Нийтийн зар мэдээний тухай хуулийн төслийн үзэл баримтлал
Нэг. Хуулийн төсөл боловсруулах үндэслэл, шаардлага
Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 3.1-т “Монгол Улсад засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна”. “Монголын ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцож, мөн сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан энэхүү эрхээ эдэлнэ” хэмээн шийдвэр гаргах төвшинд иргэдийн оролцооны хоёр хэлбэрийг тунхаглан баталгаажуулж өгчээ.
Өнгөрсөн 20 гаруй жилийн туршид Монгол Улсад иргэдийн оролцооны хоёр хэлбэрээс төлөөллийн ардчиллын тогтолцоо илүүтэй давамгайлж ирсэн ба иргэд төрийн болон харьяа нутаг дэвсгэрийнхээ шийдвэр гаргах төвшинд шууд оролцох эрхээ эдэлж чадаагүй. Ардчилсан улсуудын туршлагаас үзэхэд тэдгээр улсууд шууд ба төлөөллийн ардчиллыг хослуулснаар амжилтанд хүрсэн байдаг.
Иргэдийн шууд оролцооны гол үндэс нь иргэдийг харьяа нутаг дэвсгэрийнх нь төрийн захиргаа, нутгийн өөрөө удирдах ёсны байгууллагын зүгээс төсөв санхүү, бодлого шийдвэр, хурал, хууль тогтоомж, төрийн үйлчилгээний талаархи бүхий л мэдээллээр хангах явдал юм. Мэдээлэлтэй иргэн л шийдвэр гаргахад оролцож, бие даан шийдвэр гаргаж, төрийн бодлогыг нийтийн эрх ашигт нийцүүлэн залруулах зэргээр үзэл бодлоо хуулийн хүрээнд чөлөөтэй илэрхийлж, эвлэлдэн нэгдэх чадвартай, үүрэг, хариуцлагатай иргэн болж чаддаг. Мэдээлэлтэй нийгэмд төр ба иргэн нь хариуцлагатай болж, хардлага, популизм, жагсаал цуглаан зэрэг нийгмийн эмх замбараагүй байдал арилж, асуудлыг тайван замаар шийдэх зөвшилцлийн соёл бүрэлдэн тогтоно.
Өнөөгийн байдлаас харахад Монголын төрийн захиргааны байгууллагууд иргэдийг мэдээллээр хангах чиг үүргээ биелүүлээгүй, Үндсэн хуулийн заалт хэрэгжээгүй,Төрийн мэдээлэл өгөх үүргийг хуулиар тогтоох, иргэд төрийг хянах, шийдвэр гаргахад оролцох боломжийг бодитой болгохын тулд “Нийтийн зар мэдээний тухай” хуулийг гаргах нь зүй ёсны юм.
Хоёр. Нийтийн зар мэдээний тухай хууль гаргах зайлшгүй үндэслэл
2011 оны эцсээр ажлын хэсгээс "Нийтийн зар мэдээний үлгэрчилсэн журам"-ыг боловсруулан гаргаж олон нийтэд Иргэний танхимын хэлэлцүүлэг, сургалт явуулах зэрэг олон сувгаар танилцуулсан ба иргэдийн зүгээс маш их дэмжиж байв. Гэтэл 2013 онд эдгээр үлгэрчилсэн журмыг иргэдээр нээлттэй хэлэлцүүлэлгүй Иргэдийн Төлөөлөгчдийн хурал /цаашид ИТХ гэх/-ын төлөөлөгчид нь ёс төдий батлан хэлбэрдсэн олон тохиолдол илрэв. "Нийтийн зар мэдээ түгээх журам"-ын дагуу иргэдэд жишээ нь ОНХС-ийн талаар мэдээлэл өгсөн газруудад ОНХС-ийн хөрөнгийг үр ашигтай зарцуулж, улмаар төсвөөс өөр асуудлаар ч иргэд нь идэвхтэй санаачлага өрнүүлж эхэлжээ. Иргэд нь мэдээлэл авсан учраас ч "нийтийн зар мэдээний тусгайлсан эрх зүйн орчин бүрдээгүй, тусгайлсан менежментгүй, иргэдэд зар мэдээ хүргэх төсөвгүй байсан нь нэлээд хүндрэл учрууллаа" хэмээн дүгнэж байна. Харин төсвийн тухай шинэ хуулийг зөрчин ОНХС-ийн талаар иргэддээ мэдээлэл огт өгөөгүй газруудад юу ч хийгдсэнгүй.
