юм уу өөрөө оролцсон хүн Монгол оронд өнөөдөр хамгийн их ашиг сонирхлын зөрчил яригдаж байгаа, хөгжлийн асуудал яригдаж байгаа зүйлүүд дээр заавал улс төрийн албан тушаал, заавал төрийн тухайн салбарыг хариуцсан албан тушаал хашаад байх шаардлага байна уу үгүй юу. Энэ чөлөөт нийгэмд өөр албан тушаал, ажил хийгээд л яваг л даа. Тэгэхээр иймэрхүү зүйлүүдийг, ашиг сонирхлын зөрчил бүхнийг бодолцон энэ хуулийн төслийн тухай ярихгүй бол бүрэн бүтэн цогц болж чадахгүй болов уу. Татвартай холбоотой асуудлуудыг бүгдийг нь татварын тухай хууль руу оруулж шийдмээр байна. Ингээд Ашигт малтмалын тухай хууль гээд гаргасан бол тэр нь тогтвортой байх хэрэгтэй. Ажиллах хүчинтэй холбоотой ерөнхий заалтууд нь Ашигт малтмалынхаа хуульд, хөдөлмөр эрхлэлтийн асуудал нь нөгөө хуульдаа орж шийдэгдэх маягаар хийж өгөх хэрэгтэй байгаа юм. Хурц гуайг 50 жил ажилласан тэр туршлага дээрээ тулгуурлаад хуулийн төсөл боловсруулж байгаад их талархаж байгаа. Гэхдээ нэг л хуулийн төсөл Их Хурал руу орох ёстой. Хууль санаачлагчийг нь үндсэн хуулиар тодорхой заагаад өгсөн. Ерөнхийлөгч, Засгийн газар, Улсын Их Хурлын гишүүн гээд. Ашигт малтмалын хууль санаачлаад сайн нэр сонсоно гэдэг хэцүү. Гэхдээ нийтлэг эрх ашигтай холбогдсон асуудал учраас сайдын, ашигт малтмалын газрын, Их Хурлын гишүүдийн хүрээнд ярилаа.
Ингээд Ерөнхийлөгч санаачлаад хэлэлцүүлгийг зохион байгуулаад нийтлэг зөвшил олоод чамбай хуулийн төсөл Их Хуралд өргөн баривал яасан юм бэ гэсэн улс төрийн зөвшилд хүрсэн. Сая хамгийн сүүлд ярьсан Ганбаатар их чухал асуудлыг хөндлөө. Хэлэлцүүлэг хийж, ямар саналууд тавьж, ямар асуудлууд хүмүүсийн санааг зовоож байна гэдгийг энэ хоёр өдөр сонсъё гэж бодсон юм. Тэгэхдээ арай өөрөөр тодорхой тодорхой асуудлаар, жишээлбэл байгаль орчны асуудлыг яаж шийдэх вэ гэх мэтчилэн саналуудыг нь сонсоод явъя гэж бодож байсан. Маргааш өглөө хэлэлцүүлэгт шинэ хүмүүс орж ирэх байх. Жаахан хумих маягаар ярих гээд оролдъё. Байгаль орчин ч гэдэг юм уу, орон нутгийн оролцоо, төрийн оролцоо, стратегийн орд гээд ярьж болно.
Хурц гуайг маргааш өглөөний хэлэлцүүлэгт идэвхтэй ороосой гэж бодож байна. Би хуулийнхаа төсөлд энэ асуудлыг ингэж шийдье гэж тусгасан. Үүн дээр мэргэжлийн хүмүүс нэмээд санаагаа хэлэг гэх мэтээр. Алгаагийн хэлсэн таван зүйл л энэ Ашигт малтмалын хуулийн гол зүйл нь байгаа юм шүү дээ. Хажуугаар нь санаа зовоож байгаа асуудлаа ярих боломжийг иргэдийн төлөөлөлдөө олгоё.