Төсвийн хөрөнгийг ИТХ-ын төлөөлөгчид иргэдээсээ нууцлан хэлэлцэж, албаны тансаг унаа машин авах, албан тасалгаандаа засвар хийх зэрэг зөрчлүүд илэрсэн баримт дэлгэгдээд байна. Иргэд, ИТХ-ын зарим төлөөлөгчдийн зүгээс Төсвийн тухай шинэ хуулийн хэрэгжилт, ОНХС-ийн хөрөнгийн зарцуулалтад аудитын шалгалт хийлгэх санал хүсэлт гаргаж байна. "Нийтийн зар мэдээний үлгэрчилсэн журам"-д нийтийн мэдээллийг 4 төрөл болгон ангилсан ба "Хууль тогтоомжийн тухай мэдээлэл" гэсэн төрөлд иргэдэд шинээр гарч буй хууль тогтоомжийг тайлбарлан таниулах, иргэдээр нээлттэй хэлэлцүүлэх тухай заалт орсон байгаа. Гэтэл тэдгээр ИТХ-ын төлөөлөгчид энэхүү заалтыг үл ойшоож, тэр бүү хэл УИХ-аар нэгэнтээ батлагдаад 2013 оны 01-р сарын 01-нээс эхлэн хүчин төгөлдөр үйлчилж эхэлсэн Төсвийн тухай хуулийн 63-р бүлгийг ч үл ойшоосноор төсвийн олон тэрбум төгрөгийг шамшигдуулсан болно.
Мөн "Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хууль"-н 23.10-р зүйлд "Баг, хорооны Хурлын хуралдаанд зөвхөн тухайн баг, хорооны сонгуулийн насны иргэн бүр оролцож болох бөгөөд хуралдаанд багт 4 өрх тутмаас, хороо, аймгийн төвийн сумын багт 20 - 30 өрх тутмаас тус бүр нэг хүн хүрэлцэн ирсэн тохиолдолд хүчинтэйд тооцно" гэсэн заалт нь бодит амьдрал дээр баг, хорооны нийт иргэдийг мэдээллээр хангах эрхийг ноцтой зөрчдөг. Засаг дарга, баг, хорооны хурлын тэргүүлэгчид энэхүү заалтыг хэрэгжүүлэх нэрээр баг, хорооны хуралд өөрсдийн үзэмжээр иргэдийг нэр цохон урилгаар суулгах, зөвхөн тодорхой иргэдэд мэдээлэл хүргэх зэргээр иргэдийн мэдээлэл авах эрх, улмаар тэдний шийдвэр гаргахад оролцох эрхийг зөрчиж, иргэдийн идэвх санаачлагыг боомилон хааж ирлээ. Гэтэл ардчилсан улсуудын жишгээр иргэн хүн зөвхөн өөрийгөө төлөөлөх эрхтэй ба түүний өмнөөс хэн ч шийдвэр гаргах, мэдээлэл авах эрхгүй байдаг.
Төр нийтэд хамааралтай бүхий л зар, мэдээ, мэдээллээр иргэдээ хангах үүрэгтэй. Төрийн үйлчилгээг хариуцлагатай, иргэдэд үнэхээр хэрэгцээтэй, үнэ цэнэтэй болгож чадах хамгийн зөв гарц бол нийтийн зар мэдээ мэдээлэл түгээх төрийн үйлчилгээг хуульчлах явдал юм. Иргэдээ үнэ цэнэтэй, эрэлт хэрэгцээтэй мэдээллээр хангаж чадсан төр иргэдээсээ эргүүлээд хариуцлага шаардах эрхтэй болно. Мэдээлэлтэй иргэд шийдвэр гаргахад хариуцлагатай оролцдог. Мэдээлэлгүй иргэд бүхий л хариуцлагыг төрөөс нэхдэг. Иргэддээ мэдээлэл өгөөгүй, иргэдийнхээ саналыг сонсоогүй төр бүхий л зүйлийн төлөө хариуцлага үүрэх ёстой болно.
Гурав. Монгол Улсад нийтийн зар мэдээ, мэдээлэл түгээж ирсэн байдал
2013 онд мэргэшсэн судалгааны байгууллагуудын зарим аймаг, дүүрэгт хийсэн судалгаанаас дараах дүгнэлт гарсан байна.Үүнд:
Ерөнхийдөө сум, хорооны удирдлагууд төсөв, санхүүтэй холбоотой мэдээллээс илүүтэй ерөнхий үйл ажиллагааныхаа талаарх мэдээллийг л иргэдэд түлхүү хүргэдэг.
Дөрөв. Гадны улс орнуудад хийсэн судалгаа, туршлага
Дэлхийн нийт 90 улсад, түүний дотор Европын 47 улсад төр нь иргэдэд мэдээлэл өгөх асуудлыг албан ёсоор хуульчилсан байдаг. Нэгэнт төсвийн хөрөнгөөр санхүүжилт авч байгаа бол зарим улсад хувийн хэвшил, иргэний нийгмийн байгууллагууд ч төрийн адил мэдээ мэдээллээ иргэддээ нээлттэй хүргэх үүрэг хүлээсэн байдаг. Ажлын хэсгийн гишүүд Швейцар, ХБНГУ, АНУ зэрэг ардчилсан улс орнуудад нийтийн зар мэдээ мэдээллийн тогтолцоог судалж, Швейцарийн шууд ардчиллын туршлагатай очиж танилцсан. Ажиглалтаас дүгнэхэд ардчиллын дархлаа нь иргэдээ мэдээллээр хангах бие даасан тогтолцоотой, мэдээ мэдээлэл нь хараат бус болон “биежиж” чадсан, өөрөөр хэлбэл төр нь иргэдээ мэдээ, мэдээллээр хангах үүрэгтэй, тэрхүү мэдээ мэдээллийг ойлгомжтой болгон боловсруулж, тогтсон давтамжтайгаар иргэддээ хүргэх, иргэд нь мэдээллээ авч,мэдээллээ авахаар шаардаж заншсан, төрийн албан хаагчдын ажил үйлчилгээ, хэрэгжилтийг иргэдээ мэдээ мэдээллээр хангах чадавхи, хариуцлагаар нь хэмждэг болсон байна.
Дээрх улсууд Нийтийн зар мэдээний хуулийн хэрэгжилтийг жил бүр дүгнэж, хуулиа байнга чангатган,шинэчлэн сайжруулдаг байна.Иргэдэд мэдээлэл түгээх талаар тусгай шалгуур гарган төрийн мэдээлэл өгөх үйлчилгээг жил бүр үнэлж дүгнэдэг.
Тав. Нийтийн зар мэдээний тухай хуулийн зорилго
Энэхүү хуулийн зорилт нь засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгжид хамааралтай бүхий л асуудлыг иргэдийн хяналтад байлгах, харьяа нутаг дэвсгэрийн төрийн захиргааны болон нутгийн өөрөө удирдах ёсны байгууллагын шийдвэр гаргах явцад иргэдийг оролцуулах үүднээс тэдгээр байгууллагын зүгээс бүхий л мэдээ, мэдээллийг иргэдэд нээлттэй хүргэх харилцааг зохицуулахад оршино.