Хүмүүс яриад, шүүмжлээд байдаг. Яг цаас үзэг бариад нөгөө хуулийнхаа томъёоллыг гаргах дээр их хойрго. Тэгэхээр энэ хэлэлцүүлгийн санаа чинь болж байна уу гэдэг дээр саналаа бичих, бас ярих маягаар ажлаа зохион байгуулах хэрэгтэй. Энэ хэлэлцүүлгийг хараад байхад Ашигт малтмалын тухай хуулийн төсөл Их Хурлаар ороход хугацаа хэрэгтэй юм шиг санагдлаа. Гэхдээ бид их ярьсан учраас одоо жаахан хумиад зохицуулалт руу оруулж харсан дээр болов уу. Уг нь энэ удаагийн Их Хурлын чуулганаар оруулаад батлуулах юмсан гэсэн бодол байгаа. 2012 он гарчихвал Ашигт малтмалын хуулийн төслийн хэлэлцүүлэг улс төрийн намын, сонгуулийн асуудал болж хувираад оновчтой байж чадахгүй болов уу. Тэгэхээр 2011 ондоо бид үнэхээр сайн хуультай болчих юмсан гэж бодох юм. Хажууд нь дагалдах тус тусдаа хуулиудын асуудал байна. Нэмэлт өөрчлөлт оруулах шаардлагатай хуулиуд байна. Өргөн хүрээнд асуудлыг хараад дан ганц Ашигт малтмалын тухай хууль хэмээн явцууралгүй цогц байдлаар ажиллавал зүйтэй гэсэн санаа төрж байна. Иймээс өнөөдрөөс П.Цагаан зөвлөх ахлаад эрх зүйн орчны судалгааг эхлүүлж, ямар хуулиудад нэмэлт, өөрчлөлт оруулах шаардлагатайг тодорхойлох хэрэгтэй байна. Түүнчлэн байгалийн нөхөн сэргээлтийн асуудлын талаарх судалгааг Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам, Ашигт малтмалын газар хоёр хамтран хийж, тооллого явуулж байгаа гэж би ойлгож байна. Хаана, хэдий хэмжээний газрыг ямар байгууллага ухаад, онгичоод хаясан талаарх судалгааг төрийн байгууллагууд маш нарийвчлан гаргах хэрэгтэй.
Ашигт малтмалын лицензтэй холбоотой асуудал байна. Лиценз олгохыг зогсоосон шийдвэрийг Ашигт малтмалын тухай хуулийн төсөл батлагдах хүртэл хугацаагаар хойшлуулъя гэсэн саналыг бид УИХ-д оруулахаар бэлтгэн Засгийн газраас санал авч байна. Энэ асуудлыг ойрын хугацаанд УИХ хэлэлцэнэ гэж ойлгож байна. Үүнтэй холбоотойгоор УИХ-ийн гишүүдээс тавьдаг нэг асуудал нь зөвхөн ашигт малтмалын лицензийг шинээр олгох асуудлыг хязгаарлах төдий бус, нэгэнт шийдэгдсэн лицензийг бусдад шилжүүлэх, худалдаалах асуудлыг энэ хугацаанд зогсоох тухай юм.
Гишүүд УИХ-д оруулсан тухайн асуудлыг өргөжүүлье гэвэл Ерөнхийлөгчийн хувьд татгалзах зүйл байхгүй. Нөгөө талаар ашигт малтмалын асуудал эрхэлсэн төрийн байгууллагууд анхаарал хандуулан тооллого явуулж, гадаад дотоодын хичнээн аж ахуй нэгжид хэдэн лиценз хаана байгаа, тэдгээрийн ашиглалт болон шилжилт нь ямар байгаа талаарх судалгаа хийж, энэ асуудлаар нэгдмэл ойлголттой болъё гэсэн бодол байна.