Энэхүү хуулийн харилцаанд доорх эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтнууд хамаарна.
Зургаа. Нийтийн зар мэдээний тухай хуулийн бүтэц.
Энэ хууль нь 4 бүлэг 15 зүйлээс бүрдэх ба бүтцийн агуулгад дараах зүйлүүд хамаарна.Үүнд:
1 дүгээр зүйл. Хуулийн зорилт
2 дугаар зүйл. Нийтийн зар мэдээний тухай хууль тогтоомж
3 дугаар зүйл. Хуулийн үйлчлэх хүрээ
4 дүгээр зүйл. Хуулийн нэр томьёоны тодорхойлолт
5 дугаар зүйл. Нийтийн зар мэдээний зарчим
6 дугаар зүйл. Нийтийн зар мэдээний төрөл, агуулга
7 дугаар зүйл. Нийтийн зар мэдээ, мэдээллийг хүргэх хугацаа, давтамж
8 дугаар зүйл. Мэдээлэл бэлтгэх үүрэг
9 дүгээр зүйл. Нийтийн зар мэдээ, мэдээллийг хүргэх хэлбэр
10 дугаар зүйл.Нийтийн зар мэдээг түгээгчийн үүрэг
11 дүгээр зүйл.Зар мэдээ хүлээн авагчийн эрх,үүрэг
12 дугаар зүйл. Хуулийн хэрэгжилтийг хангах
13 дугаар зүйл.Нийтийн зар мэдээ, мэдээллийн санхүүжилт
14 дүгээр зүйл. Иргэний аудит
15 дугаар зүйл. Хууль тогтоомж зөрчигчдөд хүлээлгэх хариуцлага
Долоо. Хуулийн төсөл батлагдсаны дараа үүсч болох нийгэм, эдийн засаг, хууль зүйн үр дагавар
а. Мэдээлэл түгээх бие даасан тогтолцоо бий болно
б. Мэдээлэл түгээх ажлыг хариуцах тодорхой эзэнтэй болно
в. Төр нь мэдээлэл түгээж, иргэд нь мэдээлэл шаардаж, мэдээллээ ойлгон ашиглаж, төрийг хянаж хэвшинэ
г. Төрийн удирдах албан тушаалтнуудын үүрэг хариуцлага тодорхой болж, иргэдийг намын харьяаллаар алагчлах зэрэг сөрөг үзэгдлийг хязгаарлаж өгнө
д. Төрийн, мэдээллийн ил тод байдал хангагдана
е. Иргэдийн оролцоо идэвхжиж, амьдралын хэв маяг болно
г. Иргэдийн "улс төржсөн хуваагдал" буюу нам даган талцах, харилцан хардлага буурна
Найм. Хуулийн төсөл нь Монгол Улсын бусад хуультай уялдах, түүнийг хэрэгжүүлэх зорилгоор цаашид шинээр боловсруулах буюу нэмэлт өөрчлөлт оруулах, хүчингүй болгох хуулийн талаархи санал
Уг хуулийн төслийг Монгол Улсын Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал, нэн ялангуяа Үндсэн хуулийн 3-р зүйл, Төсвийн тухай шинэ хуулийн иргэдийн оролцооны заалтууд (63-р бүлэг), Мэдээллийн ил тод байдлын тухай хууль, Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхолоос урьдчилан сэргийлэх тухай хууль, Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн 2013 оны 06-р сарын 10-ны өдрийн 88-р зарлигтай зохицуулан боловсруулсан болно.
Тус хуулийг дагаж мөрдөх журмыг боловсруулан гаргах болно.
Энэхүү хуулийн төсөл нь Монгол Улсын Үндсэн хуульд нийцэх бөгөөд батлан гарахтай холбогдуулан зөрчилдөж буй Монгол Улсын Засаг Захиргаа Нутаг Дэвсгэрийн Нэгж түүний удирдлагын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулна.