Хууль гарах гэж буйтай холбоотойгоор албан тушаалтнуудаас мэдээлэл дээр ажиллах асуудал гардаг. Би хувьдаа энэ үйлдлийг гэмт хэрэг гэж үзэж байна. Хууль гарахаас өмнө лицензийг бусдад шилжүүлэх, бэлэглэх гэх мэт асуудал гаргавал энэ нь гэмт хэрэг шүү. Мэдээллийн давуу байдал, албан тушаалаа хууль бусаар ашиглан ийм асуудал гаргаж буй этгээдийг шалгах болно.
Иймээс нэгдсэн байдлаар лиценз тойрсон тооллого зэрэг асуудлыг ойрын үед нэг мөр шийдвэрлэж авъя гэж бодож байна. Маргааш өглөөний хэлэлцүүлэгт би сууя. Иргэний танхимд болж буй хэлэлцүүлэгт тэр болгон Ерөнхийлөгч сууж чаддаггүй ч энэ асуудал үнэхээр чухал тул маргааш өглөө 9.30-12.30 хүртэл үргэлжлэх энэхүү хуралд би оролцъя гэж бодож байна. Энэхүү хурал нь олон нийтэд шууд дамжуулж байгаа арга хэмжээ тул дундуур нь завсарлаад байх боломжгүй. Хүмүүс өөрсдийн ажил албаа зохицуулна биз ээ. УИХ-ын гишүүд маань энэхүү хэлэлцүүлэгт байнгын хорооны хуралдааныхаа зав чөлөөгөөр ирж суумаар байна. Түүнчлэн ажлын хэсгийн гишүүд, асуудал хариуцсан яамдын хүмүүс маргааш энэхүү хуралдаанд идэвхтэй оролцохыг хүсэж байна. Ингэж байж бид үнэхээр олонхийн санаа бодол туссан, олонхийн эрх ашигт нийцсэн боломжийн хуультай болно. Нийтийн өмчийн болон гэрээний тухай хуулийн зохицуулалтыг бий болгомоор байна. Засгийн газраас ажлын хэсэг гарган өмчийн эрх, түүний дотор нийтийн өмч, төрийн өмч, хувийн өмч болон орон нутгийн өмч, тэдгээрийг тойрсон асуудлыг судлан үзэж ойрын үед санал боловсруулан ажилламаар байна. Гадна, дотны дэмжигч улс орнуудтай хамтран энэ асуудлыг шийдмээр байна. Шилжилтийн улс орнууд энэ асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэсэн гэдгийг судалж үзмээр байна. Өмчийн эрхийн болон гэрээний эрхийн зохицуулалтгүй байгаа нь өмчлөгч, хөрөнгө оруулагчид, Монгол Улсын иргэдийнхээ эрх ашгийг төрийн зүгээс хохироох нэг нөхцөл болж байна. Түрүүн Содном гуай хэлсэн “Одоо бол ухаалаг байх цаг шүү” гэж. Би үүнтэй санал нэг байна. Монгол Улсын өөрийнх нь онцлог их нөлөөтэй. Бид хоёр том хөрштэй. Бидний байршил өөрөө их онцлог. Одоо цагт улс төрийн сонирхол гэдэг зүйл өөрөө эдийн засгаар дамжиж орж ирж, мөнгөөр үнэлэгддэг болжээ. Иймд өвөрмөц байршилтай, онцгой сонголт хийсэн манайх шиг улсын хувьд эдийн засгийн хөгжил, ард иргэдийн амьдралыг өөд татах гол эх үүсвэр болсон эрдэс баялгийг тойрсон асуудлаа бид их ухаалгаар шийдвэрлэх хэрэгтэй. Энэ асуудал нь бусад улс орны хувьд 50 хувийн ачаалал өгдөг бол манай улсын хувьд тэрнээс хоёр, гурав дахин их хэмжээний ачааллыг өгч байна. Яагаад гэвэл энэ нь бидний сонгож авсан зам, байршилтай ихээхэн холбоотой. Иймээс бид энэ асуудалд маш их хэрсүү хандах шаардлагатай байна.
Иймээс өнөөдрийн хэлэлцүүлэгт оролцсон та бүхэнд баярлалаа. Маргааш хэлэлцүүлгээ үргэлжүүлье.
